Handleiding thema 5 en 6 - Noordhoff Uitgevers

Werken met de atlas
Achtergrondinformatie
Deze les vormt de overgang naar het schaal-
niveau van heel Nederland. Voor het eerst komt
een gebied groter dan de regio aan bod. Les 1
begint met de verdeling van Nederland in twaalf
provincies. Daarnaast komt de atlas voor het eerst
uitgebreid aan bod: wat is een atlas? En hoe werkt
een atlas?
In les 2 staat Amsterdam centraal. Aan de hand
van deze stad worden verschillende onderdelen
van de opbouw van een stad herhaald en worden
nieuwe stedelijke elementen geleerd.
Het thema van les 3 is vervoer. Allerlei soorten
infrastructuur, variërend van de HSL tot internet,
komen voorbij.
1 De kaart van Nederland
Atlas
Een atlas is een boek met geografische kaarten.
Het woord stamt uit de Griekse mythologie. In de
legende verliest Atlas de strijd met de oppergod
Zeus. Zeus straft Atlas door hem aan het einde van
de wereld het hemelgewelf te laten dragen. Het
‘einde’ van de wereld lag volgens de oude grieken
waar nu het Atlasgebergte (in Marokko) ligt. Atlas
betekent in het Grieks ‘drager’.
Op het Paleis op de Dam in Amsterdam staat een
beeld van Atlas die een wereldbol draagt.
2 Amsterdam
Hoofdstad, geen regeringsstad
De hoofdstad van een land is de stad waar de regering
en het staatshoofd van een land gevestigd
zijn. Nederland vormt hierop een uitzondering.
Den Haag is vanaf 1584 de zetel van de regering
geweest, met uitzondering van 1808 tot 1810
(Amsterdam) en van 1940 tot 1945 (Londen).
Alleen in de Franse tijd, toen de Republiek der
Nederlanden een koninkrijk werd, werd Amsterdam
het regeringscentrum en de hoofdstad. De
toenmalige vorst Lodewijk Napoleon vestigde zich
in Amsterdam. Toen de Fransen in 1813 vertrokken
5
en Koning Willem I in 1815 aantrad, bleef Amsterdam
de hoofdstad. De regering ging terug naar
Den Haag. In de periode van het Verenigd Koninkrijk
der Nederlanden was naast Amsterdam, ook
Brussel hoofdstad.
Stad op palen
Amsterdam die grote stad is gebouwd op palen,
als die stad eens ommeviel, wie zal dat dan
betalen? Dit oude kinderrijmpje verwijst naar het
feit dat er in de laaggelegen delen van Nederland
geheid moet worden. Heien wil zeggen dat palen
in de zachte veen- of kleigrond geslagen worden
tot ze een stevige zandlaag bereiken. De meeste
gebouwen in Amsterdam staan op palen op een
zandlaag op een diepte van 15 tot 28 meter. De
hoogste gebouwen staan op een zandlaag op 55
meter onder NAP.
Amsterdammertje
Eeuwenlang al gebruikt de gemeente Amsterdam
paaltjes om het parkeren van karren en auto’s
tegen te gaan en om openbare ruimten veiliger te
maken. Sinds 1972 is een paaltje met drie kruizen
erop ingevoerd: het Amsterdammertje. Deze invoering
moest het foutparkeren op stoepen en trottoirs
tegengaan, omdat het volkomen uit de hand liep.
Het Paleis op de Dam
Het Paleis heet officieel: het Koninklijk Paleis
Amsterdam. Het gebouw is 80 meter lang en 56
meter breed en het staat op 13.659 palen.
Het Paleis werd van 1648 tot 1667 gebouwd als
stadhuis. In 1808 nam Lodewijk Napoleon, de
broer van de Franse keizer Napoleon en Koning
van Holland, het gebouw in gebruik als paleis.
Tegenwoordig wordt het onder meer gebruikt
tijdens staatsbezoeken, voor de jaarlijkse uit-
reikingen van verschillende prijzen, zoals de
Erasmusprijs, voor de Nieuwjaarsrecepties van de
koningin en voor andere officiële ontvangsten.
