Historische Rozenkruisers - René Pieyns - Esoterie : De hogere ...

V.
ROZENKRUISERS
Wie de Filosofische Rozentuin tracht binnen te
dringen zonder sleutel, lijkt op een man die wil
lopen zonder voeten.
(Michael Maier)

Esoterie in de 17 e eeuw
13 .
Historische Rozenkruisers
- Esoterie in de 17 e eeuw
- De Kring van Tübingen
- De drie manifesten
- Sterke reacties
In het begin van de 17 e eeuw komt de tegenstelling tussen de laatmiddeleeuwse
denkrichtingen en de pre-moderne plots sterk naar voor – om dan langzaam in het voordeel
van de modernen te evolueren (wat de mainstream betreft). De gehele overgangsperiode was
gestart met de renaissance van de 12 e -13 e eeuw (toen het individualisme begon te groeien),
om ergens te eindigen met de denkers van de Verlichting. Gedurende 5 à 600 jaar heeft de
culturele elite van Europa in mentale parallelwerelden geleefd, deels magisch en deels
rationeel. Op de duur wordt een dergelijke gespletenheid onuitroeibaar. Zowel het ene als het
andere kan worden geïnterpreteerd als „des duivels‟.
De esoterie liep in de 17 e eeuw via diverse stromingen: de aloude alchemie en astrologie
leefden ongestoord verder, de door de Italiaanse Renaissance uitgedachte christelijke kabbala
en het neo-hermetisme zouden vooral in Duitsland nog een sterke nawerking kennen, de
theosofie komt tot grote bloei met Jacob Böhme, en de stellingen van de verder besproken
Rozenkruisers zullen nog eeuwen blijven nazinderen.
Een sleutelfiguur van de esoterie in het begin van de 17 e eeuw was de Habsburgse keizer
Rudolf II (1552-1612), die vanuit Praag het Heilig Roomse Rijk bestuurde. Hij zocht naar een
band tussen het christendom en het oude hermetisme, en nodigde daartoe tal van gekende
alchemisten uit (o.a. Michael Maier, John Dee, Michael Sendivogius, Oswald Crollius). Hij
was ook beroemd om zijn Kunstkammer, een rariteitenkabinet dat hij zag als een soort
microkosmos. Helaas voor zijn opvolgers begon in 1618 de Dertigjarige oorlog, een
godsdienstig conflict gekenmerkt door het bloedbad in Bohemen, de afgang van de
Habsburgers en een verzwakking van de Duitse economie en esoterie. Engeland, Frankrijk en
Nederland kwamen versterkt uit het conflict.
Alchemie en hermetisme.
De occulte alchemie kreeg in die periode een nieuwe oriëntatie. De verandering had vooral
vier oorzaken: 1° Paracelsus had reeds in de 16 e eeuw de chemicaliën uit de occulte hoek
gehaald (ten voordele van het gebruik als medicatie); 2° verscheidene onder zijn volgelingen
wisselden het operatieve aspect (het alchemistische labo) voor de meer filosofische en/of

speculatieve benadering (o.a. G. Dorn, J. Gohory, C. della Riviera, G. Bruno); 3° de alchemie
werd afgewezen door de universiteiten; 4° de Zwitser I. Casaubon ontdekte dat de geschriften
van Hermes Trismegistos dateerden uit de 2 e -3 e eeuw en dus geen uitstaan hadden met het
Oud Testament – dit betekende een slag voor het neo-hermetisme (dat ondergronds ging, o.m.
bij de alchemisten, de Rozenkruisers, later bij de vrijmetselaren).
Maar ondanks de tegenslagen kende de alchemie in de 17 e eeuw nog een vrij bloeiend
bestaan. De eeuwenoude symboliek en filosofie bood aan vele zoekenden nog een voldoende
houvast. Er verschenen tal van bloemlezingen, te beginnen met het Theatrum Chemicum
(internationale compilatie in zes delen gepubliceerd tussen 1602 en 1661, de eerste vier te
Straatsburg. Wordt soms verward met het Theatrum Chemicum Britannicum (1652, ingeleid
door Elias Ashmole), ook een compendium maar met grotendeels verschillende inhoud. Een
gekende verzameling alchemistische gravures is de Mutus Liber (1677), zonder tekst,
verschenen in La Rochelle.
En men bleef natuurlijk ook zoeken naar de (materiële) transmutatie, het middel om lood in
goud om te zetten. De Nederlander Johan Fr. Schweitzer (ook J.F. Helvetius genaamd, 1629-
1700) zou in dit opzet geslaagd zijn na het bezoek van vreemde man genaamd „Elias‟.
Helvetius was de schrijver van Vitulus Aureus (Het Gouden Kalf, 1667).
Gekende Engelse alchemisten in die tijd waren vader en zoon Dee, Robert Fludd, de
Amerikaans-Engelse George Starkey, de vermelde Ashmole, Thomas Vaughan en Isaac
Newton. De veelzijdige John Dee werd hoger behandeld onder Magia naturalis (hfst. 9). Zijn
oudste zoon Arthur Dee (1579-1651) publiceerde de alchemistische verzameling Fasciculus
Chemicus (1629). De alchemist en arts Robert Fludd (1574-1637) verspreidde de ideeën van
de Rozenkruisers (infra). De antiquair en alchemist Elias Ashmole (1617-92) was
medestichter van de Royal Society (1660) en voorloper van de speculatieve vrijmetselarij; hij
schreef in zijn dagboek op 16.5.1653 dat rozenkruiser William Barckhouse hem op zijn
sterfbed het geheim van de Steen meedeelde …
George Starkey (1628-65), geboren in Bermuda en opgeleid in Harvard, publiceerde in
Londen een reeks alchemistische werken onder het pseudoniem Eirenaeus Philalethes.
Thomas Vaughan (1621-66) uit Wales, tweelingbroer van de dichter Henry Vaughan, werd
bekend met zijn Anthroposophia Theomagica van mystieke aard; de meeste van zijn
esoterische epistels verschenen onder het pseudo Eugenius Philalethes. Isaac Newton (1642-
1727) was niet alleen de grondlegger van de moderne natuurkunde, maar ook alchemist (en
schrijver over de profeet Daniël en over de Apocalyps) – zie volgend hoofdstuk.
De voortgang van de Duitse esoterie werd in de 17 e eeuw op een pijnlijke manier onderbroken
door de Dertigjarige Oorlog. Desondanks kregen enkele auteurs een internationale erkenning,
vooral Michael Maier in de alchemie, Athanasius Kircher in het hermetisme en de historische
Rozenkruisers als nieuwe (overkoepelende) esoterie op wereldniveau.
Michael Maier (1568-1622) schreef een twintigtal werken over alchemie en hermetisme; het
bekendste is Atalanta fugiens (1617), naar Ovidius (tiende zang van de „Metamorphosen‟),
met prachtige illustraties en muziekstukken (canons). Hij droeg ook enkele werken op aan de
broeders van het Rozenkruis, waaronder Silentium post clamores (ook 1617) en Themis aurea
1618) – zie verder „Sterke reacties‟. Zijn Symbola aureae (1617) behelst een hulde aan
Hermes Trismegistos.

