6. Alexandrië - René Pieyns - Esoterie : De hogere graden

6.
Alexandrië
- Gnostiek
- Christenen vs. gnostiek
- Hermes Trismegistos, inwijding
- Neopythagorisme, neoplatonisme
De havenstad Alexandrië was in de eerste eeuwen de belangrijkste stad van Egypte, met
zowat 400.000 inwoners, en de tweede grootste van het Romeinse Rijk (na Rome). Ze werd
Alexandria apud Aegypton geheten; het Grieks was er de cultuurtaal. De stad was beroemd
omwille van haar Bibliotheca Alexandrina (een enorme bibliotheek) in het Mouseion, haar
Vuurtoren (een van de zeven wereldwonderen van de oudheid), het mausoleum van
Alexander de Grote, en haar filosofische scholen. Alexandrië was de trefplaats van de
gnostiek, het neoplationisme, de Egyptische godsdienst, het jonge christendom en de joodse
religie.
Gnostiek
In het Romeinse keizerrijk rivaliseerden de gnostische secten met het jonge christendom. We
zijn hieromtrent goed ingelicht na de vondsten in Nag Hammadi (Egypte, 1945) en de Dode-
Zeerollen te Qumran (Israël, 1970). De gnostische secten verspreidden zich in het imperium
reeds in de eerste eeuw, maar vooral sterk in de tweede en derde eeuw, vermoedelijk vaak
vanuit Alexandrië (waar enkele van de gekendste gnostici leefden). Maar men vindt de
gnostiek in het begin van onze tijdrekening terug in diverse culturen van en rond het Midden
Oosten: Perzië, Babylonië, Griekse cultuur, Egypte, christenen, joodse middens.
De gnostiek is een strijd tegen de onwetendheid. De benaming is afgeleid van gnosis, Grieks
voor kennis; bedoeld is de bevrijdende spirituele kennis (langs intuïtieve weg te bereiken).
Volgens de definitie van Clemens van Alexandrië: “Gnosis, de kennis die wij waren en wat
wij geworden zijn, waar wij waren en waarin wij geworpen zijn, waarheen wij ons spoeden en
waarvan wij verlost worden, wat de geboorte is en wat de wedergeboorte”. Hier vertrekt men
dus niet van geloof, maar van geopenbaarde kennis

Men bestudeert vandaag overwegend vijf hoofdstromingen – chronologisch: de joodse
gnostiek van de Sethianen, de slangengnostiek van de Ophieten/Naässenen, het marcionisme,
de Alexandrijnse gnostiek (vooral Valentinus), de oosterse gnostiek (vooral het
manicheïsme). Daarnaast heeft de vermelde vondst van de papyrusrollen te Nag Hammadi en
te Qumran de aandacht gevestigd op de gnostische evangeliën (van o.a. Thomas, Judas, Maria
Magdalena) en de daarmee verwante secten.
In joodse Alexandrijnse middens speelde de theoloog Philo van Alexandrië (ca. 20 VC- 45
NC) een rol van voorloper en catalysator. Hij bestudeerde de heilige joodse teksten vanuit een
Griekse invalshoek. Vertrekkend van Genesis legt hij een band tussen God en mens, tussen
Logos en materie. De band tussen intelligentie (het mannelijke) en de zintuigen (het
vrouwelijke) vindt hij in de androgynie. Hij schuwde de sterke uitspraken niet: “Wanneer God
omgang krijgt met de ziel, gebeurt het dat zij die voorheen vrouw was wederom maagd
wordt”. Het doel van het leven is God te leren kennen. De mens zit volgens Philo echter
gevangen in zijn lichaam; hij kan zich bevrijden door het zoeken naar de Logos (Gods
voorzienigheid) met behulp van de Wijsheid (waarin God zich openbaart). “Zij die het
naamloze zoeken d.m.v. het naamloze, licht door het licht, zijn op weg naar de waarheid”. De
dood van het lichaam betekent de verlossing van de ziel.
Men beschouwt de Sethianen als de voorgangers van alle andere gnostische stromingen,
vermoedelijk reeds actief in de eerste eeuw VC. Hun denkbeelden zijn goed verwoord in het
„Geheime boek van Johannes‟, uit de Nag-Hammadigeschriften. Het complexe
scheppingsverhaal begint hier bij de onbenoembare Vader-god, die een evenbeeld uit zichzelf
laat stromen (zodat Hij zichzelf kan spiegelen), nl. Barbelo, de eerste aeon. Barbelo vraagt
Vader om andere aeonen toe te voegen, zoals Onvergankelijkheid, Waarheid, Christus. De
laatste wordt omringd door twaalf aeonen/lichten en aldus ontstaat de kosmische wereld – het
Pleroma (waarin de wezens Adamas en Seth; Adamas is een volmaakte spiritueel-fysieke
mens en Seth bevat alle ontwikkelingskiemen van de mensheid). Dan schept de lagere aeon
Sophia (wijsheid) haar evenbeeld, de boosaardige demiurg Jaldabaoth, die aan Sophia de
krachten onttrekt om het menselijk universum te scheppen (waarin het materiële heerst).
Jaldabaoth bestuurt het universum samen met zijn Archonten. Na het scheppen van de mens,
Adamas, verliest hij op zijn beurt alle aan Sophia ontstolen krachten. Van de Vader ontvangt
Adamas een goddelijke vonk, Epinoia. Jaldabaoth wil deze roven en schept als evenbeeld het
vrouwelijk lichaam Eva. De Epinoia verdwijnt daarop in de Boom der Kennis. Eva wordt
verkracht door Jaldabaoth en de archonten, waaruit Kaïn en Abel voortkomen. Uit Adam en
Eva ontstaat Seth, de eigenlijke eerste zoon die de zaden uit de Boom des Levens voor Adam
gaat halen – zodat ooit de verlossing (pronoia) zal komen.
In tientallen gnostische teksten vindt men allerlei varianten op dit scheppingsverhaal. De
Sethianen zwermden uit in Syrië en Egypte. Ze hadden een duidelijke invloed op
Thomasianen, Basilidianen en Valentinianen. De negatieve theologie (God is alleen negatief
te omschrijven – bv. Hij maakt geen deel uit van de eeuwigheid) vindt hier een van haar
wortels. Men zal in de vele gnostische stromingen, die volgen op de Sethianen, soortgelijke
thema‟s terugvinden: de transcendente oergod, schepping doorheen emanatie (met aeonen en
een demiurg), goddelijke vonk in de mens, een materiële wereld (o.l.v. archonten) van laag