29

30
3 Van hier naar daar
Woon-werkverkeer
Gemiddeld reizen elke werkdag ruim vijf miljoen
mensen naar het werk. Zes van de tien nemen
daarbij de auto. Bijna 10% reist met het openbaar
vervoer, 25% fietst naar het werk en 3% loopt. De
gemiddelde woon-werkafstand nam de afgelopen
jaren verder toe. Nederlanders zijn ook steeds meer
gaan rijden met hun auto. Vanaf 2001 steeg het
gemiddelde aantal kilometers per auto gestaag.
De gemiddelde autorijder rijdt ongeveer 14.000
kilometer per jaar.
HSL-Zuid
De Hoge Snelheids Lijn-Zuid loopt van Amsterdam,
via Schiphol en Rotterdam naar België en
heeft zo verbinding met het Europese hogesnelheidsnetwerk.
Dat ontwikkelt zich vooral vanuit
Frankrijk (TGV) en Duitsland (ICE). De trein die
door de Kanaaltunnel rijdt (de Eurostar) verbindt
de steden Londen, Parijs en Brussel met elkaar via
Lille. Ook Spanje (AVE) en Italië bouwen aan een
HSL.
In de toekomst kan de HSL met 300 kilometer per
uur over het spoor rijden. Om ervoor te zorgen dat
deze treinen veilig door, over en onder het dichtbevolkte
westen en zuiden van Nederland kunnen
rijden, zijn 170 weg- of waterbouwkundige bouwwerken,
zoals viaducten, fly-overs, dive-unders,
bruggen en tunnels gebouwd. De totale kosten van
de HSL-Zuid waren dan ook € 6650 miljoen.
De hogesnelheidstrein is vooral op de middellange
afstanden een concurrent voor de auto en het
vliegtuig. De verwachting is dat een deel van de
(zakelijke) reizigers de auto vaker zal laten staan
om de trein te nemen. Men hoopt dat dit de
Nederlandse snelwegen zal ontlasten en dat hierdoor
de bereikbaarheid van Nederland, en van de
Randstad in het bijzonder, wordt vergroot.

1 De kaart van Nederland
Informatieblok
Leskern
In deze les komt voor het eerst de kaart van
Nederland aan bod. De kinderen worden zich
bewust van het feit dat een heel land op een
kaart kan staan. We praten over de Nederlandse
provincies op de kaart, de hoofdsteden en
de provinciegrenzen.
Lesdoelen
n De kinderen kunnen een kaart lezen en
interpreteren met behulp van een legenda.
n Ze weten dat je met behulp van coördinaten
en een register snel een bestemming kunt
vinden op een kaart.
n Ze weten dat Nederland is opgedeeld in
twaalf provincies. Ze kunnen die provincies
en hun hoofdsteden benoemen.
Activiteiten
1 Introductie 10 minuten
2 Opdrachten voorbespreken 5 minuten
3 Opdrachten maken 25 minuten
4 Kort nabespreken 5 minuten
Materiaal
– leerlingenboek bladzijde 40-42
– werkboek bladzijde 34-35, 40 en 66
– antwoordenboek bladzijde 34-35, 40 en 66
– kopieerblad Lastige woorden 5.1
– Junior Bosatlas
– eventueel software
– voor introductie: (wegen)kaart van Nederland
en plattegrond van de eigen woonplaats
of de Junior Bosatlas
Aandachtspunten
n Neem met de taalzwakke kinderen van
tevoren de lastige woorden door.
n De kinderen kunnen de topografie oefenen
op de computer.
Sleutelbegrippen en lastige woorden
de provincie, de hoofdstad, de atlas, de grens,
de provinciegrens, het provinciehuis, de landsgrens
Topografie
provincies, provinciehoofdsteden en de hoofdstad
van Nederland
Lesbeschrijving
1 Introductie
Laat de kinderen een kaart van Nederland zien (bijvoorbeeld
een wegenkaart) en wijs daarop de eigen
woonplaats aan. Laat vervolgens een plattegrond van
de eigen woonplaats zien. Vergelijk de beide kaarten en
bespreek het verschil. Bespreek in ieder geval:
n dat de eigen woonplaats op de kaart van Nederland
veel kleiner is afgebeeld dan op de plattegrond;
n dat op de kaart van Nederland meer plaatsen staan;
n dat op de plattegrond van de eigen woonplaats
straten/wegen, spoorlijnen, belangrijke gebouwen,
wijken staan;
n dat op kaarten vaak wordt aangegeven hoe groot
een afstand in het echt is. Wijs op het schaalstokje.
