Camino - René Pieyns - Esoterie : De hogere graden

De zoektocht
3.
Camino
- De zoektocht
- Het labyrint
- De instrumenten
- Meditatie
Bedevaarders lopen de Camino de Santiago omdat ze hopen op een wonder, op een
bijzondere ontmoeting, op inspiratie, op helder inzicht, vergiffenis, een epifanie. Zowel langs
de Camino Francès (vanuit Roncevalles) als langs Pamplona, Burgos of Ponteferrada kan Het
zich voordoen. En men kan de tocht verder zetten: het klif Finisterre, zowat 90 km ten westen
van Santiago de Compostela, heet terecht finis terrae = einde van de wereld (= van het
wereldse).
Het thema van de zoektocht naar de waarheid / het Licht komt sterk tot uiting in alle
esoterieën. We hebben gezien dat de inwijdeling vaak doorheen een soort reis wordt geleid,
waarbij is onderverstaan dat het reisdoel de reis zelf is en/of in de reiziger (homo viator) ligt.
De zoektocht spreekt als ritueel thema alle mensen sterk aan vanwege het archetypisch
karakter. Elke reis is immers een doorreis, zoals het leven zelf. We zijn tijdens de queeste
steeds onderweg naar andere horizonten en we vinden geen rust zolang het doel niet is
bereikt.
We vinden de zoektocht dan ook in alle culturen terug. Gekend van oudsher zijn Theseus en
de Minotaurus, de Egyptische dodencultus, de omzwervingen van Odusseus, de bijbelse en
andere volksverhuizingen, het epos van Gilgamesj of van Aeneas, de Graal van de
Tempeliers, de kruistochten, de reisweg van Dante in de Divina Commedia, de Tour de
France van de Compagnonnage. Het labyrint (infra) en de afgesloten tuin (hortus conclusus)
zijn perfecte symbolen van de innerlijke reis.
In de Middeleeuwen ging men op bedevaart met staf en pelgrimstas – de tekens van de
pelgrimage – en verder met een grauw overkleed en vilten hoed. Met dit voorkomen was de
pelgrim onschendbaar en geëerbiedigd. De grote pelgrimstochten voerden naar Rome,
Compostela, Jeruzalem, Bari, Rocamadour, Danzig. Het waren maandenlange voetreizen
waarvoor gedetailleerde reisgidsen bestonden. Uit Venetië vertrok tweemaal per jaar (Pasen
en Hemelvaart) de „galeye vanden pelgrims‟ naar het Heilig Land.

Het soefi-pad (tariqa) kan bestaan uit 15 mystieke stappen; het eindigt met de Liefde. De
stam van een roos symboliseert dit pad. Het achtvoudige boeddhistische pad is een pad naar
de verlichting, maar het veroorzaakt de verlichting niet. De ‟32 paden der wijsheid‟ van de
Kabbala verwijzen naar de Levensboom, nl. de tien sefirot en de 22 paden die deze verbinden
(hfst. 8). Elk spiritueel pad is een pad van stilte.
Vanaf de 16 e eeuw zagen de adel en de hoogste burgerklassen van onze streken een reis naar
Zuid-Europa als de passende afronding van de opvoeding van hun zonen. Daaruit komt dan in
de 18 e eeuw de klassieke Grand Tour, die de jongelui uit Engeland en Noord-Europa door
Frankrijk en Italië voerde - “an ideal finishing school for a young gentleman of fortune”
volgens Hibbert. De rondreis geschiedde vaak met journaal en schetsboek. Een gekende
uitloper van een dergelijke reis incl. zelfkennis is de Italienische Reise (1786-88) van Goethe.
In de Franse Compagnonnage eindigt de tocht in de grot van Ste-Baume, waar Maître Jacques
werd vermoord door de discipelen van Soubise.
