Veranderende grenzen - Open Universiteit Nederland

Veranderende grenzen
28
54. Zie o.a. Otto Behaghel, Die deutsche Sprache (1901 1 ; Wenen-Leipzig 1917 6 ), pp. 195-196; R. Stach en
W. Müller (ed.), Schulwandbilder als Spiegel des Zeitgeistes zwischen 1880 und 1980 (Z.p. 1988), met name
pp. 11-32; A. Labrie, ‘Faust en Helena: een Duitse mythe’, in: Leidschrift. Historisch tijdschrift 8 (1992) 2
[= themanr. ‘Nationale mythen’], pp. 83-104. Zie voorts hierboven (noot 42).
55. L. Koschnick, ‘Mythos zu Lebzeiten. Bismarck als nationale Kultfigur’, in: L. Gall e.a. (eds), Bismarck,
pp. 455-482. Zie ook de illustratie op p. 42.
56. B. Anderson, Imagined communities. Reflections on the origins and spread of nationalism (Londen 1983;
herz. en verm. druk 1991). Zie in dit verband Wessels/Bosch (eds.), Veranderende grenzen, hoofdstuk 1,
p. 64.
57. Dit verschil in cultuur en religieuze tradities was voor Bismarck in 1866zelfs een van de belangrijkste
redenen om halt te houden ter hoogte van de Main en in plaats van naar een Duitse eenheid veeleer naar een
vorm van Noordduitse eenheid te streven. Zes dagen na de slag bij Königgrätz schreef Bismarck aan de
Pruisische gezant te Parijs: ‘Ik spreek het woord Noordduitse Bond zonder bezwaar uit omdat ik het, als we
de noodzakelijke consolidatie van de Bond willen bereiken, onmogelijk acht het Zuidduitse katholiek-Beierse
element erbij te betrekken. Dat laatste zal zich voorlopig nog niet gewillig laten regeren vanuit Berlijn, en de
poging het met geweld te onderwerpen zou ons hetzelfde element van zwakheid leveren als Zuid-Italië dat is
voor de staat dáár’, aangehaald in: Sebastian Haffner, Het Duitse onvermogen. Opstellen over geschiedenis
(Amsterdam 1988), pp. 41-59, hier pp. 41-42.
58. De bijdrage van Dittrich in Wessels/Bosch (eds.), Veranderende grenzen, 412-439. Voorts R. R. Palmer
en Joel Colton, A history of the modern world (New York 1978 5 ),
pp. 201-210.
59. Van een der belangrijkste representanten van de Russische slavofielen, Alexej Chomjakov (1804-1860),
is in het Werkboek. Nationalisme 1815-1919 (pp. 96-100) een lang fragment uit diens Boodschap aan de
Serven opgenomen, ontleend aan: Peter K. Christoff, An introduction to nineteenth-century Russian
slavophilism. Deel i. A.S. Xomjakov (’s-Gravenhage 1961), pp. 253-264
60. In Wessels/Bosch (eds.), Veranderende grenzen, 440-464. Vgl. ook kaart 12, p. 444.
61. Zie ook de opmerking van Van Sas in Wessels/Bosch (eds.), Veranderende grenzen, p. 234 e.v.
62. R. Koselleck, ‘Standortbindung und Zeitlichkeit’, in: idem, Vergangene Zukunft (Frankfurt am Main
1984), pp. 176-207.
63. Isaiah Berlin, ‘The decline of utopian ideas in the West’, pp. 37-38.