Dit kan ook door verschillende kaarten uit de atlas te
vergelijken.
2 Opdrachten voorbespreken
Bespreek afbeelding 1 t/m 3 in het leerlingenboek met
de kinderen. Hoe hoger je gaat, des te groter het gebied
is dat je kunt overzien. En hoe hoger je gaat, des te
minder details je kunt zien.
3 Opdrachten maken
Bespreek en maak de opdrachten in het werkboek
gezamenlijk. Laat de kinderen bij opdracht 3 de atlas
bekijken. Wijs hun er bij opdracht 5 op dat elke provincie
op afbeelding 4 een eigen kleur heeft. Bij opdracht
6 vraagt u de kinderen in welke provincie zij wonen.
Wat is de hoofdstad van de provincie? Welke kleur heeft
de provincie op afbeelding 4? Als de tijd het toelaat,
maken de kinderen steropdracht 9 en/of 10.
4 Kort nabespreken
U kunt samen met de kinderen kijken in het register
van de atlas. Laat de eigen woonplaats opzoeken. Op
welke kaart is hun woonplaats te vinden? In welk vak?
Extra activiteiten
1 Tekenen
Verdeel de kinderen in groepjes. Geef hun een object
op en laat dit vanaf verschillende afstanden tekenen.
Bijvoorbeeld: teken je tuin zoals je hem ziet als je uit het
zolderraam kijkt, als je op een flatgebouw staat, als je in
een luchtballon zit.
2 Oefenen met de atlas
De kinderen oefenen met het register in de atlas en met
de kaart Nederland – provincies. Stel vragen zoals:
n In welk vak ligt Oss? (C3)
n Hoeveel plaatsen liggen er in vak A3? (6)
n Welke kleur heeft de provincie Limburg? (paars)
31

32
2 Amsterdam
Informatieblok
Leskern
De les gaat over Amsterdam, de hoofdstad van
Nederland. De nadruk ligt op de opbouw van
de stad, het centrum, wijken uit verschillende
perioden en de groei van de stad.
Lesdoelen
n De kinderen weten dat Amsterdam de hoofdstad
van Nederland is.
n Ze kunnen enkele kenmerken van Amsterdam
noemen: grote stad, grachten, toerisme,
de Jordaan, de Bijlmermeer.
n Ze weten dat Amsterdam is veranderd.
Activiteiten
1 Introductie 5 minuten
2 Opdrachten voorbespreken 5 minuten
3 Opdrachten maken 30 minuten
4 Kort nabespreken 5 minuten
Materiaal
– leerlingenboek bladzijde 43-45
– werkboek bladzijde 36-37 en 40
– antwoordenboek bladzijde 36-37 en 40
– kopieerblad Lastige woorden 5.2
– Junior Bosatlas
– eventueel software
– voor extra activiteit 1 en 2: schrijfpapier
Aandachtspunten
n Neem met de taalzwakke kinderen van
tevoren de lastige woorden door.
n De kinderen kunnen de topografie oefenen
op de computer.
Sleutelbegrippen en lastige woorden
de hoofdstad, het centrum, de woonwijk, het
toerisme, de gracht, de dam, de handel, de
kooplui, de wijk, de flat, de toerist
Lesbeschrijving
1 Introductie
De kinderen vertellen wat ze weten over Amsterdam.
Bijvoorbeeld:
n Amsterdam is de hoofdstad van Nederland;
n de voetbalclub Ajax komt er vandaan;
n het is een oude stad;
n er zijn veel bezienswaardigheden.
Wie van de kinderen is er wel eens in Amsterdam
geweest?
2 Opdrachten voorbespreken
Bekijk afbeelding 3 in het leerlingenboek met de kinderen.
Bespreek de verschillende soorten woningen van
Amsterdam. En waarvoor de grachten tegenwoordig
dienen.
U vertelt de kinderen dat er veel toeristen naar Amsterdam
komen. Kunnen zij aan de hand van de foto’s
vertellen waarom dat zo is?