Defoe leverde in Robinson Crusoe (1719) het typebeeld van het eenzame individu dat in
extreme situaties zichzelf en zijn omgeving weet te beheersen en uiteindelijk als een nieuw
mens uit het avontuur te voorschijn komt. Marcel Proust ging nog een stap verder; hij wenste
naar het universum van andere individuen te reizen: “Le seul véritable voyage, ce serait …
d‟avoir d‟autres yeux, de voir l‟univers avec les yeux d‟un autre, de voir les cent univers que
chacun d‟eux voit, que chacun d‟eux est”.
Volgens de Duitse essayist Ernst Jünger (1895-1998) zijn de gevaren tijdens de zoektocht van
drieërlei aard: het defaitisme (ik kan er toch niets aan veranderen), de domme naïviteit
(iedereen streeft naar het goede) en de utopische droom (die steeds uitmondt in terreur). Men
kan dus gebaat zijn met een goede gids: een zenmeester, een engel, een voorouder, een boek.
Christus zegt: “Ik ben de weg, de waarheid en het leven” (Joh. 14:6). Dharma heet in het
Boeddhisme het volgen van de weg van Boeddha. De inuïtie is onze gids bij uitstek, zie
verder.
Het labyrint.
In de esoterische symboliek vindt men de spirituele reis vaak uitgebeeld als een spiraal of als
een labyrint. Een labyrint is (naar de vorm) een geheel van elkaar kruisende en meanderende
gangen, gebouwd rond een centrum. De bedoeling is zowel dit centrum te vinden als de
terugweg. In het symbolische labyrint vindt ieder mens een eigen centrum.
Vrijwel elke kathedraal had oorspronkelijk een labyrint op de hoofdas (de linea sacra). Het
diende voor de thuisblijvers als vervanging van de echte pelgrimstocht. In het midden vindt
men soms de Griekse held Theseus (overwinnaar van de Minotaurus), een herinnering aan het
oorspronkelijk labyrint in het paleis van koning Minos in Knossos (Kreta), ong. 1500 VC.
Er is isomorfisme van beelden als labyrint, grot, mijn, spiraal, ingewanden, riool, (gordiaanse)
knoop, mandala. We kunnen ons niet bevrijden uit het labyrint voordat we beseffen dat we
erin zitten. Niemand anders dan wijzelf zijn de bewakers en de gevangenen.

Vanuit initiatiek standpunt kan men het labyrint best zien als driedimensionaal. En het
centrum als de plek van de initiatieke „dood‟, waarop de alchemistische „omkering‟ perfect
van toepassing is (het rectificando van „Vitriol‟). Hier schijnt het inwendige licht. In „De
bibliotheek van Babel‟ (1941) van Jorge Luis Borges (1899-1986) kijkt een oude man terug
op zijn leven in de Bibliotheek, een universum waarin hij levenslang heeft rondgezworven,
„op zoek naar een boek‟.
Een populaire uitbeelding is het ganzenbord: de beproevingen zijn er uitgebeeld in vakjes als
bv. de herberg (het zingenot), de gevangenis, de brug. De geleidevogel geldt als intuïtie. Aan
het eind van de reis moet men nog het juist aantal punten gooien om in de pot te geraken:
aldus kan een achterblijver, die ten volle van zijn mogelijkheden gebruik heeft gemaakt,
iedere filosoof nog voorbijsteken.
Het labyrint behoort tot de centrumsymboliek. Zoals bv. in de vrijmetselarij: de letter G in het
centrum van de Vlammende Ster, de Broederketen rond een (onzichtbaar) centrum, het Altaar
in het centrum van de loge, de Middenkamer van de Meesters, “verzamelen hetgeen verspreid
ligt”, de vrijmetselaar „tussen Passer en Winkelhaak‟, tijdens elke zitting duidt de rondgang
op een centrum. De kandidaat wordt ingewijd op een welbepaalde plek in de tempel, het
exacte centrum waar de resonantielijn de symbolische As van de Wereld (tussen zenith en
nadir) snijdt; daar is de grootste kracht.