De alchemie werd ook beleden door een esoterische organisatie, „Orden der
Unzertrennlichen‟, die rond 1577 zou ontstaan zijn en georganiseerd was in vijf graden. De
orde bestond onder diverse aliassen, zoals „Alchemistenloge‟, „Kreuzorden‟, „Gesellschaft der
Philosophen‟, „Akademischer Orden‟, „Sincera Confoederatio‟.
Een ander zwaargewicht onder de toenmalige Duitse esoteristen was Athanasius Kircher
(1602-80), jezuïet en egyptoloog. Bekend is vooral zijn Oedipus Aegyptiacus (1654) over het
oude Egypte en over comparatieve godsdienst. Volgens Kircher was het Oudegyptisch de taal
van Adam en Eva, was Hermes Trismegistos eigenlijk Mozes en behelzen de hiëroglyfen
occulte symbolen van een geheime Egyptische leer. Hij liet diverse obelisken verhuizen van
Egypte naar Rome. Kircher correspondeerde vanuit Rome met honderden andere geleerden in
Europa. Hij ligt aan de basis van de egyptomanie sedert de 17 e eeuw. Zijn motto: „in uno
omnia‟ (alles in één). Deze veelzijdige geleerde was ook bekend vanwege de illustraties in
zijn boeken en vanwege zijn strijd tegen de pest. Hij bestudeerde vulkanen en
getallensymboliek. We kunnen hem zien als een late uitloper van de Renaissance.
In Frankrijk leeft de alchemie in de 17 e eeuw op een klein vuurtje verder. Men citeert hier
vooral Pierre-Jean Fabre (1588-1658) en Le Cosmopolite. Fabre schreef tal van werken over
alchemie en geneeskunst in de lijn van Paracelsus, o.m. Alchymista christianus (1632) en
Abrégé des secrets chimiques (1636). Als arts was hij gespecialiseerd in de bestrijding van de
pest in de regio Toulouse.
De dichter Clovis Hesteau de Nuysement (1550-1624) schreef een Traité du Vrai Sel, met
alchemistische verzen. Deze bundel vindt men ook terug als derde deel (onder valse naam) in
het alchemistisch verzamelwerk Le Cosmopolite ou Nouvelle Lumière Chimique (Parijs,
1691). Voor het overige bestaat dit boek uit teksten van de Schotse alchemist Alexandre
Sethon (?-1604) en zijn leerling de Moraviër Michael Sendivogius (1566-1636, ook gekend
als Sensophax). De benaming „cosmopoliet‟ slaat op de bijnaam van Sethon, een groot
reiziger.
Astrologie.
Evenals de alchemie werd de astrologie in de 17 e eeuw ingehaald door de academische
wetenschap. In beide gevallen bleef de esoterische traditie een sterke parallelle rol vervullen.
Een goed voorbeeld van astrologische symboliek vindt men in de Città del Sole (1602) van
Tommaso Campanella; de zonnestaat wordt bestuurd door de priester geheten Metaphysicus
(eenheid van potentia en sapientia). Een ook vandaag nog bekend astrologisch werk is
Christian astrology (1647) van William Lilly (1602-81). Lilly verwijst in de appendix o.m.
naar Agrippa, Fludd en Paracelsus; hij voorspelde de grote brand van Londen in 1666 (vijftien
jaar vooraf).
De astrologie is te complex om in een algemeen overzicht zoals onderhavig boek te
behandelen. Men vindt een algemene inleiding in mijn Encyclopedie en op tal van websites.
De meeste grote astronomen van de 17 e eeuw, zoals Kepler en Kircher, kwamen ook aan de
kost als astroloog.
Christelijke kabbala
Duitsland. De christelijke kabbala van de Renaissance kende in de 17 e eeuw een heropbloei in
diverse Europese landen, zij het meestal vermengd met andere esoterieën of met de dominante
religie. Het basiswerk, Kabbala denudata, werd in 1677-78 gepubliceerd door de Silezische
filoloog Christian Knorr von Rosenroth (1631-89). Het boek had later een sterke invloed op
de ritualenschrijvers van de Golden Dawn; MacGregor Mathers vertaalde het als „The
Kabbalah Unveiled‟ in 1887. Knorr zag in de kabbalistische Adam Kadmon een uitbeelding

van Christus en in de hoogste drie sefirot die van de H. Drievuldigheid. Knorr werkte samen
met Van Helmont, hij nam diens adumbratio (infra) over.
Andere bekende Duitse christelijke kabbalisten uit die tijd waren Balthasar Walther (1558-
1631), Christoph Besoldus (1577-1638), Johannes Buxtorf (1564-1629) en vooral Antonia
von Württemberg (1613-79). Deze laatste werd ook „de Minerva van Württemberg‟ geheten
vanwege haar vroomheid en geleerdheid. Na de Dertigjarige Oorlog zette ze zich in voor het
herstel van de kerken. Ze was bevriend met J.V. Andreae en met de stichter van het piëtisme,
Philipp Jacob Spener. Ze had een bijzondere interesse voor de joodse kabbala, zoals blijkt uit
de tryptiek (volgens haar ontwerp) Kabbalistische Lehrtafel in de Drievuldigheidskerk te Bad
Teinach in het Zwarte Woud. Ze liet er haar hart begraven.
In de christelijke kabbala van de 17 e eeuw heeft de Vlaming Van Helmont jr. een sleutelrol
gespeeld. Franciscus Mercurius van Helmont (1614-98), geboren te Vilvoorde, was een groot
reiziger en beschikte aldus over nuttige netwerken in Nederland, Duitsland en Engeland.
Vooral in Amsterdam frequenteerde hij de joodse middens. Hij was als kabbalist verbonden
met Henry More te Cambridge, ze bespraken samen de werken van Knorr von Rosenroth. Tot
het einde werkte Van Helmont nauw samen met Gottfried Leibniz (die zijn grafschrift
maakte). Keizer Leopold I schonk hem in 1658 de titel van baron vanwege zijn pogingen tot
verzoening tussen katholieken en lutheranen.
Van Helmont zag in de kabbala de „theologia prisca‟ door God aan Adam geschonken,
hetgeen hem (samen met o.a. geloof in reïncarnatie) in 1661 op anderhalf jaar opsluiting door
de Inquisitie kwam te staan. Het anonieme Adumbratio kabbalae christianae (ca. 1682) wordt
hem toegeschreven; in hetzelfde jaar verscheen A cabbalistical dialogue als bijlage bij de
Engelse versie van de Kabbala denudata.
In Frankrijk werd de christelijke kabbala weliswaar bestudeerd, maar toch in hoofdzaak
bestreden. Vooral de aanval van Marin Mersenne (1588-1648, „le père Mersenne‟), een vriend
van Descartes, in het geschrift Questions sur la Genèse (1623) trok de aandacht. Mersenne
betichtte gekende auteurs zoals Vanini, Bruno, Machiavelli, Campanella, e.v.a. van atheïsme
(„des libertins‟). Hij verzette zich ook tegen de Rozenkruisers en hun verdediger Robert
Fludd. In Frankrijk werd hij van antwoord gediend door o.a. de theoloog Jacques Gaffarel
(1601-81) in Abdita divinae cabalae mysteria (1625) – hij werd gecensureerd door de
Sorbonne.
Onder de overige Franse kabbalisten zijn vermeldenswaard: Philippe d‟Aquin (1576-1650),
Gilbert Gaulmin (1585-1665), Louis Cappel (1585-1658), Joseph de Voisin (1610-85), Pierre
Poiret (1646-1719). Deze laatste was sterk beïnvloed door de Vlaamse mystica Antoinette
Bourignon (1616-80, infra).
In Engeland vindt men enkele christelijke kabbalisten onder de zgh. Cambridge platonists,
o.m. hun leider Henry More (1614-87) en zijn Conjectura cabbalistica (1653). Hij
bestudeerde ook de „Kabbala denudata‟ van Knorr, samen met Van Helmont. Daarbij
vertrokken ze van de veronderstelling dat in de Kabbala de oudste religieuze waarheden te
vinden zijn. More correspondeerde lange tijd met Anne Conway (1631-79, infra), die zich
specialiseerde in de Luriaanse kabbala (maar zich uiteindelijk bekeerde tot de Quakers).
Verscheidene Engelse steunpilaren van het Rozenkruis hadden interesse voor de Kabbala, en
zeker Robert Fludd met Summum bonum (1629) en Mosaical Philosophy (1638). Varianten
van de Kabbala zullen later nog sporadisch opduiken in Engeland, nl. bij de Golden Dawn, bij