allooi, gnosis en ascese zijn essentieel voor terugkeer naar de goddelijke oorsprong. Het
proces van bewustwording is het prototype van alle latere esoterieën.
De Ophieten/Naässenen zijn bekend geraakt door het Judasevangelie, door hun
slangensymboliek en door de hevige aanval van kerkvader Irenaeus van Lyon in zijn boek
„Adversus Haereses‟ (Tegen de ketters, ca. 180 NC, cf. infra) vooral gericht tegen de
ophitische groep der Kaïnieten. Een slang heet ophis in het Grieks, naas in het Hebreeuws. De
Ophieten verschenen omstreeks het jaar honderd in Syrië en Egypte. Ze zagen de Slang als
een leermeester in de gnosis, aangezien zij in het paradijs de mensen had leren eten van de
Boom der Kennis. Dit sloot goed aanbij de Oud-Egyptische slangencultus (de Wereldslang)
en bij het Johannesevangelie: “En deze Mensenzoon moet omhoog worden geheven, zoals
Mozes de slang omhoog hief in de woestijn, opdat eenieder die gelooft in Hem eeuwig leven
zal hebben” (3:14). Zij stelden zich voor als volgelingen van Maria Magdalena, die de leer
van Jacobus (broer van Nezus) had ontvangen. De joodse god Elohim zagen ze als de duivelse
demiurg, elders Yaldabaoth (zoon van de chaos) geheten.
De ophitische groep der Kaïnieten verscheen ca. 160 en geeft een tegendraadse indruk: ze
vereren Judas (die Jezus verraadde), Kaïn (die Abel vermoordde), de vuilaards van Sodom en
Gomorra. Volgens hen bewees Judas, door zijn meester te verraden, dat hij zijn ware
(ingewijde) leerlng was; hij wist wie Jezus echt was (“U bent van de onsterfelijke wereld van
Barbelo”) en dat Jezus moest sterven om de verlossing van de mens mogelijk te maken. In het
Judasevangelie zegt Jezus tot Judas: “Gij zijt de beste van allen. Ge offert de man die mij een
vorm gaf”. Judas Iskariot zorgde ervoor dat de goddelijkheid van zijn meester onaangetast
bleef.
Het grootste gevaar voor de jonge christelijke kerk te Rome kwam vanuit Alexandrië (infra)
en vanwege Marcion van Sinope (ca. 85-160). Sinope ligt aan de Zwarte Zee. Marcion werd
door Hieëronymus als “ardens ingenii et doctissimus” omschreven (vurig van aard en groot
geleerde), en door Polycarpus van Smyrna „de eerstgeborene van Satan‟. Volgens zijn inzicht
bestaat de wereld uit drie sferen: de zichtbare realiteit, de sfeer van de Demiurg en de hemel
van God. Ook de mensheid werd in drie verdeeld: de uitverkorenen (pneumatikoi) waren
gedoopt en leefden ascetisch, de gewone gelovigen (psuchikoi) die met de vorigen de Kerk
van Marcion vormden, en de ongelovigen (hulikoi).
De leer van Marcion aanvaardde uit de christelijke geschriften enkel het evangelie van Lucas
en tien brieven van Paulus. Opgemerkt weze dat de christelijke cann van 27 teksten toen nog
niet was samengesteld. Het Oud Testament werd in zijn geheel verworpen en het nieuw
gezuiverd van alle „judaïsmen‟. Het kruis werd als symbool verworpen (“men aanbidt geen
martelinstrument”) evenals de dubbele (menselijke + goddelijke) natuur van Christus. Deze
laatste werd als geslachtloze geestverschijning gedacht. De discipelen onthielden zich van
vlees en wijn (in de mis vervangen door water), de vis was een sacraal gerecht. Vasten op
zaterdag. Men keerde zich naar het westen om te bidden.
Het marcionisme kende een groot succes in tal van streken. Volgen Epiphanes waren de
volgelingen in de vierde eeuw vooral te vinden in Italië, Egypte, Palestina, Arabië, Syrië,
Cyprus en Perzië. Later gebeurde een versmeltng met het manicheïsme.

Het manicheïsme werd in Perzië gesticht door Mani (216-276), heette eigenlijk Kerk der
Rechtvaardigheid en kende twee soorten leden: uitverkorenen (electi, die de absolute kuisheid
nastreefden) en toehoorders (auditores). Er heerste dus een dubbele moraal (en een strakke
hiërarchie). De secte verspreidde zich van China tot de Atlantische Oceaan en zou het meer
dan twaalf eeuwen volhouden. Het manicheïsme kende meer succes dan de andere gnostische
secten, omdat het eenvoudiger was en zich goed kon aanpassen aan lokale religieuze tradities.
De doctrine vertrekt van de tegenstelling licht-duister en legt de wereld uit als een strijd van
de opperste God tegen de Vorst der Duisternis. Aan de mens moet de herkomst van zijn ziel,
nl. het Lichtrijk worden geopenbaard. Het proces van bevrijding word door gebed, vasten,
kuisheid en armoede in de hand gewerkt. Aan het eind der tijden houdt Christus een gericht en
worden de twee rijken definitief gescheiden.
Mani, een jood, zag zichzelf als de laatste van een rij „verlossers‟, nl. voorafgegaan door Laotse,
Boeddha, Zarathoestra, Hermes Trismegistos, Plato en Jezus van Nazareth. Zijn
„syncretisme‟ betekent dat hij van alle vermelde denkers iets meepikte, bv. de reïncarnatie van
Boeddha, het dualisme van Zarathoestra. Hijzelf stond als Archegos (leider) aan het hoofd van
een College van twaalf leraren. Op aansteken van de afgunstige magiërs werd Mani door de
Perzische heerser Bahram I opgesloten; hij stierf de marteldood.
Augustinus was in zijn jeugd toehoorder bij de manicheïsten – om er nadien de hevigste
bestrijder van de worden. De gnostiek heeft een grote invloed uitgeoefend op de westerse
esoterie. We vinden sporen bij Campanella, Böhme, Schelling en Hegel, de christelijke
mystiek, theosofie en anthroposophie, het martinisme, C.G. Jung, de vrijmetselarij. De
Katharen in de 12 e en 13 e eeuw waren de laatste gestructureerde gnostische beweging; hun
leer was verwant met de gnostische Bogomielen (een Bulgaarse uitloper). Gnostische
elementen die altijd een weerklank zullen vinden bij de meeste ingewijden: de noodzaak van
zelfkennis, de geest is belangrijker dan het lichaam, de verbinding met het Absolute is direct
bereikbaar, de lichtcultus.
Christenen vs. Gnostici
Dat het orthodoxe christendom reeds bij zijn start veel hinder ondervond van de gnostische
secten wordt bewezen door het feit dat in het Nieuw Testament een viertal keer wordt
gewaarschuwd tegen de gnostische opvattingen. Zo bv. in de „Brief aan de christenen van
Kolosse‟, door Paulus geschreven tijdens zijn Romeinse gevangenschap in 58-60: “Weest op
uw hoede, dat ge u niet laat meeslepen door bedrieglijke theorieën, die de machten van de
kosmos verheerlijken maar Christus bestrijden … door mensen die voldoening vinden in
zelfkastijding en engelenverering en het doorvorsen van hun vizioenen” (Kol. 2:8, 18).
De christelijke orthodoxie wist zich op te bouwen door enerzijds een nieuwe canon samen te
stellen (het Nieuw Testament) en anderzijds de strijd aan te binden met alle christelijke
stromingen die afweken van de canon. Tot de laatste soort behoorden chronologisch: Simon
Magus, de apocriefe evangeliën, de gnostische school van Alexandrië en de Pistis Sophia.