Een gekende toepassing van de centrumsymboliek staat in het Boek der 24 Wijsgeren, 12 e
eeuw, en ten onrechte toegeschreven aan Hermes Trismegistos: “Deus est sphaera infinita,
cuius centrum est ubique, circumferentia nusquam” (god is een oneindige bol waarvan het
middelpunt overal en de omtrek nergens is). Deze formule werd later overgenomen door
Heinrich Suso, Thomas van Aquino, Marsilio Ficino, Giordano Bruno, Rabelais en
Montaigne. Het is een omschrijving van de goddelijke alomtegenwoordigheid. Men kan de
formule evengoed omdraaien (het middelpunt nergens en de omtrek overal).
Nog labyrintische weetjes:
Het reisdoel van de pelgrim is de terugkeer (naar de bron).
De geschikte locatie werd vroeger aangeduid met de wichelroede.
De inwijdingskandidaat wordt soms geblinddoekt rondgeleid op een pad dat gelijkt op een
labyrint.
In heel wat heksencovens wordt het labyrint (of de spiraal) gedanst.
Stenen labyrinten vindt men vooral langs de Skandinavische kusten, turflabyrinten in
Engeland.
De ev. Wachters spiegelen zich aan degene die nadert.

Het beroemde labyrint van Chartres heeft 11 cirkels, getal van de onmatigheid, met een roos
in het centrum.
Het opzoeken van labyrinten doet men beter in het eigen hart.
De labyrintische zoektocht langs inwijding, meditatie, spiritualiteit zou in een eerste fase
moeten uitmonden in een betere zelfkennis. “Ken uzelf” is een uitspraak die Plato in de mond
van Sokrates legde (“Ken uzelf en ge zult het universum en de goden kennen”) en die jaarlijks
ontelbare malen wordt herhaald in esoterische middens. We kunnen volgens deze gnosis de
werkelijkheid (van het universum) leren kennen doorheen onszelf en vervolgens toegang
krijgen tot de godenwereld.
De instrumenten: intuïtie, paradox, het subtiele
Men kan tijdens de persoonlijke zoektocht alle mentale instrumenten gebruiken, zoals het
bewustzijn, het geheugen en de ratio. De meest geschikte (en de meest aanbevolen) zijn hier
evenwel: de intuïtie, de zin voor paradoxen en voor het subtiele. Maar de esoterische methode
is nog veel rijker. In het eerste hoofdstuk hebben we al gewezen op het belang van de
spiritualiteit en het arcanum en van het gevoel voor traditie en symboliek. Elke esoterie reikt
haar eigen waardevolle instrumenten aan, zoals de ascese i.v.m. de mystiek.
De intuïtie kan ons leiden in het labyrint van de innerlijke verwarring. Het is ons kompas, het
zwaard waarmee de gordiaanse knoop wordt doorgehakt. In meditatieve kringen wordt de
spirituele intuïtie beschouwd als gids tijdens de zoektocht in de schemerzone, het land van de
stilte. Volgens de perennialistische stroming (R. Guénon) gaat het om het vermogen de weg
naar de eigen „spirituele kern‟ te vinden.
Ook kunstwerken en wetenschap doen een beroep op de intuïtie. Descartes: “Il n‟y a pas
d‟autres voies qui s‟offrent aux hommes, pour arriver à une connaissance certaine de la vérité,
que l‟intuition évidente et la déduction nécessaire” (12 e regel). De intuïtie doet zich voor als
ingevingen, een soort direct weten. Ook het aanvoelen dat bepaalde dingen niet kloppen of
juist wel goed samenhoren. Carl G. Jung: “Intuïtie is een gewaarwording via het onbewuste.
Met ons „derde oog‟ kunnen we ons oriënteren in de situaties waarin ons
waarnemingsvermogen, ons intellect en ons gevoel tekort schieten”. Spinoza had het over de
scientia intuitiva, die de rationele kennis overstijgt, omdat ze vertrekt van de totale
werkelijkheid (van God dus); het is het derde en hoogste niveau van weten.