Crowley, in diverse vormen tijdens de vorige eeuw. Meestal probeert men dan de letterwaarde
van woorden te berekenen vertrekkend van het Engelse alfabet (= English qabalah).
Grote collecties kabbalistische werken werden in Italië verzameld door de katholieke
overheid. Kardinaal Frederigo Borromeo (1564-1631) bracht in Milaan een omvangrijke
collectie boeken rond de Kabbala onder in de door hem opgerichte Bibliotheca Ambrosiana;
hij schreef nochtans een pamflet tegen de kabbalisten (De Cabbalisticis inventis, 1627). In
Rome verzamelde Ath. Kircher (supra) voor het Vaticaan werken over de Kabbala. Een groep
bekeerde joden werkte er o.l.v Giulio Bartolocci (1613-87) aan de Bibliotheca Magna
Rabbinica (1675-93, vier delen) in een breeds joods cultureel perspectief.
Theosofie, Böhme
In de 17 e eeuw komt de christelijke theosofie een eerste maal tot grote bloei in het oeuvre van
Jacob Böhme; men heet het „de klassieke theosofie‟. De term „theosofie‟ (lett. goddelijke
wijsheid) werd reeds gebruikt door de eerste kerkvaders als synoniem van „theologie‟. Tijdens
de Renaissance verschoof de betekenis (onder invloed van het neo-hermetisme, het
paracelsisme, de kabbala, het lutheranisme en de grimoires) naar een gnostische kennis van de
wereld doorheen een rechtstreeks contact met het goddelijke – al dan niet met de tussenkomst
van engelen of andere geesten.
Onder invloed van Böhme (en als antwoord op de exploderende natuurwetenschap) groeit de
theosofie uit tot een spirituele speculatie omtrent de wereld, vertrekkend van de kennis van de
goddelijke natuur. De Fransman Antoine Faivre ziet vooral de volgende drie kenmerken: 1°
een theosofische speculatie over le triangle Dieu-Homme-Nature, 2° l’accès direct à des
mondes supérieurs (met de Zentralschau, een verlichting, als hoogtepunt), 3° la primauté du
mythique, zijnde een meditatie over de bijbelse delen die sterk tot de verbeelding spreken
(Genesis, Ezechiël, Apokalyps). Essentieel is de opvatting dat de ware kennis zowel van
inwendige (spirituele) als van externe (wetenschappelijke) aard kan zijn. Het verder
besproken historische Rozenkruis kan men zien als een onderdeel van de klassieke theosofie.
Deze theosofie komt vooral in Duitsland tot ontwikkeling. Bij de start van de Rozenkruisers
spelen o.m. Paracelsus (cf. hfst. 9), A. Gutman en Johann Arndt hierin een rol. De alchemist
Aegidius Gutman (1490-1584) behoorde nog tot de vorige eeuw, maar in 1619 verschijnt voor
‟t eerst zijn tractaat Offenbarung Göttlicher Majestät in Frankfurt, waarvan de structuur sterk
doet denken aan de reizen van Christian Rosenkreutz.
De Duitse priester-arts Angelus Silesius (Johannes Scheffler, 1624-75) zal enige invloed
uitoefenen met Cherubinischer Wandersmann (cherubijnse pelgrim, 1675), waarin honderden
mystieke aforismen, zoals Wenn ich in Gott vergeh, so komm ich wieder hin, / Wo ich von
Ewigkeit vor mir gewesen bin. Hij bekeerde zich van het lutherse geloof, dat hij te dogmatisch
vond, tot het katholicisme. Schrijft Silesius: „Ik ben zo groot als God, Hij is als ik zo klein:
Hij kan niet boven mij, ik niet onder Hem zijn‟.
Een ander mystiek auteur uit die periode was Johann G. Gichtel (1638-1710), waarvan de
hoofdwerken (vooral de correspondentie met de theoloog Gottfried Arnold, gekend als
Theosophia practica) pas in de 18 e eeuw zou verschijnen.
Laten we ook Philipp J. Spener (1635-1705) vermelden, de grondlegger van het Duitse
piëtisme, een lutherse vroomheidsbeweging. Vooral zijn hoofdwerk Pia desideria (1675)
bracht een schok teweeg bij de volgelingen van Luther. Spener legde de nadruk op de praktijk
van het christelijk leven, op de bijbelstudie in kleine gemeenschap en op het afwijzen van