Simon, de magiër uit Samaria, wordt geciteerd in de „Handelingen van de Apostelen‟ en in het
apocriefe „Handelingen van Petrus‟. Van deze gnostische christen werd verteld dat hij kon
vliegen. Petrus ging hevig tekeer tegen hem. Volgens kerkvader Hippolytus werkte hij vanuit
de „zevende kracht‟ (ook: Grote kracht). Volgens Irenaeus was hij gehuwd met Helena, een
vrijgekochte prostituee. Maar volgens andere teksten was zij de incarnatie van Helena van
Troje.
De moderne interesse voor de christelijke gnostiek kwam opnieuw in een stroomversnelling,
toen de vondsten in Nag Hammadi en Qumran nieuwe versies van gekende gnostische teksten
aan het licht brachten, en o.m. in verband met Thomas, Judas en Maria Magdalena.
Maria Magdalena wordt hier beschouwd als de gezellin van de Heer (die haar bevrijdde van
zeven duivelse geesten, Lc. 8:2) en soms apostola apostolorum (eerste onder de apostelen)
genoemd. In haar evangelie (in 1896 ontdekt in Caïro) onthult ze op vraag van Petrus welke
mysteriën Jezus haar heeft toevertrouwd. Ze begint dan te vertellen over een vizioen waarin
Hij geheime leringen onthult; maar de inhoud is op de papyrus grotendeels verloren gegaan.
Er is wel sprake van een reis van de ziel na de dood langs de zeven archonten, één op elke
planeet. Dankzij de gnosis zal de ziel de juiste magische antworden geven aan elke archont en
haar reis kunnen vervolgen tot ze samensmelt met de goddelijke eenheid.
Ook in de verder besproken „Pistis Sophia‟ komt Maria Magdalena sterk naar voor. Zij stelt
de meeste vragen aan haar leermeester Jezus, die haar pijst omdat zij het meest is gericht op
het Koninkrijk der Hemelen. Zij is “de vrouw die het Al kent”. In het Evangelie volgens
Fillippus staat dat Jezus „op een andere wijze‟ hield van Maria dan van de andere leerlingen,
en “hij kuste haar vaak”.
Het oudste van de gnostische evangeliën is het Thomasevangelie. Het (Koptische) manuscript
dateert vermoedelijk van de eerste eeuw. In het document heet de auteur Didymus Judas
Thomas, dus een van Jezus‟ discipelen (de „ongelovige Thomas‟ van het Johannesevangelie).
Men spreekt in dit verband van het „vijfde evangelie‟, echter zeer tot ongenoegen van Rome.
Men vindt bij Thomas in de verhalen (die men ook in de vier canonieke evangeliën aantreft)
een versie die authentieker overkomt. Het Evangelie van Thomas bestaat uit 114 logia
(uitspraken) van Jezus, die als een spirituele leraar de weg wijst naar het Koninkrijk Gods. De
sleutel is de zelfkennis, die groeit naarmate men de hindernissen overwint. Men wordt aldus
een Nieuwe Mens. De logia zijn vaak poëtisch en raadselachtig, het geheel staat dicht bij de
joodse wijsheidsliteratuur. Men kan het beschouwen als een inwijding door Jezus van
Nazareth. Zegt deze laatste: “Wie het Al denkt te kennen, maar niet zichzelve, blijft geheel in
gebreke”. Men zal in het leven staan als een voorbijganger. En: “Wie zichzelf vindt is groter
dan de wereld”. De eerste uitspraak: “Wie de betekenis van deze woorden vindt, zal de dood
niet smaken”.
In de tweede eeuw treft men in Alexandrië de coryfeeën van de christelijke gnostiek aan, nl.
Cerinthus, Basilides, Carpocrates en de gekende Valentinus. In deze stad leefden in dezelfde
periode ook de grote namen van het hermetisme, de alchemie en de astrologie.

Cerinthus (1 e – 2 e eeuw) vestigde een joods-christelijk gnosticisme, dat de goddelijkheid van
Jezus verwierp. Hij steunde op het evangelie van Mattheüs, het meest joodse. De wereld werd
volgens C. geschapen door een goede demiurg, geholpen door engelen. Een rijk van duizend
vredesjaren werd afgekondigd (doctrine van het zgh. premillennianisme, dat sterk leefde in
die tijd en steunde op een profetie in Apokalyps 20:1-6) – ook chiliasme (gr. chilioi =
duizend) geheten. Tijdens die periode wordt Satan opgesloten, wilde beesten vallen niemand
meer aan, oorlogstuig wordt landbouwgerief, de Messias en Israel staan aan het hoofd van alle
volken, men sterft pas op heel hoge leeftijd, op het eind valt het Laatste Oordeel. Dan komt
een nieuwe hemel en een nieuwe aarde, m.a.w. het Nieuwe Jeruzalem daalt neder op aarde.
In de eerste helft van de tweede eeuw stichtte Basilides een gnostische secte in Alexandrië.
Verscheidene bronnen (o.a. Origenes) verwijzen naar „een evangelie van B.‟, samengesteld uit
de bestaande evangeliën van de apostelen. In deze doctrine is sprake van twee zielen in de
mens, om de geschillen tussen rede en passie te verklaren (zoals later Goethe: “Zwei Seelen,
ach, Leben in meine Brust”). Ze telden evenveel hemelen als dagen in het jaar; hun oorsprong
ligt bij Abraxas (tevens heilig woord). Drie graden: materieel, intellectueel, spiritueel.
Volgelingen van Basilides werd een zwijgplicht van vijf jaar opgelegd, evenals voorheen de
Pythagoreeërs. Niet Christus werd aan het kruis genageld, maar Simon van Cyrene. De
mystieke naam van Christus luidde „Calacau‟.
De christelijke gnostiek van Valentinus (ca. 100-160) kende de grootste verspreiding. Evenals
in de andere christelijke stromingen van Alexandrië was hier het hoogste wezen een
onbekende god wiens eigenschappen, de aeonen (eeuwigheden), samen de goddelijke volheid
(pleroma) vormen. Ook Christus en de H. Geest waren aeonen, de laatste vaak als vrouwelijk
aangeduid. Er zijn drie soorten mensen: de stofmensen (hylici), de mentale mensen (psychici)
en de geestmensen (pneumatici). Via de jongste der aeonen, Sophia (wijsheid), hebben de
pneumatici een goddelijke vonk ontvangen die, na een proces van gnosis, terugkeert in het
pleroma (waar een engelachtige wederhelft op hen wacht). De hylici zijn verdoemd, de
psychici blijven bij de Demiurg. Vaak werd de Pistis Sophia (Ware Wijsheid) als een soort
godin vereerd.
Valentinus is vermoedelijk de auteur van het „Evangelie van de Waarheid‟, gevonden te Nag
Hammadi, verlossingsgeschrift bij uitstek. De verlossende kracht van de mens bevindt zich in
hem: “Zo werpen zij de onwetendheid van zich af, zoals zij de slaap van zich afschudden. De
kennis van de Vader beschouwen zij als het morgenlicht. Vreugde voor de mens die zichzelf
hervindt en ontwaakt!” Hij beweerde te zijn ingewijd in de geheime leer van Paulus (Rom.
16:25) via zijn leermeester Theudas. Volgens Tertullianus getuigde Valentinus van vernuft en
welsprekendheid (“ingenio et eloquio poterat”). Zijn leerlingen zouden zich opsplitsen in een
oosterse (Theodotus) en westerse school (Ptolemaeus).
Een andere door de orthodoxe christenen fel bestreden groep in Alexandrië was die van de
Carpocraten, volgelingen van Carpocrates (ca. 78-138) en van het evangelie van Marcus.
Volgens Clemens van Alexandrië gebruikten ze een vervalste versie van dit (verloren gegane)
evangelie. Carpocrates was volgens hem een „mystagoog‟ (inwijder), die zijn neofieten
doorheen zeven sluiers van waarheid naar de Grote Mysteriën leidde. Irenaeus beweerde dat