Veel mensen beschikken over een of meerdere „alter ego‟s‟. De dichter Leo Vroman noemt
het „zijn mededier‟: “In Uw vreemde lijf verschijnen / Tuinen van plezier, / Waar een wezen
van warrelende pijnen / In uitgroeit, een mededier”. Bekend zijn de vele heteroniemen van de
Portugese auteur Fernando Pessoa (1888-1935), zoals Alberto Caeiro, Alvaro de Campos,
Ricardo Reis, Bernardo Soares – allen met eigen profiel en eigen tragedie. In navolging van S.
Freud zouden we kunnen stellen dat de spanningen tussen ego, superego en id diverse alter

ego‟s opleveren – met elk een eigen intuïtie. Wij als held of als vedette, maar ook als
gefrustreerd stuk onbenul.
Er zitten ongetwijfeld boosaardige demonen diep in ons verscholen, die bloed ruiken en
wonden likken. Ieder sleept een keten van niet gekoesterde vriendschappen mee. Aldus dolen
wij in de donkere uithoeken met onze maskers en onze schaduwen. Er is altijd wel een rouw
die we niet hebben kunnen afsluiten. En dan duiken de wrakken op. Spiegels bieden een vaak
verwrongen beeld van onszelf tegen een nochtans reële achtergrond; Zoals in de schilderijen
van Francis Bacon.
Marcel Proust wijst erop dat de levens die we elke ochtend opnieuw voor onszelf opbouwen,
altijd worden geleid in de schaduw van andere denkbare levens, die we hadden kunnen leiden
als we onderweg andere keuzes hadden gemaakt. Of wellicht levens waarvan we ons weleens
inbeelden dat we die hadden kunnen leiden. Maar aangezien we slechts één leven hebben,
moeten al die schaduwlevens worden losgelaten als de dag is aangebroken. Toch omhullen ze
ons zachtjes, als een mist die om ons heen zweeft, waar we ook gaan.
De meeste mystici voelen zich naar God georiënteerd via hun intuïtie. Willem van Sint-
Thierry schrijft hieromtrent in zijn Gulden Brief: “Wat spontaan in de geest opkomt … wordt
niet door één of andere leer bijgebracht, maar uit eigen intuïtie beseft de rede dat dit begrip
haar van nature eigen is. Van dit begrip is het belangrijkste, datgene wat over God gekend
wordt”. In dezelfde zin schrijft Rudolf Steiner acht eeuwen later: “De verbinding met de
geestelijk-goddelijke wereld verloopt via het Christusprincipe, dat ieder mens in zichzelf kan
ontdekken”.
Met de intuïtie worden de geheimen/de mysteriën onthuld, vaak na/tijdens een levenslange
(en unieke) reis. Het is de waarheid van de mens en de kosmos achter de schijn. We
beschikken al over de „sleutel‟, maar nog niet over de deur die erbij past. In elk geval wordt
hier het denken overstegen.
De paradox is een toestand of bewering met een ingebouwde onmogelijkheid. Uitspraken
zoals „ik lieg‟, „ik slaap‟, „ik ben dood‟, „deze zin is onwaar / is niet geschreven‟, „wees
spontaan‟, behoren tot de paradoxale categorie contradictio in terminis. Ik verlang dat mijn
verlangen niet voldaan wordt: erop ingaan betekent juist wel voldoen.
De mens zelf is een paradoxaal wezen, dat grote gelukservaringen kan hebben in de
ongelukkigste situaties en dat de schoonheid beleeft bij het aanschouwen of beluisteren van
een kunstwerk dat dood en vernieling afschildert. Hetgeen zich binnen handbereik lijkt te
bevinden, wijkt vaak terug zodra we het willen grijpen.