dogma‟s. Speners inzichten zouden nog tot in de 19 e eeuw doorwerken. In andere landen
ontwikkelden zich soortgelijke bewegingen, zoals het puritanisme in Engeland, de Nadere
Reformatie in Nederland, het quiëtisme in Frankrijk.
De belangrijkste Duitse theosoof, Jacob Böhme, wordt hieronder afzonderlijk behandeld.
Idem voor Johann Arndt.
In Engeland waren diverse filosofen (waaronder de reeds vermelde Cambridge Platonists) ook
actief in de theosofie. Gekende theosofen van Cambridge waren Henry More, John Pordage,
Anne Conway. Zoals veel filosofen uit de barokperiode leefden die van Cambridge in de
spagaat tussen de nieuwe natuurwetenschap en de philosophia perennis van de hermetisten.
Ze kwamen allen uit een theologische opleiding en geloofden in de onsterfelijkheid van de
ziel. Maar ze wensten rede en religie in harmonie te brengen, de rede als the candle of the
Lord.
De mysticus John Pordage (1607-81) was de leider van de Behemists (volgelingen van J.
Böhme), later bekend als de Philadelphia Society (o.l.v. Jane Leade, infra). Zijn Theologia
Mystica verscheen postuum in 1683 (met voorwoord van Leade). Henry More (1614-87) was
de gezworen vijand van materialisten en atheïsten. Het cartesiaanse denken breekt hij af in
Enchiridion metaphysicum (handboek van metaphysica, 1671). Hij zag de geest als een
„vierde dimensie‟. Het hele universum is vervuld van God; tussen God en materie
veronderstelt hij een spirit of nature.
Anne Conway (1631-79), leerling en correspondente en hospita van H. More, zag de materie
als gestolde geest, als hiërarchisch geordende „monaden‟ voortkomend uit God. Franciscus M.
van Helmont behoorde ook tot haar spirituele vaders. Haar landgoed in Ragley
(Warwickshire) werd een kruispunt van filosofie en spiritualiteit.
De centrale esoterische figuur in de eerste helft van de 17 e eeuw in Engeland was Robert
Fludd (1574-1637), ook Robertus de Fluctibus geheten, vooral vanwege zijn eruditie en
veelzijdigheid: arts (in het spoor van Paracelsus), alchemist en hermetist, mysticus, astroloog,
kabbalist, muziekkenner, wetenschapper en uitvinder, R+C-verdediger – zie verder, Sterke
Reacties. God is voor hem het beginsel waaruit de wereld voortkomt om er terug te keren. Hij
beschrijft en becijfert het universum in Utriusque cosmi historia (de geschiedenis van beide
werelden, 1617-19), zowel de waarneembare als de onzichtbare. Bij de mens is de ziel
verbonden met God en het lichaam met de natuur.
Thomas Vaughan (alias Eugenius Philalethes, 1622-66), reeds hoger vermeld als alchemist,
verwierf o.m. bekendheid door de eerste Engelse vertaling in drukvorm van de Fama
Fraternitatis in 1652. Als Eugenius Philalethes ging hij de filosofisch-esoterische strijd aan
met Henry More, die in 1650 een satirisch pamflet tegen de Anthroposophia Theomagica van
Vaughan had gepubliceerd onder het pseudoniem Alazonomastix. Vaughan/Philalethes
antwoordde met het tegenpamflet Man-Mouse taken in a Trap. Hij was ook lid van de Society
of Unknown Philosophers.
We hadden het reeds over de mystica Jane Leade (1624-1704), die de leiding over The
Philadelphians overnam van John Pordage na diens overlijden in 1694. De groep leefde toen
reeds rond haar vizioenen en influisteringen. Ze schreef hieromtrent een twintigtal werken,
o.m. handelend over de christelijke mysteriën (de natuur van Christus, de verlossing van de
mens, het bestaan van Gods vrouwelijke tegenhanger Sophia, de Apocalyps, etc.). Leade had

een grote uitstraling, bv. bij de piëtisten, de behemisten, de Duitse romantiek, Swedenborg,
W. Blake, Women in the Wilderness, Harmony Society, etcetera.
Vlaanderen. Een grote uitstraling had ook de Frans-Vlaamse mystica Antoinette Bourignon
(1616-80), afkomstig van Rijsel (destijds behorend tot de Spaanse Nederlanden), die zich
door God geroepen voelde om het ware christendom te verspreiden. Ze verbleef o.m. in
Mechelen, Amsterdam en Hamburg, overleed in Franeker. Zij bestreed de praalzucht van de
Roomse kerk en werd de leidster van een christelijke commune (een „sociëteit der ware
christenen‟) met o.a. Robert Boyle, Comenius, Jan Swammerdam (1637-80).
Bourignon liet een oeuvre achter van 49 franstalige geschriften, o.a. Traité de la vie solitaire
(eerste boek, ca. 1647) en La lumière née des ténèbres (1669). Diverse werken werden
vertaald in het Nederlands, Duits, Latijn en Engels. Balthasar Bekker omschreef haar in
„Algemeine kerkelijke historien‟ (1685) als “een Paapsch vrouwmensch” welke “haar selven
mettertijd voor een groote heilige en onfeilbare Prophetesse uitgaf”. Zelf beweerde ze: Je suis
assurément envoyée de Dieu pour déclarer la vérité de toute chose. Je suis créée pour cela.
Haar denken behelst geen uitgewerkte leer. Bourignon werd enkele keren van hekserij
beschuldigd. De negentien delen van haar verzameld werk verschenen in 1686. Met Pierre
Poiret stichtte ze een ziekenhuis.
De calvinistische Elzasser en mysticus Pierre Poiret (1646-1719) was zowel beïnvloed door
Descartes als door de mystici Tauler, Hendrik van Barneveld/Hiël en (vooral) Antoinette
Bourignon. Hij schreef tal van spiritualistische werken, zoals Cogitationes rationales de Deo,
anima et malo, The divine Economy (1687, hierin bezorgt hij de vizioenen van Bourignon een
consistente basis). Poiret studeerde theologie in Bazel en Heidelberg, maar hij bracht het
grootste deel van zijn leven door in Nederland (Amsterdam, Rijnsberg). Hij was de uitgever
van de volledige werken van Bourignon. Een grote verspreiding kende zijn Bibliotheca
mysticorum selecta (1708). Ook het piëtisme (o.a. Mme Guyon) heeft veel aan Poiret te
danken.
Jacob Böhme
Jacob Böhme (1575-1624) wordt beschouwd als de grootste onder de klassieke theosofen. De
„schoenlapper van Görlitz‟ ontving zijn inzichten tijdens openbaringen (Zentralschau) vanaf
zijn 25 e jaar. Hij was de „prins van de christelijke theosofie‟, de Philosophus Teutonicus
(Hegel). Evenals de historische Rozenkruisers, in dezelfde periode ontstaan, kwam Böhme
tegemoet aan een algemene spirituele en intellectuele behoefte van totaalkennis en van
overzicht, een pansofie – hij werd dan ook Pansoph geheten door Erich Peuckert. Ook: „de
grootste aller gnostici‟ (Berdjajev).
Böhme werd in zijn denken beïnvloed door Paracelsus, Valentin Weigel en Kaspar
Schwenkfeld. En in het algemeen door de middeleeuwse mystieke traditie, de alchemie, het
lutheranisme en de kabbala. Er bestonden in zijn tijd ook diverse anti-autoritaire en mystieke
bewegingen waaraan hij zich kon spiegelen. De R+C waren in opbouw.
Böhme heeft een groot oeuvre achtergelaten, maar dat op relatief korte tijd werd geschreven
(1612-1624, in versneld tempo vanaf 1618), nl. volgend op zijn tweede en doorslaggevende
Zentralschau. Zijn boeken circuleerden in manuscriptvorm; alleen Der Weg zu Christo
verscheen in gedrukte vorm tijdens zijn leven, nl. op nieuwjaarsdag van 1624, zijn
overlijdensjaar. Zeer snel volgden, postuum, de overige werken. Vooral bekend zijn gebleven:
De tribus Principiis (geschreven in 1619), De signatura rerum (in 1622), zijn hoofdwerk