de Carpocraten zich overleverden aan magische praktijken en allerlei wangedrag (volgens het
motto „er is niets verkeerd in de natuur‟).
De moderne belangstelling voor de gnostiek begon in de tweede helft van de 19 e eeuw met de
vertaling in het Latijn van het Koptische manuscript Pistis Sophia (Geloof in de Wijsheid),
een onderdeel van de Ashew Codex in het British Museum. Franse vertaling in 1856, nl. in de
Dictionnaire des Apocryphes van Migne; Engels door G.R.S. Mead in 1896. Ook genaamd
„Evangelie van de Pistis Sophia‟. Jezus antwoordt telkens op vragen van de apostelen. De
tekst (van de vierde eeuw) kende een groot succes in de esoterische wereld.
Het werk stelt dat Jezus nog elf jaar onder zijn discipelen verbleef na zijn wederopstanding en
in deze periode een eerste sluier van het Mysterie oplichtte. Het begint met de
dood/wederkeer van Jezus, en van de ziel in het algemeen. Daarna volgt de gnostische
doctrine over de onkenbare God, de goddelijke emanaties, de aard en hiërarchie der geesten
(aeonen), de oorsprong van het kwaad. Van de katholieke canon wijk de PS o.m. af inzake de
wedergeboote, de bestuurders van het universum (archonten), magische formules. Jezus
bevrijdt geleidelijk Sophia, de hemelse wijsheid, van haar wereldse banden, zodat ze haar
goddelijke status terugvindt. Op de vraag van apostel Johannes wat er gebeurt met de ziel die
naar de aarde terugkeert, luidt Jezus‟ antwoord: “Zij drinkt de beker met het water der
vergetelheid”.
Paulus, Irenaeus, Tertullianus, Origenes en Augustinus schreven strenge kritieken op de
„dwaalleraars‟ van de christelijke gnostiek. Het werd snel beschouwd als een ketterij; vooral
de verwerping van de volgende kerkelijk essentialia werden als ketters ervaren: de erfzonde,
de hiërarchie, Oud en Nieuw Testament, de voorrang van de man. Vanaf het Concilie van
Nicea (325) werd de gnostiek door Roe met alle middelen bestreden.
De scherpste kritiek kwam van kerkvader Irenaeus van Lyon (ca. 140-202). Hij gold als de
belangrijkste bron inzake kennis van de gnostiek tot de vondst te Nag Hammadi. Deze
christen uit Smyrna (het huidige Izmir) werd door het bestuur van keizer Marcus Aurelius als
afgezant naar Lugdunum (Lyon) in Gallië gestuurd. Hij kreeg er af te rekenen met de
gnostische gemeenschap van de Marcosianen, aanhangers van Marcus de Magiër, en met de
montanisten. In zijn „Adversus Haereses’ haalt hij vooral uit tegen de Valenteniaanse
gnostiek. Zijn geloofsbelijdenis werd overgenomen door het Concilie van Nicea en wordt tot
vandaag nog gebruikt in de meeste kerken.
De intelligentste en invloedrijkste onder de de kerkvaders was Augustinus (354-430),
schrijver van de „Confessiones‟ (Belijdenissen), „De Civitate Dei‟ (Over de stad van God) en
van talloze brieven en preken. Hij bestreed het manicheïsme (waarvan hij nochtans een tiental
jaren lid was), het donatisme en het pelagianisme. Zijn bekering tot het christendom
geschiedde tijdens een geestelijke crisis in 386, waar hij later openhartig over schreef; o.a.
hoorde hij de (beroemde) opdracht „Tolle!, Lege!‟ (neem en lees! – bedoeld is: de bijbel). Uit
de Belijdenissen: “Rusteloos is ons hart tot het rust vindt in U”. Hij hechtte veel belang aan de
muziek.

Augustinus kon eindeloos vertellen over (de weg naar) God. De toegankelijkheid van God
blijkt voor hem uit de sporen in het binnenste van onze ziel, zelfs in de afgrond van het
menselijk bewustzijn (abyssus humanae conscientiae). God is alleen te vinden in het eigen
innerlijk, dat weten alle mystiekers. Hij wortelt in het interior intimo meo. Samen met zijn
moeder beleeft Augustinus in Ostia een sterke mystieke ervaring, zijn ascensus mentis in
Deum (de geestelijke opstijging naar God), voorgesteld als de beklimming van een soort trap
van al het geschapene. De liefde van God maakt een eenheid van al het bestaande. Zijn
lijfspreuk: Qui fecit refecit (die ons maakte hermaakte ons).
Hermes Trismegistos, hermetische inwijding
Het antieke hermetisme wordt vandaag gezien als een van de gnostische stromingen. Het is
tevens een laat product van de hellenistische beschaving, die bloeide tussen de verovering van
Egypte door Alexander de Grote in 332 VC en de verovering van Egypte door Rome in 30
VC. Evenals voor de meeste andere gnostische stromingen gold de Egyptische havenstad
Alexandrië als grote ontmoetingsplaats.
Het hermetisme kwam tijdens de vorige eeuw in de academische belangstelling door het boek
van prof. Frances Yates (1899-1981) „Giordano Bruno and the Hermetic tradition‟ (1964),
waarin ze het hermetisme beschreef als een eeuwenoude invloedrijke onderstroom van het
christendom. In 1906 had de classicus (en theosofisch auteur) George Mead reeds het veel
gelezen boek „Thrice-Greatest Hermes‟ gepubliceerd.
De Franse esoterist André-Jean Festugière (1898-1982) onderscheidt twee soorten antiek
hermetisme: het populaire en het geleerde/filosofische hermetisme. Ze plaatsten zich allebei
onder de hoede van Hermes Trismegistos. De eerste soort is overwegend van praktische aard
en behelst vier technieken: magie, astrologie, alchemie en occulte geneeskunst (o.a. met
planten). Men werkt in alle vier met analogieën tussen het aardse en het kosmische.
Het filosofische hermetisme is bestemd voor een selecte minderheid die zich steunt op
filosofisch-religieuze teksten; de volgende zijn ongeveer volledig teruggevonden (huidige
benaming): Corpus Hermeticum, de Asclepius, Nag Hammadi (deel van de vondst in 1946),
Hermetische Definities, de anthologie van Stobaeus, de Tablet van Smaragd. Daarnaast
bestaan tal van verspreide fragmenten, o.a. als verwijzing of citaat in andere werken,
„Testimonia‟ geheten.
Er bestaan overlappingen tussen beide soorten, zoals de magische aspecten van sommige
filosofische teksten en de hermetische ontwikkelingen in de alchemie. We behandelen hier
uitsluitend het filosofische hermetisme, en zullen dit „hermetisme‟ heten.
Hermes Trismegistos (HT) werd in de oudheid herhaaldelijk als groot leermeester in de
wijsheid geciteerd, o.a. door Philo van Byblos, Plutarchus, Athenagoras van Athene, Clemens
van Alexandrië (ca. 150-215). We weten sedert het begin van de 17 e eeuw met zekerheid dat
het niet om een persoon gaat, wel om een verzamelnaam van gnostische stromingen (een
constructie zoals i.v.m. de Christusfiguur soms wordt vermoed) uit de tweede/derde eeuw.