Wijs de kinderen erop dat ze bij opdracht 3 en 5 in het
werkboek de atlas nodig hebben. Ze kunnen dit zien
aan het wereldbolletje met de loep. Vertel hun eventueel
welke bladzijden van de atlas ze nodig hebben
bij beide opdrachten. En hoe ze dit ook zelf kunnen
opzoeken door de titel van de kaart op te zoeken in de
inhoudsopgave.
3 Opdrachten maken
De kinderen maken de opdrachten in het werkboek
zelfstandig. Ze doen dit individueel of in groepjes.
U kunt de zwakkere kinderen in groepjes of individueel
hierbij helpen. De kinderen kunnen hun antwoorden
nakijken met behulp van het antwoordenboek.
Als er voldoende tijd is, maken de kinderen steropdracht
8 en/of 9.
4 Kort nabespreken
Bespreek opdracht 3 met de kinderen.
Besteed bij opdracht 6 extra aandacht aan de tijd
waarin de huizen werden gebouwd en de grootte van
de huizen. Bijvoorbeeld de grote grachtenpanden van
kooplui en de kleine arbeidershuizen in de Jordaan. Ga
ook in op waarom de grote, hoge flats van de Bijlmer
zijn gebouwd.
Extra activiteiten
1 Verhaal schrijven
De kinderen schrijven een verhaal over hun eigen
woonplaats, een stad in de buurt waar ze vaak komen
of een dorp of stad waar ze in de vakantie zijn geweest.
Ze schrijven over wat ze er hebben gezien en gedaan.
U kunt de verhalen na afloop ophangen of bundelen,
zodat de kinderen elkaars verhalen kunnen lezen.
2 Vergelijken
Geef de kinderen individueel of in groepjes de opdracht
om een vergelijking te maken tussen hun eigen woonplaats
en Amsterdam. De opdracht hierbij kan zijn:
n Schrijf vijf dingen op die voorkomen in Amsterdam,
maar niet in jouw woonplaats.
n Schrijf erbij welke dingen je wel of niet leuk vindt en
waarom.

3 Van hier naar daar
Informatieblok
Leskern
In deze les gaat het over vervoer: met de trein,
met de auto, door de lucht en over het water.
Ook wordt er aandacht besteed aan dataverkeer
en elektriciteit.
Lesdoelen
n De kinderen weten dat vervoer mogelijk is
over het land, het water en door de lucht.
n Ze kunnen voorbeelden van middelen van
vervoer noemen.
n Ze weten wat dataverkeer is en kunnen er
voorbeelden van noemen.
Activiteiten
1 Introductie 10 minuten
2 Opdrachten voorbespreken 5 minuten
3 Opdrachten maken 25 minuten
4 Kort nabespreken 5 minuten
Materiaal
– leerlingenboek bladzijde 46-48
– werkboek bladzijde 38-40
– antwoordenboek bladzijde 38-40
– kopieerblad Lastige woorden 5.3
– Junior Bosatlas
– eventueel software
– voor extra activiteit 1: (kopieën van) een
fiets- of wandelkaart van de eigen omgeving
met bijbehorende legenda
Aandachtspunten
n Neem met de taalzwakke kinderen van
tevoren de lastige woorden door.
n De kinderen kunnen de topografie oefenen
op de computer.
Sleutelbegrippen en lastige woorden
de spoorweg, de waterweg, de luchtweg, de
autosnelweg, de file, het knelpunt, het goederenvervoer,
het personenvervoer, de Hoge
Snelheids Lijn, de Betuwelijn, Schiphol, de
luchthaven, de binnenvaart, het dataverkeer,
de helikopter, de stroomcentrale, de mast
Lesbeschrijving
1 Introductie
U vraagt de kinderen op welke manieren ze kunnen
reizen. Maak een lijst met mogelijkheden op het bord.
2 Opdrachten voorbespreken
Bekijk samen afbeelding 1 in het leerlingenboek en vul
de lijst met vervoermiddelen op het bord eventueel aan.
Bekijk de kaarten op de afbeelding. Vestig de aandacht
op de soorten wegen die we onderscheiden: waterwegen,
spoorwegen, auto(snel)wegen en luchtwegen.
3 Opdrachten maken
Maak de opdrachten in het werkboek gezamenlijk. De
antwoorden vindt u op bladzijde 38-40 van het antwoordenboek.