Mysterium magnum (1623). Böhme schreef zijn werken in het Duits, ze kregen achteraf een
Latijnse titel. Vertaling in het Frans door Jean Marle en later door Louis-Claude de Saint-
Martin, in het Nederlands door Abraham Willem van Beyerland, in het Engels door John
Ellistone en John Sparrow.
“Want God heeft alle dingen uit het Niets gemaakt, en dat Niets is Hij zelve”. God is voor
Böhme de „Ungrund‟, het bodemloos oneindige dat zich als universum manifesteert in alle
dingen. Uit de Ungrund ontwikkelt zich een Scheppende Wil, die zichzelf tot uitdrukking
brengt. God ziet doorheen Sophia (wijsheid Gods) elke potentie van de werelden die Hij
schept. God is dus nooit in „esse‟, maar altijd in „fieri‟ (in wording). Aldus is de ganse kosmos
het lichaam van God. Es gibt nichts Geistiges ohne Leibliches! De wereld is bezield, is een
verschijningsvorm van het geestelijke, de openbaring van het verborgen goddelijke. De
goddelijke Sophia wordt ook Ogen of Spiegel geheten, een spiegel waarin God zichzelf
herkent en tot zelfbewustzijn komt. God en Sophia zijn volmaakt androgyn.
In zijn cosmologie onderscheidt Böhme drie principes en zeven geesten. De drie: God als
vuur van een (eeuwige) geestelijke wereld, de Zoon als het Licht dat voortkomt uit het vorige
principe, de (sterfelijke) natuur. Er is echter slechts één God, het hele Zijn dat behelst: Kwaad
en Goed, Hemel en Hel, Licht en Duister, Eewigheid en Tijd, Begin en Einde. De „hel‟ is
tegelijk ook levensenergie. Elke realiteit, ook de goddelijke, ontstaat door het zich ontplooien
vanuit de tegenstellingen.
De zeven Quellgeister (brongeesten) structureren alle verbanden (bv. tussen God, mens,
wereld). Het gaat om de aantrekking (scheppende wil), de afstoting (het differentiëren) en de
rotatie (brengt evenwicht tussen beide vorige), de logos (het scheppende woord, dat tot
bewustzijn leidt), de zoetheid (liefde), het zoute (intelligentie), de Sophia als apotheose. De
zeven treft men aan in de wereld, dus ook in de mens. Door de val van Lucifer ontstond
egoïsme uit het zelfbewustzijn.
Elke mens kan zich van dit alles bewust worden door een innerlijke transformatie. Doorheen
de tegenstellingen zal men opnieuw de weg naar de harmonie en de eenheid ontdekken. Men
zal zich openstellen voor de kern van zijn goddelijke realiteit (in een Zentralschau). Wanneer
de mens zichzelf terugvindt, helpt hij ook bij de ontwikkeling van Gods zelfbewustzijn. “God
moet mens worden, de mens moet God worden”, dit is Böhme‟s visie op de goddelijke
aanwezigheid in al het levende. Het heet kommen in das Ganze door het terugvinden van
göttliche Auge zum Sehen. Dit is mogelijk omdat elke mens een signatuur is van het
goddelijke, „één met Christus‟ in zijn diepste zijn.
De ideeën van Böhme hebben in Duitstalig Europa veel generaties beïnvloed, o.m. Gichtel,
Arnold, Von Baader, Oetinger, Zinzendorf, Goethe, Schelling, Novalis, Leibniz, Hesse, Jung,
Mann. Maar ook in de rest van de beschaafde wereld was de uitstraling erg groot; denken we
slechts aan Swedenborg, Saint-Martin, Poiret, Pordage, Milton, Leade, Blake, Fox (van de
Quakers), Berdiaev, Gurdjieff.
Boehme: “Wanneer je de wereld verlaat, kom je in dat waaruit de wereld is gemaakt”.
De Kring van Tübingen
Men kan de start van de Rozenkruisers situeren in het begin van de 17 e eeuw, nl. in

academische kringen te Tübingen (kleine stad in Württemberg). Omstreeks 1608 vormde zich
daar een groep rond Johann Arndt, Tobias Hess en Johann V. Andreae. Tot de ledenkring
behoorden tal van juristen (o.a. Wilhelm Bidembach, Christoph Besold, Thomas Lansius), de
filosoof Tobias Adami, de theoloog Johann J. Hainlin, de astronoom Wilhelm Schickard.
Allen hadden (buiten hun vakgebied) interesse voor mystiek en oude esoterieën; ze wensten
een religieus-maatschappelijke hervorming volgens de inzichten van Luther en Calvijn.
Arndt, Hess en Andreae worden verder besproken.
Vanaf 1614 ontstond in dit midden een esoterische traditie, genaamd Broederschap van het
Rozenkruis, die men moet beschouwen als een „uitgevonden traditie‟ (een invented tradition
volgens de omschrijving van historicus Eric Hobsbawm). Dat geldt overigens ook voor de
Vrijmetselarij, die een eeuw later in Londen zou ontstaan (in 1717).
De hieronder beschreven beweging ontstond uit een rijke esoterische context, zoals we
hierboven hebben gezien. Mystieke en hermetische ideeënstromingen hadden een grote
invloed sedert de Renaissance. Vooral Paracelsus zou een sterke invloed uitoefenen. De
Zwitserse alchemist beschreef de geneeskundige toepassingen van de magie; bij hem vindt
men tal van verwijzingen naar roos + kruis of roos + Christus. De roos staat hier voor de
wederopstanding na de dood (cf. Liber de resurrectione, 1533). De Rozenkruisers zullen zich
uitdrukkelijk op Paracelsus beroepen. In 1605 verscheen een tweede uitgave in tien delen van
Paracelsus‟ werken.
In 1595 verscheen het succesrijke Amphitheatrum Sapientiae Aeternae van Heinrich
Khunrath, met tal van illustraties en verwijzingen naar de Kabbala en de muziek. De drang
naar een hervorming in één grote (bovenmenselijke) samenhang had Khunrath gemeen met
Ficino, Paracelsus, Weigel, Boehme en de utopisten.
De Duitse arts en alchemist Michael Maier (1568-1622, zie verder: „Sterke reacties‟) schreef
twee gekende werken: Atalanta fugiens (1617, met vijftig emblemata en evenveel fuga‟s) en
Silentium post clamores (ook 1617, over de oertraditie). Een beroemd opschrift uit het eerste
boek: “Wie de Filosofische Rozentuin tracht binnen te dringen zonder sleutel, lijkt op een
man die wil lopen zonder voeten” (Qui Rosarium intrare conatur Philosophicum absque
clave, assimilatur homini ambulare volenti absque pedibus - emblema XXVII). De „sleutel‟ is
te vinden in de Traditie.
Als tegenhanger van de religieuze spanningen (ingevolge Reformatie en Contrareformatie)
ontstonden in de 16 e en 17 e eeuw allerlei politiek-godsdienstige utopieën. Tot de gekendste
behoren de Utopia (1516) van Thomas Morus, de Pansofie van o.m. Francesco Patrici in zijn
Nova de Universis Philosophia (1591), La Città del Sole (1623) van Campanella, The New
Atlantis (1627) van Francis Bacon. De historische Rozenkruisers kan men als een der
invloedrijkste uitlopers van deze stroming beschouwen. De medestichter J.V. Andreae
publiceerde trouwens zelf de utopie Christianopolis in 1619.
Naast hermetisme en utopie kende men in Tübingen zeker ook de Rijnlandse mystiek (via J.
Arndt) en de mystieke theoriën van de Catalaanse theoloog en mysticus Raimundus Lullius
(Ramon Lull, 1232-1315) wiens werken in 1598 te Straatsburg waren verschenen. Lull