Paradoxen komen weleens tot uitdrukking in een merkwaardig of onbedoeld gevolg. De beste
voorbereiding van de meditatie is het opgeven van alle verlangens; wie niets meer verlangt
krijgt het niets dat hij verlangt. De paradox van Prigogine: hoe coherenter de verbindingen
van een open structuur, des te meer vatbaar voor transformatie.

Er ontstaat een semantische paradox, wanneer de betekenis van een of meer woorden binnen
een zin verandert. Zoals vaak in taoïstische teksten: “De Tao is eeuwig niet doende, toch is er
niets dat het niet doet‟ – waar „niet doen‟ eerst als „niet gehecht aan het resultaat‟ wordt
beschouwd, en daarna als een efficiënte methode. “Ceci n‟est pas une pipe” (Magritte): het
gaat inderdaad om een geschilderde (en geen echte) pijp. De eersten zullen de laatsten zijn.
De cirkelparadox. De oeroboeros is de slang die in de eigen staart bijt. Zichzelf aan de haren
optrekken. De opmerking van Groucho Marx dat hij nooit lid zou willen worden van een
vereniging waar ze hem als lid zouden accepteren. De verzameling van alle verzamelingen
kan niet bestaan. Men kan „neen‟ niet verslaan door er „neen‟ tegen te zeggen. Kan God een
steen maken die zou zwaar is dat Hij hem niet kan optillen? Shankara: “Bestudering van de
heilige boeken is vruchteloos zolang Brahman niet is ervaren. En wanneer Brahman is
ervaren, is het nutteloos de heilige boeken te lezen”.
De koan van het zenboeddhisme wil de logica opzettelijk doorbreken. Waar ligt de derde
oever van de rivier? Dicht bij de koan liggen de beeldparadoxen (zoals in de tekeningen van
Escher), die ev. een spirituele verwezenlijking tonen: de rivier die tegelijk naar de bron en
naar de monding vloeit, de symbolische zon die tegelijk licht uitstraalt en opslorpt.
De paradoxen berusten op zelfverwijzing. Ze kunnen vaak worden opgelost door een
contextverruiming. De paradox van de traditie is, dat ze alleen door vernieuwing levend kan
blijven.
Het subtiele, het immateriële, het ongrijpbare behoort prioritair tot de esoterische realiteit.
Paracelsus en zijn Spiritus Vitae (levensadem), de christelijke kabbalisten met hun engelen en
hun sefirot, het magnetisme van Mesmer (en de magische uitstraling in het algemeen), de zes
subtiele lichamen van Blavatsky (van etherisch tot atomisch), de Ziel of het Zelf in talloze
initiatieke en religieuze organisaties, Nefesh-Roeach-Neshamah in de joodse Kabbala, de
chakra‟s van het boeddhisme, de heksen en hun krachtkegel, de aura en het astraallichaam bij
New Age-auteurs.
Het subtiele is niet onzichtbaar, het vraagt wel om het geoefend oog van de ingewijde. De
Meester ervaart de relatie tussen de dingen, hun interactie, de analogie, hun sympathie, de
cyclussen en metamorfosen. Solve et coagula (los op en klit weer samen) zeiden de
alchemisten.
Men vindt tal van esoterische kunstwerken (of werken die esoteristen op een subtiele wijze
aanspreken), o.m. omdat ze spiritualiteit uitstralen, zoals oude labyrinten, heilige boeken,
schilderijen van Jeroen Bosch of William Blake of Mondriaan, kastelen en hun fresco‟s,
tempels en kloosters en kapellen en kathedralen, Stonehenge, het Goetheanum van Steiner,
liederen van Hildegard von Bingen en van J.S. Bach, de opera De Toverfluit van Mozart,
pianowerken van Gurdjieff, fuga‟s van Michael Maier en (alweer) van J.S. Bach, de grot van

Lascau (en vele soortgelijke rotstekeningen), de Villa dei Misteri in Pompeï, gouden
amuletten en andere kleinodiën, edelsmeedwerk, etcetera.
