Veranderende grenzen - Open Universiteit Nederland

Veranderende grenzen
4
wee van Europa gedurende de laatste twee eeuwen vormt hiervan in menig opzicht een
treffende illustratie.
Een historisch perspectief: nationalisme in Europa, 1815-1919
De Europese geschiedenis sinds de Franse Revolutie is ongetwijfeld in belangrijke mate
bepaald door het nationalisme, hier vooralsnog onder verwijzing naar Ernest Gellner
globaal te omschrijven als ‘primarily a political principle, which holds that the political and
the national unit should be congruent’. 8 In de relevante handboeken wordt aan het
nationalisme meestal, als aspect van een algemeen geschiedkundig overzicht, ruimschoots
aandacht geschonken, terwijl de hoeveelheid specialistische literatuur erover inmiddels
bijna ontmoedigende proporties heeft aangenomen. De in de bijlage van deze leereenheid
opgenomen bibliografie biedt daaruit een selectie.
Eerder is door de faculteit Cultuurwetenschappen van de Open Universiteit
het initiatief genomen tot de ontwikkeling van twee cursussen specifiek gewijd aan de
betekenis en lotgevallen van het nationalisme in Europa gedurende de negentiende en
twintigste eeuw. Gelet op datgene wat tot op heden over het nationalisme is gepubliceerd,
is daarbij, wat vorm en benadering betreft, voor een tussenweg gekozen. Enerzijds diende
een aantal hoofdlijnen van en rondom dit nationalisme te worden geschetst zodat ook in dit
geval van een zeker overzichtskarakter sprake is, 9 aan de andere kant is er eveneens naar
gestreefd zich daarbij rekenschap te geven van recente theoretische en historiografische
inzichten inclusief de meer specialistische. Deze korte cursus maakt gebruik van het
materiaal van deze twee cursussen. 10
De in deze leereenheid gehanteerde periodiseringsgrenzen refereren aan de besluiten van
het Congres van Wenen (1814-1815), na het einde van de Napoleontische oorlogen, en de
ondertekening van de vredesverdragen na afloop van de Eerste Wereldoorlog (vanaf 1919),
twee momenten waarop de geopolitieke situatie van Europa opnieuw in kaart werd
gebracht. 11 In die tussenliggende periode blijkt de groeiende kracht en invloed van het
nationalisme dat zich steeds weer, afhankelijk van de specifieke politieke, sociale, culturele
en economische context, in uiteenlopende gedaanten heeft gemanifesteerd. In concrete
historische situaties verdient het daarom aanbeveling die veelvormigheid van het
nationalisme telkens nauwlettend in het oog te houden. 12 Het is, gelet op het gesignaleerde
hybride karakter, dan niet eens zo verbazingwekkend dat, waar het begrip ‘Nationalität’ –
Friedrich Meinecke wijst hierop – al rond 1800 een bestanddeel was van ons politiekideologisch
vocabulaire, ‘Nationalismus’ als term pas in de decennia rond 1900 opgang
maakte. 13
Het nationalisme is een veelkoppig – of, zo men wil, kameleontisch –
verschijnsel dat zich, misschien juist omdat het ideologisch gezien van zichzelf
betrekkelijk weinig substantie bezit en zelfs ronduit als ‘enigszins schraal’ kan worden
beoordeeld (de laatste kwalificatie is ontleend aan de bijdrage van Arnold Labrie, zie
leereenheid 3), gemakkelijk verbindt met zowel behoudzuchtige als op verandering beluste
krachten. Begrippen als conservatief en progressief, links en rechts schijnen dan ook, waar
de vraag naar de aanwezigheid van nationalisme in het geding is, van relatief geringe
betekenis. Hetgeen ons weer confronteert met de paradox dat nationalisme de vruchten lijkt
te plukken van zijn eigen conceptuele vaagheid. 14 De omstandigheid dat het in staat is zich
te liëren aan onderling zeer uiteenlopende richtingen van ideologische en
levensbeschouwelijke aard zonder zichzelf daarbij geweld aan te doen, heeft in elk geval
zijn daadwerkelijke zeggingskracht en effect enorm vergroot. In de negentiende eeuw
treffen we actieve pleitbezorgers van een nationalistisch gedachtengoed aan onder
romantici, traditionalisten, clericalen, monarchisten, republikeinen, liberalen, socialisten,
utopisten, kortom representanten van een keur aan stromingen en opvattingen die zo
ongeveer het hele ideologische firmament bestrijkt. In de praktijk heeft het gediend om
regeringen en regimes te legitimeren èn om ze aan te vallen; naast een ruimhartig en