esteedde zijn leven aan de bekering van moslims en joden. En hij schreef daartoe o.m. Ars
Magna, waarin hij de algemene beginselen uiteenzet die naar de waarheid leiden. De grootste
mystieke invloed ging in die periode (de overgang van de Renaissance naar de premoderne
tijden) echter vooral uit van Jacob Böhme (1575-1624). In zijn boek Aurora (1612) geeft hij
het resultaat weer van zijn vele meditaties over God en wereld.
_ _ _
Met zoveel esoterie in hun bagage ontstond in het universitair wereldje van Tübingen de kring
der eerste Rozenkruisers. Uit de latere briefwisseling van de leden kan men afleiden dat een
dertigtal (vooral lutherse) stichters vanaf 1608 bijeenkwamen en dat drie onder hen (T. Hess,
J. Arndt en J.V. Andreae) een sturende rol speelden. De Tübinger Kreis zou gegroeid kunnen
zijn uit een eerdere studiegroep van een dozijn leden rond Hess.
De theoloog en alchemist Johann Arndt (1555-1621) wordt gezien als de spirituele leider. Hij
was voorstander van een „mystieke theologie‟. Arndt schreef enkele succesrijke christelijke
boeken, zoals Vier Bücher vom wahren Christentum (1610, met diverse verwijzingen naar
Paracelsus) en Paradies-Gärtlein (1612), waarin hij zich beriep op de middeleeuwse mystiek.
Wordt beschouwd als de grote voorloper van het piëtisme. Zelf bouwde hij verder op de
Duitse mystiek van o.a. Johannes Tauler en Valentin Weigel.
Aan Tobias Hess (1558-1614) wordt een basisrol toegekend in de totstandkoming van de
eerste twee manifesten. Uit zijn bijbelstudie leidde hij een geheime chronologie af, die vanaf
1620 moest uitmonden in de Periode van de H. Geest. Hess was een veelzijdig man: kabbalist,
paracelsist, joachimist, arts, jurist. Hij was geestelijk verwant met Simon Studion en Julius
Sperber.
Maar dé sleutelfiguur van het historische Rozenkruis was de theoloog Johann Valentin
Andreae (1586-1654), auteur van het derde manifest in 1616. Hij ijverde zijn leven lang (en in
vele, vaak satirische, boeken) voor een „respublica christiana‟ waarbij de praxis pietatis (de
sociale inzet van elke dag) centraal staat. Aldus kan men hem (zoals Arndt) als een grote
voorloper van het Duitse piëtisme beschouwen. Na de Dertigjarige Oorlog zette hij zich sterk
in voor de algemene schoolplicht.
Andreae zag zichzelf als behorend tot de christelijke (lutherse) hoofdstroom en zeker niet als
een esoterist. Hij heeft het occulte (alchemie, astrologie, rozenkruis) steeds afgewezen in zijn
later werk. In 1614 werd Andreae diaken te Vaihingen an der Enz, in 1620 priester in Calw, in
1638 hofpredikant in Stuttgart. Hij stichtte het Christliche Gottliebende Gesellschaft, kreeg in
1650 de leiding van de kloosterschool te Bebenhausen en werd in zijn laatste levensjaar abt te
Adelberg.
De drie manifesten
De Kring van Tübingen publiceerde in 1614 (in het Latijn) te Kassel een boekje, Fama

Fraternitatis, over de reizen (= initiatie) van Christian Rosencreutz (CRC), voorafgegaan
door een oproep aan alle geleerden van het verscheurde Europa om mee te werken aan een
algemene hervorming van godsdienst, wetenschap en politiek. Deze Allgemeine und General
Reformation der ganzen weiten Welt vertoont overeenkomsten met het satirische Ragugli di
Parnasso (1612-13) van Boccalini (vertaald door Christoph Besold), nl. het 77 e tractaat.
De Fama behelst een verslag van de reizen van CRC doorheen het Midden-Oosten en Noord-
Afrika. Hij brengt vooral veel tijd door in Damcar (drie jaar) en Fez (twee jaar). De Arabische
wijzen initiëren hem in de kennis van de Natuur en in de gnosis van alle tijden. Hij leert hier
dat de wetten der kennis in harmonie moeten zijn met het goddelijke. Hij verneemt het
geheim van de Vier Elementen. In Fez krijgt CRC de opdracht in Europa een geheime
broederschap te stichten om de gnosis door te geven.
Na een retraite van vijf jaar begint hij met de fratres G.V., I.A. en I.O. een Tempel van de H.
Geest te bouwen, zieken te genezen en de leer samen te stellen. Zeven jaar later richt hij de
Orde op. De leden vergaderen jaarlijks in de Tempel van de H. Geest. CRC sterft op de
ouderdom van 106 jaar in 1484.
Het zevenkantige mausoleum van Rosencreutz wordt, zoals op de toegangsdeur voorspeld, na
120 jaar (dus in 1604) ontdekt. Het getal 120 verwijst naar het Oud Testament (“De mens is
maar een nietig wezen; de duur van zijn leven zal honderdtwintig jaar bedragen” – Gen. 6:3).
Men treft hier (bij tekeningen) nog vier andere inscripties aan: Nequaquam vacuum (er bestaat
geen leegte), Libertas Evangelii (de vrijheid van het Evangelie), Legis Jugum (het juk van de
Wet), Dei Gloria intacta (tot absolute glorie van God).
Het lichaam van CRC bleef al die jaren ongeschonden bewaard, met in zijn hand een boek
met de doctrine. Het gewelf is verdeeld in driehoeken met symbolische figuren en met
teksten. Ook de leus van de broederschap: Ex Deo nascimur, in Jesu morimur, Per Spiritum
reviviscimus (geboren in God, overleden in Jezus, worden we herboren in de H. Geest). De
laatste zin van de Fama luidt: Sub umbra alarum tuarum Jehova (in de schaduw van uw
vleugels, Jehova). De anonieme auteur noemt zich „broeder van het rozenkruis‟ (een
andreaskruis, volgens zijn schild).
Reeds een jaar later, in 1615, verscheen een tweede uitgave van de Fama, samen met de
toegevoegde tekst Confessio Fraternitatis Rosae Crucis. Ad eruditos Europae. In deze laatste
geloofsbelijdenis stond een nieuwe oproep tot christelijke en universele hervorming – met een
hulde aan „het evangelisch leven‟. Aan de herboren mens wordt een prachtige nieuwe
levensvorm beloofd, gelijkend op die van Adam in het paradijs. Dit zou samenhangen met „de
Vierde Monarchie‟ en het verschijnen van buitengewone tekens en sterren. De Confessio legt
verder de nadruk op de helende alchemie, geschikt voor de transmutatie der metalen (met het
oog op de bevrijding van de mensheid).
In de Confessio wordt de paus aangewezen als de Antichrist. Europa zou moeten streven naar
een spirituele herbronning. Er wordt verwezen naar „de leeuw en zijn rijk‟, doelend op
Frederik V, paltsgraaf te Heidelberg, die in staat werd geacht om de algehele
wereldhervorming te verwezenlijken. Een neventhema is het streven naar vrije liefde. De