Visvanatha zegt: De schoonheidservaring is pure zelfopenbaring, de echte tegenhanger van de
mystieke ervaring. Ze wordt door hen genoten die er de geschiktheid voor bezitten. Evenals
de poëzie en de muziek brengen ze ons vanzelf op het pad van het subtiele.
De meeste meditaties verlopen langs subtiele wegen. De kabbalist die het En-soph probeert te
bereiken oriënteert zich op een niet-richting zonder afstand, probeert het niet-kenbare te
kennen, het onverklaarbare te verklaren, vanuit zijn povere ik dat er niet meer is, verdwijnt in
de ervaring zelf, gedragen door de Ungrund. Er wordt ervaren, het ego verdwijnt.
Meditatie
In de meeste esoterieën wordt de meditatie beschouwd als de belangrijkste methode om de
sacrale kennis te verwerven. Om bv. te kunnen overgaan van de basisgraden naar de hogere
graden. En om het eventuele streefdoel van deze laatste te bereiken/benaderen, bv. vanuit het
eigen spiritueel centrum op te stijgen naar het universele / onsterfelijke / goddelijke / absolute.
De oosterse meditatietechnieken werden in Europa tijdens de 19 e eeuw vooral ingevoerd door
Helena Blavatsky en het Theosofisch Genootschap. De meditatie staat in het boeddhisme
centraal bij de ontwikkeling van de eigen geschiedenis en bij het afwerpen van de sluier van
maya (de illusie). Er bestaat een oeverloze literatuur in dit verband.
Meestal verloopt het meditatieve proces in drie fasen: zelfkennis, onthechting van het ego,
doorbraak van een hoger bewustzijn. De gids tijdens de reis is onze eigen (spirituele) intuïtie,
hier verwijzend naar een halfbewust weten van de universele eenheid der dingen.
De meditatie veronderstelt een „goede intentie‟, nl. een geschikte basishouding, receptief en
gericht. Twang-tseu geeft als raad: “Luister niet met de oren, maar met het hart. Daarna zult
ge niet langer luisteren met het hart, maar met de adem … De wijze verbindt zich met de
tienduizend wezens en dingen, zich versmeltend met hun continuïteit … De volmaakte blijft
afwezig uit zichzelf … Wees de leegte!”. Martin Buber zegt ons waarom: “Wie vervuld is van
zichzelf, in hem vindt God geen ruimte”.
Het eigenlijke proces wordt op gang gebracht door een „ontsluiter‟, die het bewustzijn
bevrijdt. Naargelang van de eigen aanleg zal men kiezen voor hetzij een extreme concentratie,
hetzij het leeglopen van de geest – ook resp. „objectgericht‟ en „objectvrij‟ geheten. Zowel het
een als het ander leidt tot „stilte‟, de afwezigheid van denken en beelden. Men kan zich
concentreren op bv. een paradox, een haiku, een heilige tekst, een mandala, een kaarsvlam,
een cultusbeeld, het eigen bewustzijn, meestal beginnend met de eigen ademhaling.
Bij de diffuse technieken probeert men integendeel de aandacht maximaal te verruimen, om
aldus een soort alerte passiviteit te bereiken.

In elke initiatieke organisatie ontstaat een meditatieve sfeer dankzij de ritus; de symbolen
wijzen de weg. Volgens Gautama, de Boeddha, leiden 84.000 meditatieve wegen naar de
Verlichting.
De toestand tijdens de stilte wordt ook „trance‟ geheten. De trance is vooral bekend geraakt
door het spiritisme (trancemediums) en de latere channeling, maar ook door de écriture
automatique en veel andere paranormale activiteiten. Tijdens deze eerste fase worden
regressiefenomenen ervaren, men groeit terug naar de begintoestand van zijn ontwikkeling.
Onderweg ontmoeten we demonen en sirenen, mislukkingen en successen. Uit het onbewuste
moeten de krachten worden gehaald om te kunnen opstijgen naar het bovenbewuste.