Het Griekse naamdeel „Hermes‟ werd soms (vanwege goddelijke gelijkenissen) vervangen
door de Egyptische god „Thot‟. Beiden stonden voor kennis en wijsheid, en beiden
begeleidden (als psuchopompos) de zielen naar het dodenrijk. Wat wordt nu bedoeld met
„trismegistos‟ (-us) of „driewerf machtige‟? Hermetische exegeten hebben in de loop der
eeuwen de meest uiteenlopende verklaringen gegeven: zout-kwik-zwavel, fysiek-psychischastraal,
Drievuldigheid, filosoof-priester-koning, mineraal-vegetaal-dierlijk, heersend over
onderwereld-wereld-bovenwereld. De elfde regel van de Tablet van Smaragd luidt: „Om die
reden wordt ik Hermes Trismegistos genoemd: ik bezit de drie delen van de wijsheid van de
hele wereld‟; en dat waren in de eerste eeuwen: astrologie, alchemie en theürgie. De uitleg
kan ook eenvoudiger: in het oude Egypte was het normaal „grootste‟ te schrijven als grootgroot-groot.
HT werd in de christelijke wereld tot het begin van de 17 e eeuw opgevoerd als een profeet, die
in de tijd van Mozes de komst van de Verlosser had voorspeld. Maar het bleek een
mystificatie, toen de Zwitsers-Franse protestant Isaac Casaubon (1559-1614) in zijn
commentaar (1614) op de kerkgeschiedenis van kardinaal Cesare Baronio, „Annales
Ecclesiasticae‟ (1588-1607), kon bewijzen dat de hermetische prognose van Christus‟ komst
achteraf was geschreven. HT wordt al even onterecht beschouwd als de oervader van
astrologie en alchemie.
De hermetische geschriften (of Hermetica) zijn met golven over de mediterrane en westerse
beschaving gespoeld. De eerste en belangrijkste golf vertrok in de eerste drie eeuwen vanuit
Alexandrië. Na de ineenstorting van het Romeinse imperium in de vijfde eeuw bleef een deel
van de Hermetica bewaard in Byzantijnse (Oost-Romeinse) middens. Na de val van
Constantinopel (1453) werd een verzameling hermetische teksten overgebracht naar Florence,
waar dit Corpus Hermeticum (CH) op vraag van Cosimo de Medici uit het Grieks werd
vertaald in het Latijn door Marsilio Ficino – eerste uitgave in 1471. Het Corpus bestaat
vandaag uit zeventien korte verhandelingen in dialoogvorm. HT deelt hier zijn (geheime)
kennis mede over allerlei onderwerpen, o.m. filosofie (incl. cosmogonie), talismans, alchemie,
magische eigenschappen van planten en stenen, aanroepingen en bezweringen, astrologie,
inwijding. Men vindt een exemplaar van de eerste uitgave in de Bibliotheca Philosophica
Hermetica te Amsterdam. Het CH wordt ook „Poimander‟ of „Pymander‟ (mensenherder)
geheten, omdat naar dit personage wordt verwezen in de eerste tekst.
De Asclepius, vermoedelijk uit de derde eeuw, is een omvangrijk werk dat handelt over drie
thema‟s: de relatie tussen God-aarde-mens, het kwaad in verhouding tot het menselijk
intellect en een reeks bij Plato („Timaeus‟) aanleunende fragmenten. De structuur is een
gesprek tussen Hermes, Asclepius, Tat en Ammon in het adyton (heilige ruimte) van een
tempel. De oorspronkelijke Griekse tekst (met de titel „Logos teleios‟, volmaakte
leer/uiteindelijke openbaring) is verloren gegaan, maar men heeft te Nag Hammadi in Codex
VI een Koptische vertaling van de hoofdstukken 21-29 teruggevonden. De Latijnse vertaling
(die in de middeleeuwen werd gebruikt) kwam wellicht vanaf de vierde eeuw tot stand; ze
werd ten onrechte aan Apuleius toegeschreven.