esoterische aard van het werk wordt aangegeven door het motto “wees discreet over de
geheimen, spreidt geen rozenbed voor een ezel”.
Verder benadrukken de Rozenkruisers dat zij de sleutel bezitten van alle kennis, zowel inzake
geneeskunst als filosofie, kunst en theologie. En dat hun Kennis niet alleen uit de
omzwervingen van CRC voorkomt, maar ook uit goddelijke verlichting en de hulp van
engelen. Aldus zijn de Rozenkruisers gerechtigd om „de zesde kandelaar‟ aan te steken,
hiermede een nieuw tijdperk (van de H. Geest) onthullend. Ze hebben het vermogen zich vrij
te bewegen in tijd en ruimte. Ze beschikken over een „magisch schrift‟, dat toelaat om de
goddelijke opdrachten te begrijpen en uit te voeren. En zij worden belast met het bestuur en
de organisatie van Europa.
Het derde manifest van de Rozenkruisers, Chymische Hochzeit Christiani Rosencreutz – Anno
1419, verschenen in 1616, wordt algemeen toegeschreven aan Johann Valentin Andreae. Het
handelt over de verheffing van de menselijke ziel in zeven dagen, verhuld als een
alchemistisch traktaat. In het jaar 1459 wonen negen uitverkorenen een koninklijk huwelijk
bij. Koning en koningin worden onthoofd, evenals vier aanwezige edelen. Er volgt een
(uiteraard symbolische) begrafenis, waarbij de uitverkorenen worden verzocht een medicijn
op te zoeken dat de onthoofden nieuw leven kan schenken. Ze slagen in hun opzet; de
uitverkorenen worden verheven tot Ridder van de Gulden Steen (Eques a Aurei Lapidis) met
macht over onwetendheid, armoede en ziekte. Besluit: de hoogste kennis is niets te weten, na
de mystieke dood volgt de wedergeboorte.
Dit manifest legt alweer de nadruk op de innerlijke weg om de ware Verlossing te bereiken.
Het is minder een alchemistisch traktaat dan een literaire beschrijving van de vereniging van
Animus en Anima (zoals Jung het later zal heten), doorspekt met allerlei enigma‟s en
erotische zinspelingen. Andreae heeft zich waarschijnlijk laten inspireren door The Faerie
Queene (1590) van Edmund Spenser. De uitverkorenen drinken uit de fontein van Hermes.
_ _ _
De diepere betekenis van de historische manifesten van het Rozenkruis ligt in het streven naar
Eénheid in een periode van grote verdeeldheid, en wel op diverse niveaus. Bovenaan staat de
vereniging van het profane met het spirituele, evenals de „algemene hervorming‟. Maar men
kan in Roos-plus-Kruis zeker ook de na te streven harmonie van alle individuele dualiteiten
zien, evenals het vermijden van religieuze conflicten. Achter de manifesten schuilt een
streven naar een innerlijke spirituele hervorming doorheen een (alchemistische) transmutatie.
De Chymische Hochzeit wordt weleens beschreven als het Magnum Opus van de alchemisten
en de Fama als de zoektocht naar de Graal.
Volgens de Fama en de Confessio moet het Boek van de Natuur (Liber Mundi) naast het
„Boek van God‟ (de bijbel) worden geplaatst, ten einde de goddelijke orde in de natuurlijke
terug te vinden. Goddelijke en menselijke wijsheid zijn verenigbaar vanwege de analogie
tussen micro- en macrokosmos. In elke mens zit de complete wijsheid van de wereld

verborgen. Dergelijke ideeën leefden ook wel bij andere vroegmoderne filosofen, zoals
Descartes, Spinoza, Bacon, Hobbes, Leibniz (Characteristica Universalis). Het idee van een
Liber Mundi werd ontleend aan Paracelsus.
De manifesten zijn zonder twijfel symbolische verhalen, dus niet letterlijk op te nemen. De
reis van CRC van oost naar west kunnen we duiden als een initiatieke reis; er is ook een
connotatie met de kruistochten. We herkennen diverse symbolische jaartallen, zoals 1378
(geboortejaar van Rosencreutz en jaar van het Groot Westers Schisma Rome-Avignon). In het
jaar van zijn dood (1484) wordt Luther geboren. De ontdekking van een graftombe komen we
wel vaker tegen in mythische verhalen. Dat CRC zelf een symbolische naam draagt, hoeft
geen uitleg. Overal in de teksten vindt men verwijzingen naar oude mystici, naar Paracelsus
en andere alchemisten.
De Kabbala, die in de verdere ontwikkeling van de beweging een grote rol zal spelen, komt
hier nog niet voor.
Sterke reacties
Tijdens de Dertigjarige oorlog (1618-48) en de twintig volgende jaren kwamen er vanuit heel
Europa heelwat reacties op de drie manifesten – zij het vooral negatieve in de katholieke
landen. De ideeën van een esoterische kennis gecombineerd met een culturele omwenteling
van de „wijde wereld‟ spraken blijkbaar veel protestantse intellectuelen aan.
Vooral Robert Fludd (1574-1637), arts en archivaris te Oxford, wordt als de voortrekker van
de R+C-beweging in de Engelstalige wereld beschouwd. Groot bewonderaar van Paracelsus.
Enkele van zijn boeken, waaronder het vermelde Summum bonum (1629) zijn aan de
Rozenkruisers opgedragen. Uit dit laatste boek: “De Rozenkruisers noemen zich broeders
omdat ze allen kinderen van God zijn en de roos het bloed van Christus voorstelt, omdat er
geen zelfverloochening en verlichting komt zonder een intern en mystiek kruis”. Fludd merkt
in hetzelfde werk ook op dat men diep in „de aarde‟ moet graven om de ware hoeksteen te
vinden (ut lapidem vere angularem inveniat). Reeds in 1616 publiceerde hij de Apologia
compendiaria Fraternitatem de Rosae Cruce (beknopte verdediging van de Broederschap van
het Rozenkruis).
De Rozenkruisers verdienen onze achting, want zij willen de wereld redden door een
vernieuwing van de wetenschap op grond van een hervormde christelijke leer. Deze
wetenschap grijpt o.m. terug op de magie, de kabbala, de alchemie en de astrologie. De
oerwijsheid werd volgens Fludd meegedeeld aan de eerste mens, en vervolgens aan de
patriarchen, de profeten, de wijzen, ten slotte aan de broeders van het Rozenkruis. Doorheen
de muziek kan men de hemelse harmonie terugvinden die micro- en macrokosmos verbindt.
Francis Bacon (1561-1626), groot filosoof en medewerker van Elisabeth I, was beïnvloed
door het esoterisme van Paracelsus en Fludd en tegelijk voorvechter van een internationale