We zullen vooral onze contradicties niet vermijden. We hebben immers ook het demonische
nodig om onszelf te worden. Rilke zei slechts die tegenstellingen te vrezen die tot verzoening
geneigd zijn; zij leiden tot een versmalling van het leven. De uitdaging, niet om de
tegenstrijdigheden van ons leven op te lossen, maar ermee te leven, vormt een bron van
geestelijke kracht.
Christus zegt dan ook in de Bergrede: “Wederstaat den Boze niet!”; er wordt hier aangeraden
het kwaad niet te bestrijden. Men komt niet tot het ware menszijn door steeds het goede te
willen; men zal eerder het kwade in zich opnemen. Zoeken naar het echte eerder dan het
„goede‟. De apostelen zijn niet compleet zonder Judas. Het probleem van Eva was niet dat ze
in „de appel‟ beet, maar dat ze aandacht schonk aan de duivel. De woestijnvaders wezen al op
de dwaasheid, de demonen met eigen wapens te willen bestrijden; beter is het volgens hen
vertrouwen te hebben in de Gezalfde. Het streven naar volledige ontplooiing overstijgt het
inwendige morele conflict. De kruisgang gaat dwars door de tegenstellingen heen.
De tweede fase is een eerste doorbraak, de eerste wedergeboorte. De black box van de realiteit
gaat open. Gigantische energieën lijken los te barsten in de hersenen. Het heet soms een
„verlichting‟, de ervaring van het intensieve witte licht van de leegte. Paulus ervoer het als een
bliksem op de weg naar Damascus, Ruusbroec als het „inscinen der gracien Gods‟.
Mohammed viel bewusteloos bij het ervaren van zo‟n licht, Johannes van het Kruis werd
herhaaldelijk door het licht overvallen. Robert Fludd: “In Uw licht zullen wij het licht
aanschouwen”. In de chakrameditatie gaat het om de voorhoofdchakra, de zesde. Het is dit
licht dat „in de diepste duisternis‟ schijnt.
Bekend is de uitspraak van Jezus: “Ik ben het licht van de wereld. Wij mij volgt, dwaalt niet
rond in de duisternis, maar zal het licht van het leven bezitten” (Joh. 8:12). In de bijbel is er
aldus sprake van het spirituele licht op tientallen plaatsen. Allah is volgens de koran „het licht
van de hemelen en van de aarde‟. Deze dualiteit licht-duister geeft derhalve een ongelijke
verhouding weer: het duister is een afwezigheid van licht, maar licht is niet de afwezigheid
van duister, het is hier alleen een contrast.
Derde en laatste fase is de spirituele bevrijding, een staat van niet-zijn, de definitieve
wedergeboorte. Hier heest de zuivere stilte, onbegrensd, zonder inhoud. Men spreekt van
„diepe trance‟. Het empyreum van Dante. Men ervaart de nabijheid van het Mysterie. In deze
staat van gelukzalige leegte is niets nog onderscheidbaar. Angelus Silesius: “Ein Fünklein

ausser‟m Feu‟r, ein Tropfen ausser‟m Meer, Was bist du doch, o Mensch, ohn deine
Wiederkehr?”. Gedaan met het ronddolen in het labyrint van tijd en ruimte.
“Tat svam asi” zegt de Chandogya Upanishad, “dat (atman) zijt gij”. In het vinden van de
stilte bereikt men een toestand waarin alles in het universum tot een eenheid is verweven.
Patanjali onderscheidt twee soorten samadhi; bij savikalpa samadhi ervaart de yogi nog een
onderscheid tussen onderwerp en subject (bv. hemzelf en God), bij nirvikalpa samadhi bestaat
geen onderscheid meer. Dit laatste stadium is de bevrijding, er wordt geen karma meer
aangemaakt. Boeddha: “Het nirvana van de Nieuwe Mens is daar waar niets anders meer is
dan wat door de geest van zichzelf wordt ervaren”.