De Hermetische Definities worden gezien als een van de oudste teksten, omdat ze vooral uit
korte aforismen bestaan (over God, kosmos en mens), dus nog onvoldoende uitgewerkt als
doctrine. Men sprak vroeger over de „Armeense Definities‟, omdat alleen een Armeense
versie bekend was; maar sinds enkele jaren beschikken we ook over een deel van het Griekse
origineel. Over het Ene wordt het volgende gezegd in de Definities: “God is in zichzelf, de
wereld is in God en de mens is in de wereld.”
Joannes Stobaeus, een Grieks geleerde uit Macedonië, publiceerde in het jaar 500 voor zijn
zoon een Anthologium, een bloemlezing van vijfhonderd citaten uit het oeuvre van Griekse
schrijvers – waaronder 39 dialogen tussen Isis en Horus, die worden toegeschreven aan HT.
Drie ervan werden ook teruggevonden te Nag Hammadi. De 39 worden gewoonlijk
„Fragmenten van Stobaeus‟ genoemd. Ze zijn vooral gekend via Latijnse vertalingen.
Stobaeus stelt: “Pas wanneer ge uw lichaam achter u hebt gelaten in dit leven, kunt ge
omhoog gaan”.
Het beroemdste hermetische geschrift is de Tablet van Smaragd (Tabula Smaragdina),
bestaande uit dertien zinnen. De tweede zin (het „hermetisch axioma‟) werd reeds talloze
keren geciteerd: “Wat lager is, is zoals wat hoger is, en wat hoger is, is zoals wat lager is,
teneinde de wonderen van het Ene te volbrengen”. In het Latijn: “Quod est inferius est sicut
quod est superius et quod est superius est sicut quod est inferius ad perpetranda miracula rei
unius”. Eigenlijk handelt de Tabula over de wereld en de godheid (Zon of Vader geheten). De
oudste tekst is een Arabische uit de 9 e eeuw, onderdeel van „Het geheim van de Schepping‟
(Kitab Sirr al-Asrar), schrijver onbekend. De „smaragd‟ behoort tot de mythe; de tekst wordt
nl. toegeschreven aan Apollonius van Tyana, die vertelt hoe hij het graf van Hermes
Trismegistos had ontdekt, en ook dat hij er een ouderling aantrof die een smaragden plaat
vasthield waarop de tekst van …
De meeste oude (christelijke) theologen probeerden het hermetisme te verbinden met het
christelijk geloof. Dit is bv. het geval met Lucius Lactantius (vierde eeuw) en Cyrillus van
Alexandrië (376-444), die de H. Drievuldigheid laten voorspellen door HT. Men noemt deze
(en andere christelijke) commentaren – ten onrechte – Testimonia. Ook enkele islamitische
auteurs behoren tot deze „Getuigenissen‟.
Doctrine. Kunnen we uit de Hermetica een hermetische doctrine afleiden? De besproken
teksten behelzen een geestelijk onderricht over de totaliteit van het bestaande en over de ware
aard hiervan, nl. de eenheid van mens, universum en God. Dit is de kern van het hermetisme.
Het doel van de lering is zelfkennis en godskennis, die dus in wezen één zijn.
Er is in het hermetisme zelden sprake van een schepping, maar meestal van een universum als
„emanatie‟ van God, beschouwd als een „Tweede God‟. God is tastbaar aanwezig in de
wereld. De hermetische godheid wordt bovendien vaak voorgesteld als androgyn. De mens
heeft een dubbele natuur, zowel aards-sterfelijk als goddelijk-eeuwig. Vandaar dat de mens in
de Definities thauma thaumasiotaton (zeer wonderlijk wonder) wordt geheten, terwijl in de
Asclepius wordt gezegd: “Magnum miraculum est homo” (de mens is een groot wonder).

Maar er bestaat in het hermetisme geen uitgewerkte doctrine zoals in de gnostiek; men zal er
ook best rekening mee houden dat de Hermetica gespreid liggen over verschillende
eeuwen.Wat onderscheidt het hermetisme verder van de gnostiek? Voor beide is de ziel van
goddelijke oorsprong en kan de mens via gnosis tot zijn oorsprong terugkeren. Maar het
hermetisme vertrekt van een veel positievere mensvisie. De mens en de wereld zijn hier niet
langer het product van een slechte Demiurg. God is kenbaar zonder tussenkomst van een
Verlosser en zijn openbaring.
---
Hermetische inwijding. Wie God wil kennen moet zijn eigen goddelijkheid herkennen. Het
instrument is ons intuïtief spiritueel vermogen (Nous). De spirituele ervaring van eenwording
met God geschiedt in de hermetische wereld op twee manieren: de meditatieve en de
initiatieke. Allebei o.l.v. een leraar, Hermes. De meditatieve weg is als „kosmische‟ ervaring
beschreven in het dertiende deel van het Corpus Hermeticum (CH). De initiatieke weg vindt
men vooral in het zesde deel van de titelloze tekst gevonden te Nag Hammadi (NH, VI),
meestal geheten „Inwijding in de achtste en negende sfeer‟ (of: „in de ogdoade en de
enneade‟). De initiatieke weg werd reeds eerder dan de vondst in 1945 verondersteld door de
inhoud van het eerste deel van het CH (de „Pymander‟) en het vierde deel („Het Mengvat‟)
van dezelfde bron.
Centraal in CH XIII staat de wedergeboorte (palingenesia). De tekst heeft trouwens als
ondertitel „De geheime openbaring op de berg over de wedergeboorte en het gebod van
geheimhouding‟. Hermes noemt zichzelf hier „wedergeboren in de Geest‟, hetgeen
overeenstemt met de wens uitgedrukt door Poimandres in CH I,18: “Laat hij die Nous bezit
inzien dat hij onsterfelijk is en dat de Eros de oorzaak van de dood is”. Tat verneemt van
Hermes hoe het begin van de wedergeboorte eigenlijk wordt ervaren, nl. als het verdrijven
van twaalf boosaardige kwellingen („boze geesten‟ zoals onbeheerstheid, afgunst,
onbewustheid, arglistigheid, etc.) uit „de gevangenis van het lichaam‟, terwijl ze met de hulp
van God worden vervangen door het tiental gunstige krachten (kennis van God, wilskracht,
geluk, vreugde, zelfbeheersing, rechtvaardigheid, vrijgevigheid, waarachtigheid, licht, leven).
Het geheel kan men opvatten als een loutering, die meebrengt dat het goddelijke in ons begint
te groeien.
Men wordt door God zelf uitverkoren om te worden wedergeboren. De aanloop veronderstelt
een geschiktheid die men (volgens CH XIII) bereikt door de waarneming met de zintuigen te
staken, dus door het opwekken van een meditatieve toestand. Er is sprake van een
dankzegging aan God in de vorm van gebeden en van esoterische liederen. Hermes raadt aan
om hierover het geheim te bewaren.
Men ervaart een alomtegenwoordigheid: “Vader, ik schouw het Al en mijzelf in de Geest”
(XIII, 13). Zelfkennis is dus ook godskennis, omdat de mens volgens de hermetisten in zijn
diepste wezen met God samenvalt. Tat zegt hieromtrent: “Ik ben in de hemel, in de aarde, in
het water, in de lucht. Ik ben in de dieren, in de planten, in de moederschoot, voor de schoot,
na de schoot, alomtegenwoordig”. In CH XI wordt het als volgt verklaard: “Het gelijke wordt