wetenschappelijke samenwerking. In zijn Nova Atlantis (1624) verdedigt hij zoals
Campanella een maatschappij bestuurd door geleerden. Op zijn ideeën steunde later de Royal
Society (of London for Improving Natural Knowledge).
Er is veel gescheven over de rol van de alchemist en antiquair Elias Ashmole (1617-92) als
band tussen de oude Rozenkruisers en de jonge Vrijmetselarij. Ashmole zocht met bevriende
antiquairs naar de bronnen van de Rozenkruisers, hij zou een lid zijn geweest van de
operatieve maçonnerie. Was in elk geval een actief lid van de Royal Society. Te Oxford werd
hem een museum opgedragen (op basis van een door hem geschonken legaat).
In het begin kwam de respons op de R+C-oproep ook uit Schotland. De Schot Henry
Adamson schreef in 1638 het (enigszins ironisch) gedicht The Muses Trenodie, waarin o.a.
For we brethren of the Rosie Cross:/ We have the Mason Word and second sight,/ Things for
to come we can fortell aright ….
In 1652 publiceerde de Welshman en alchemist Thomas Vaughan (1622-66) de Fama en de
Confessio, hij publiceerde later nog diverse geschriften over de Rozenkruisers onder het
pseudo Eugenius Philalethes. We kunnen ook John Heyden (1629-67) vermelden met The
Glory of the Rosy-Cross (1664).
Frankrijk valt vooral op door negatieve reacties. Het begon met de zgh. Affaire des Affiches:
in 1622 maakte een collectief geheten Députés du Collège principal de frères de la Rose-
Croix zich bekend met twee affiches die in Parijs werden uitgehangen, evenwel zonder
mogelijkheid zich aan te sluiten. Hierop verscheen een reeks antwoorden, vooral in 1623 de
aanval van Gabriel Naudé, secretaris van Mazarin en geheten Instruction à la France sur la
vérité de l’histoire des Frères de la Roze Croix met ironische commentaren.
Beroemd werd het twistgeschrijf tussen Robert Fludd (supra) en de Franse pater Marin
Mersenne, in 1623 begonnen met Mersennes‟ Quaestionis celeberrimae in Genesim waarin
hij zich kant tegen de occulte erfenis van de Renaissance, in 1624 gevolgd door L’impiété des
déistes, athées et libertins de ce temps. Hierop volgt de polemiek met Fludd. Mersenne heeft
het over les magiciens et charlatans qu’on appelle Frères de la Rose-Croix, lesquels se
ventent d’entendre Trismégiste et tous les cabalistes de l’Antiquité. Mersenne werd o.a.
gesteund oor Pierre Gassendi en René Descartes.
De jezuïet Jacques Gaultier heeft het in Table chronographique de l’Estat du Christianisme
(1633) over de R+C als un rejeton du luthéranisme, mélangé par Satan d’empirisme et de
magie. Cyrano de Bergerac (1629-55) schrijft over une certaine cabale de jeunes gens que le
vulgaire a connus sous le nom de ‘Chevaliers de la Rose-Croix’ (in Histoire comique des
états et empires du soleil, 1657).
In het Duitstalig Europa van die tijd zijn vooral Michael Maier en Jan A. Comenius gekend
als aanhangers van de Rozenkruisers. De Duitse arts Michael Maier (1568-1622) schreef een
twintigtal werken over alchemie. In het bekende Atalanta Fugiens (1617) combineert hij de
muziek met de alchemie. Ook aan de Rozenkruisers wijdde hij enkele geschriften, o.a. in
Silentium post clamores (1617) en Themis Aurea, hoc est De legibus Fraternitatis R.C.

(1618). Maier zag in het Rozenkruis de voortzetting van de antieke filosofische traditie. In
„Silentium‟ zegt hij dat de ware Rozenkruisers zich buiten tijd en ruimte bevinden, dat ze in
het diepst van de harten kunnen lezen, dat men zich niet kan kandidaat stellen (maar
uitverkoren wordt). Maier prijst de R+C omdat ze met stilte hebben geantwoord op alle
pamfletten die tegen hen werden geschreven. In „Themis Aurea‟ handelt hij over de werking
van de broederschap, o.m. dat de broeders kosteloze zorgen verstrekken tijdens hun reizen,
dat elke broeder jaarlijks de Tempel van de Heilige Geest bezoekt, dat hij zijn opvolger moet
aanduiden ingeval van overlijden, dat de broederschap honderd jaar geheim dient te blijven.
De Duitse arts en astronoom Daniel Mögling (1596-1635) schreef ten gunste van de
Rozenkruisers onder divers pseudo‟s. Als „Florentino de Valentia‟ diende hij ene F.G.
Menapius van antwoord in Rosa florescens (de bloeiende roos,1617); hij vergeleek de
werking van het R+C met de spiegels van Archimedes en hun methode met die van
Pythagoras; ze staan ook voor de kwadratuur van de cirkel en de wedergeboorte in Jezus
Christus; het ware Boek (en het Koninkrijk Gods) bevindt zich in de mens. Als „Theophilus
Schweighardt Constantiensem‟ publiceerde hij in 1618 Speculum Sophicum
Rhodostauroticum (spiegel van de wijsheid der Rozenkruisers) waarin hij het profiel van de
beweging schetste, o.a. „ora et labora‟, eerder God dan de wetenschap, Thomas a Kempis zet
u op de goede weg.
Ook de in Danzig geboren Gotthardus Arthusius (1570-1630) verschool zich achter
pseudoniemen in zijn verdediging van de Rozenkruisers. Als „Irenaeus Agnostus‟ publiceerde
hij in 1619 Fons Gratiae; hij herhaalt hier het voorschrift dat de kandidaat vijf jaar lang het
Kruis moet dragen vooraleer de Roos zich openbaart. Als „Rhodophilus Staurophorus‟ (vriend
van de kruisdragende roos) was hij de schrijver van het pamflet Raptus Philosophicus.
Julius Sperber (1540-1616) werkte mee aan de start van de historische Rozenkruisers onder
het pseudo „Julianus de Campis‟; een brief van hem werd bij de uitgave-1615 van de Fama
gevoegd. In Echo des Lobl. Ordens R.C. (Danzig, 1615) situeert hij de R+C in de oeroude
traditie beginnend met Adam. Sperber heeft het over een Gemeinschaft von Rosenkreuzern,
maar dat is wellicht een overdrijving.
De Duitse alchemist Adrian von Mynsicht (1603-38) schreef onder het pseudo „Hinricus
Madathanus‟ in 1621 Aureum Saeculum Redivivum (de herboren Gouden Eeuw) met
theosofische en R+C-trekjes. Het boek werd later hernomen in diverse verzamelwerken.
In de Duitstalige gebieden hebben tal van R+C-broederschappen bestaan vanaf de 17 e eeuw,
die meestal uitzwermingen waren van de Orden des Unzertrennlichen (1577 - supra).
Gekende leden waren o.a. Samuel Richter (Sincerus Renatus) en Valentin Andreae. Vanaf
1671 zou een samenwerking ontstaan met de adellijke Palmenorden.
Jan A. Comenius (1592-1670) was geen Rozenkruiser, maar hij correspondeerde met
Andreae, die hij ook geregeld citeert in zijn boeken. Hij was vooral aangetrokken door hun
doelstellingen van universeel onderwijs en universele hervorming (cf. „Het labyrint van de
wereld‟, 1631). Jan Comenius wordt gezien als een grondlegger van de „pansofie‟, een
religieus-filosofische beweging i.v.m. een wereldomvattende kennis en vrede in de 17 e en 18 e

eeuw, o.a. door zijn boeken Prodomus pansophiae (1637) en Schola pansophiae (1670).
Geloof en wetenschap mogen niet worden gescheiden. In 1667 stichtte hij in Amsterdam het
Collegium Lucis, sterk verwant met de Rozenkruisers.
Ook Leibniz (1646-1716) had belangstelling voor het Rozenkruis; hij was de secretaris van
een alchemistisch genootschap te Nuremberg. In steden als Kassel en Praag stond de R+Cbeweging
in hoog aanzien. Op 10 mei 1625 werden de Rozenkruisers veroordeeld door de
Theologische Faculteit te Leiden.