alleen door het gelijke gekend. Maak jezelf groter tot je beantwoordt aan Hem die onmetelijk
groot is”. Die wedergeboren is in de geest, kan niet meer aanschouwd worden in zijn
werkelijke staat. Dit alles maakt deel uit van de Gnosis, de sacrale kennis. De Onwetendheid
is verdreven.
Inwijding. In het vierde traktaat van het Corpus Hermeticum, geheten „Kratèr‟ (het Mengvat),
wordt tussen de regels verwezen naar een initiatieke broederschap. Vooral de vierde alinea
wordt algemeen als zodanig gezien: “Allen die zich (nl. hun hart) laten onderdompelen in het
Vat van Nous, krijgen deel aan de Gnosis en worden volmaakt”. Wie dit niet doet, behoort tot
de categorie van de logikoi (verstandigen, beter: tot verstand beperkten), die immers door het
ontbreken van Nous niet weten waartoe zij geboren zijn en door wie zij zijn voortgebracht.
Wie in het mengvat van de (onsterfelijke) Geest wil ondergedompeld worden, moet eerst zijn
(sterfelijk) lichaam afwijzen. Alleen de goeden en de vromen ontvangen – als begeesterden -
het goddelijk water uit het mengvat.
Hoe moeten we ons de hermetische inwijding voorstellen? We vernemen in de Poimandres
dat er na de dood sprake is van een terugkeer doorheen zeven sferen (Zon, Maan, Venus,
Mercurius, Mars, Jupiter, Saturnus) om uiteindelijk de goddelijke achtste (ogdoade) en
negende sfeer (enneade) te bereiken (verzen 61-66). Het vervolg staat in de zesde codex van
Nag Hammadi, voorgesteld als een gesprek tussen Hermes en „de Zoon‟. Men zal „de zoon‟
begrijpen als het product van een „heilig huwelijk‟ (hieros gamos) met God. Deze eenwording
wordt in de Griekse mysteriën soms uitgebeeld als een vereniging van god en godin. Vanuit
een esoterisch standpunt bestaat een sterke verwantschap tussen de „Zoon‟ en de „Steen der
Wijzen‟ van de alchemie.
De inwijding beschrijft een innerlijke spirituele ervaring en bestaat uit twee vizioenen
opgeroepen door Hermes, ingeleid door een voorwoord en een lang gebed. Er geschiedt
tweemaal een aanroeping van de godheid met de magische namen Zoxathazo en Zozazoth, en
lang gerekte klinkers tussen beide. De lange klinkers (iiieeeooouuueeeaaaooo) kunnen als
geheime godsnamen doorgaan, maar ook als een glossolalie.
Enkele herkenbare situaties: een onderricht ging vooraf, de kandidaat is tijdens de inwijding
omringd door een gemeenschap van broeders, de dialoogvorm van de ritus, de inwijding
geschiedt volgens een vast patroon, het geheel wordt voorgesteld als een
verheffing/opstijging, er geschiedt een transfer van inwijder naar leerling, deze laatste krijgt
een nieuwe naam, de inwijding wordt ook „Weg van Hermes‟ geheten. Ingewijden van alle
tradities zal een dergelijke code bekend overkomen.
De inwijding mondt uit in een mystieke ervaring van eenwording met God, waarbij men ook
zichzelf ziet (alweer: zelfkennis = godskennis). Deze ervaring stemt overeen met de
Armeense tekst van de Hermetische Definities: “Wie zichzelf kent, kent het Al”. Men
schouwt zichzelf in de Geest.
Hermes en de Zoon doen een rituele omhelzing, hetgeen de bovenstaande transfer benadrukt.
Herhaaldelijk wordt het belang van de stilte benadrukt:” het is best te zwijgen over wat
verborgen is”. De bewoners van de achtste sfeer zingen in stilte hun hymnen tot God; ze

stijgen stilaan op om deel uit te maken van de godheid in de negende sfeer. De negen sferen
stemmen wellicht overeen met negen graden van inwijding. De onderhavige inwijding is
bestemd voor wie reeds de zevende graad (de hebdoade) heeft bereikt, bevrijd van astrale
invloeden.
Op het eind krijgt de Zoon de opdracht een boek te schrijven (in hiërogliefen) voor de Tempel
van Diospolis (het oude Thebe) en gewijd aan de ogdoade (die de enneade openbaart).
Trismegistos zal de tekst laten graveren in zijn heiligdom, dat wordt bewaakt door acht
Wachters en de Negen van de Zon. De inwijding wordt afgesloten met een bezwering (tegen
het kwaadwillig gebruik van de onthulde geheimen).
Neopythagorisme, neoplatonisme
De esoterisch getinte filosofie van Pythagoras en van Plato kende een dergelijke uitstraling
dat reeds in de oudheid diverse vervolgscholen en –doctrines ontstonden, vooral in het
mediterrane gebied. De belangrijkste scholen neopythagoreeërs vinden we in Rome en
Alexandrië tussen de eerste eeuw VC en de tweede NC. Er bestonden initiatieke organisaties.
Vaak lopen orfische mysteriën, pythagorisme en oosterse invloeden door elkaar.
Men vindt hier een extreem dualisme: lichaam en geest zijn gescheiden. En het opzet is de
verheffing van de ziel. De metode wordt als quadrivium omschreven, nl. arithmetica, muziek,
geometrie en astronomie. Dit alles gedragen door een ascetische leefstijl. Aan de getallen
wordt een mystieke betekenis toegekend. Vermits het universum een groeiende verwijdering
inhoudt van het Ene, moeten we onze terugkeer naar het goddelijke bevorderen – o.a. door
magie, extase, theürgie, offers, stilte, gebeden, meditatie. Hoe dichter we bij de originele
eenvoud komen, hoe beter.
Met Nigidius Figulus (98-45 VC) begint in Rome de heropbloei van het pythagorisme. Hij
was een veelzijdig geleerde, bevriend met Cicero. Omstreeks het jaar 70 VC stichtte hij een
initiatieke pythagoreïsche orde, ouder dan degene die werd ondergebracht in de verder
besproken Romeinse basiliek. Uit de zeldzame fragmenten over Nigidius leiden we af dat hij
zich manifesteerde als numeroloog, astroloog, cosmoloog, etruscoloog, linguist, occultist (hij
schreef over de Auguren), en nog veel meer. In het publieke leven was hij o.m. senator en
praetor. Overleed in verbanning.
Rond dezelfde tijd (ca. 40 VC) werd in Alexandrië een neopythagoreïsche school ogericht
door Eudorius van Alexandrië. Hij schreef over astronomie, logica, Plato en Aristoteles. Philo
van Alexandrië is vooral gekend als joods theoloog, maar in zijn getalsymboliek vinden we
ook de invloed van Pythagoras terug; via de Logos keert de mens terug naar God. Even
vermaard was Apollonius van Tyana (2-98 NC), die leefde volgens het ascetisch ideaal van
Pythagoras, die de toekomst voorspelde en een school stichtte in Ephese. Hij werd in de
volgende eeuwen uitgespeeld tegen de christenen, o.m. door Porphyrios van Tyrus (234-305,
zie ook vierde hfst). Deze laatste schreef een boek over Pythagoras.

Het pythagorisme duikt regelmatig terug op in de geschiedenis van de esoterie, al dan niet
verbonden met het platonisme. Tijdens de Italiaanse Renaissance verwees Marsilio Ficino
naar Pythagoras in zijn lijst van prisca theologia; Johann Reuchlin werd beschouwd als een
„Pythagoras redivus’. Fabre d‟Olivet publiceerde zijn ‘Vers dorés de Pythagore‟ in 1813, en
Matila Ghyka „Le nombre d’or’ in 1931. In 2012 werd in Rome (in de nabijheid van de Porta
Maggiore) een basilica sotteranea geopend, die echter reeds in 1917 was ontdekt. Men
vermoedt dat deze basiliek werd gebruikt door een initiatieke groep neopythagoreeërs
omstreeks het begin van onze tijdrekening.
---
De neoplatonisten waren veelzijdige denkers. Vandaar dat we ze reeds hebben ontmoet bij de
magiërs (als theürgen) en bij de neopythagoreeërs. Men sprak in die tijd nog niet over
„esoterie‟; bij Plato heette deze kennis „philosophia theoparadotos‟ (filosofie overgemaakt
door de goden), bij Proklos „theoparadotos theologia‟. We zitten hoedanook op de juiste weg,
de spiritualiteit. En het mystieke aspect van filosofie en theologie kreeg hier plots vleugels, op
een hoog niveau. De gnostische omgeving in Rome en Alexandrië, evenals de concurrentie
van het jonge christendom, zorgden voor een sneeuwbaleffect.
Men kan Plutarchus, Numenius, Philo en de christelijke gnostiek te Alexandrië rekenen tot de
voorlopers van het neoplatonisme. De start wordt gewoonlijk gesitueerd bij de Griek
Ammonius Saccas (derde eeuw), leraar van Plotinus in Alexandrië. Met Plotinus bereikte het
neoplatonisme zijn hoogtepunt. Maar ook de werken van zijn leerlingen Porhyrius en
Iamblichus, en later Proclus, kenden een grote uitstraling. Zelf noemden zij zich gewoon
„platonisten‟; de term „neoplatonisme‟ is een uitvinding van westerse academische middens
(Thomas Taylor, 1787).
Het neoplatonisme kan men omschrijven als een mystieke filosofie, die steunt op een deel van
Plato‟s oeuvre, vooral de „Parmenides‟ en de „Timaeus‟, en op de interpretatie door Plotinus
en zijn volgelingen. Plato‟s ironie valt hier weg; in de plaats komt een verering van heilige
teksten (zoals de „Chaldeeuwse orakels‟ en de orfische rituelen). Een sterke nadruk ligt op het
transcendente en de metodes om dit te bereiken (bv. de extase, de analogie). Ook een
bijzonder accent op de ethiek en het absolute Goede. Uit het Ene emaneert de Demiurg (of:
Nous), die de wereld schept. Er is sprake van een Wereldziel, die een ontelbaar aantal
individuele zielen behelst.
Plotinus (205-270) was een in Egypte geboren Romein, die studeerde in Alexandrië (bij
Ammonius Saccas) en in Perzië. Vanaf zijn veertigste werkte hij in Rome. Hij was de
hoofdfiguur van het neoplatonisme, die nog vele eeuwen de filosofie, de theologie en de
esoterie van west en oost zou beïnvloeden. Zijn werken werden in zes delen uitgegeven door
zijn leerling Porphyrius onder de titel „Enneades‟.
Er bestaan volgens Plotinus drie lagen van realiteit (of „hypostasen‟): het Ene, de „Nous‟, de
Wereldziel. Het Ene is de diepste grond van het bestaande, de oerbron waar alles nog
onbepaald is. Plotinus steunt zich hier op Plato‟s „Parmenides‟. Het Griekse woord „Nous‟
kunnen we als Geest of Intellect vertalen; dit is het niveau van Plato‟s Ideeën. Het Intellect

denkt zichzelf; hier is dus reeds een onderscheid (tussen denker en gedachte). De Nous is
vebonden met eeuwigheid en pure transparantie. Tussen Nous en het laagste niveau (het
waarneembare) situeert Plotinus de Wereldziel, gebonden aan tijd en discursief denken. Alle
dingen krijgen een structuur via hun ziel, en dit volgens een eigen logos spermatikos (lett.
uitgezaaid woord). Elke ziel is verbonden met de Wereldziel.
Exitus & Reditus. Mens en kosmos zijn een emanatie uit het Ene (= exitus), maar de mens kan
ook „terugvloeien‟ (= reditus) en zich opnieuw verenigen met het goddelijke. Dit geschiedt
door het inzicht dat de werkelijkheid zich niet buiten ons bevindt, maar de goddelijke
hypostase in onszelf is – de ziel. Door vorming en contemplatie kunnen we terug naar de pure
intuïtie en extase. De ziel versmelt aldus in de totaliteit. Volgens zijn biograaf Porphyrius had
Plotinus vier dergelijke extatische ervaringen. De extase is het hoogste stadium dat de mens
kan bereiken.
De Enneaden behelzen het gekende geschrift „Tegen de gnostici‟. Plotinus noemt in dat
verband de contemplatie „theoria‟ en ziet ze als tegenhanger van de „gnosis‟. De meeste
gnostici zagen de wereld als een negatief gegeven (bv. bij Valentinus als gevolg van de
gevallen Sophia), terwijl de Wereldziel bij Plotinus een scheppend vermogen bezit omdat ze
uit het Ene emaneert.
Porphyrius (ca. 232-304) was een Phenicisch-Grieks astroloog, wiskundige en filosoof, die in
Rome leefde. Biograaf van Pythagoras en Plotinus. Deze erudiet behandelt in zijn uitgebreide
oeuvre tal van esoterische thema‟s, zoals het belang van de stilte, het verbod om de doctrine
mee te delen aan profanen, het ken-uzelf. De ziel kan zich volgens hem via theürgische
rituelen zodanig transformeren dat zij haar goddelijkheid herwint. Hij bestreed het
christendom.
Iamblichus (ca. 250-325) was een Syrisch geleerde en filosoof, die in het Grieks publiceerde.
Hij schreef over Pythagoras, over de Chaldeeuwse theologie en esoterie (astrologie, orakels,
magie) en over de Egyptische mysteriën. De goden sturen af en toe wijzen naar de mensheid,
zoals Orpheus, Pythagoras, Plato, Julianus de Chaldeeër, Hermes Trismegistos. Zij leren ons
de rituele stappen (= de theürgie) van offer tot aanroeping, ten einde de ziel los te weken uit
het lichaam en aldus de mystieke extase te bereiken. Diverse goddelijke wezens kunnen
daarbij bemiddelend optreden. In zijn „De Mysteriis Aegyptiorum‟ verklaart Iamblichus dat de
(magische) theürgie beter geschikt is om ons te verheffen dan de filosofie.
De Griekse neoplatonist Proclus (412-485) was zoals Porphyrius wiskundige en filosoof. Hij
schreef gekende hymnes aan de goden en beoefende de theürgie. Proclus legde een sterke
nadruk op de sacrale poëzie, geboren uit de ziel – van waaruit de (verhulde) goddelijke
symbolen zich kunnen ontplooien. Aldus ontstaan de mythen en vizioenen, ten einde het
ontijdelijke binnen de tijd te kunnen uitbeelden. Proclus was een veelzijdig auteur, schreef
om. „Beginselen van theologie‟ over het neoplatonisme (211 stellingen + bewijzen) en een
commentaar op Plato‟s „Parmenides‟. Zijn ideeën werden mede verwoord en verspreid via een
verchristelijkte versie door een anoniem auteur, bijgenaamd Pseudo-Dionysius Areopagita.

Proclus behoorde tot de zgh. Atheense School van het neoplationisme, die actief was van ong.
400 tot 529. De laatste sturende filosoof was Damasius (458-538); het hoogste Principe was
volgens hem niet het Ene (dat zich immers nog op enigerlei wijze tot de wereld verhoudt),
maar het Onzegbare. Van het begin van de vijfde eeuw tot de Arabische verovering in 640
bestond ook een School van Alexandrië; de eerste rector was hier Hiërokles van Alexandrië
(in ca. 430) en de gekende neoplatonist Olympiodorus de Jongere (ca. 495-570).