Bespreek voorafgaand aan opdracht 4 de (uitgebreide)
legenda bij de kaart Kaarten om ons heen – C. Wegenkaart
in de atlas.
Begrijpen de kinderen bij opdracht 7 wat dataverkeer
is? ‘Data’ betekent: gegevens of informatie. Dataverkeer
is dus de weg die informatie aflegt voor het thuis
op televisie, op de radio of op internet komt.
Als de tijd het toelaat, maken de kinderen steropdracht
9 en/of 10.
4 Kort nabespreken
De kaarten Nederland – verkeer in de atlas zijn themakaarten.
In welk deel van Nederland zijn de wegen het
drukst? En de spoorwegen? Kunnen de kinderen vertellen
waarom dat zo is?
Extra activiteiten
1 Kaart lezen van de eigen omgeving
Zorg voor een aantal kopieën van een kaart van de
eigen omgeving (of een deel daarvan) met een bijbehorende
legenda. Het kan een fiets- of wandelkaart
zijn. De kinderen bekijken in groepjes de kaart en de
legenda. Geef elk groepje een vragenlijstje over de
kaart. Bijvoorbeeld:
n Wie zal deze kaart gebruiken?
n Van welk gebied is de kaart?
n Wat voor routes/wegen staan er op de kaart?
n Langs welke belangrijke punten gaan de routes?
Bespreek en vergelijk na afloop de antwoorden.
2 Soorten vervoer: voor- en nadelen
Stel samen met de kinderen een lijstje op van verschillende
soorten vervoer. Bijvoorbeeld: auto, trein, bus,
metro, fiets, bromfiets, veerpont, vliegtuig. De kinderen
schrijven in groepjes voor- en nadelen op van het reizen
met deze soorten vervoer. Aandachtspunten: ben je
goed ter been; hoeveel bagage moet er mee; heb je veel
of weinig ruimte nodig; wil je van huis tot huis; zijn de
reistijden belangrijk; met hoeveel mensen reis je?
De voor- en nadelen inventariseert u op het bord.
Duidelijk zal worden dat keuzes persoongebonden zijn.
33

34
4 Toets
Informatieblok
Doel
De kinderen laten hun kennis en inzicht zien
in de leerstof van hoofdstuk 5: Werken met de
atlas.
Activiteiten
1 Samenvatting lezen 10 minuten
2 Toets maken 2 x 15 minuten
3 Toets bespreken 5-10 minuten
Materiaal
– kopieerblad Samenvatting 5, blad 1-2
– kopieerblad Toets 5.1, blad 1-2
– kopieerblad Toets 5.2, blad 1-2
– kopieerblad Antwoorden toets 5.1, blad 1-2
– kopieerblad Antwoorden toets 5.2, blad 1-2
– eventueel software
Aandachtspunten
n Geef de kinderen als voorbereiding op
Toets 5.1 één of meer dagen van tevoren de
samenvatting mee naar huis om te leren.
n U kunt de toets(en) ook op een ander
moment laten maken en nabespreken.
n Toets 5.1 bestaat uit kennis-, inzicht- en
vaardigheidsvragen over de basisstof uit de
eerste drie lessen (de samenvatting) en de
verwerkingsopdrachten uit het werkboek.
De steropdrachten worden niet getoetst.
n Met Toets 5.2 wordt de kennis van de topografie
gecheckt. Deze toets kan ook op de
computer worden gemaakt.
n Bereid eventueel de verdiepingsopdrachten
van de volgende les voor.
n Voor verdiepingsopdracht 5.2: eventueel
een printer.
n Voor verdiepingsopdracht 5.3: een kopieerapparaat.
n Voor verdiepingsopdracht 5.4: een printer
en een kopieerapparaat.
Sleutelbegrippen
alle sleutelbegrippen uit les 1, 2 en 3
Topografie
alle topografie uit les 1, 2 en 3
Lesbeschrijving
1 Samenvatting lezen
Lees samen met de kinderen de samenvatting nog een
keer door. Geef hun de gelegenheid vragen te stellen.
Eventueel vat u de lesstof nog even samen.
2 Toets maken
Deel de toets(en) uit of laat de kinderen de topografietoets
opzoeken op de computer. De kinderen maken de
toets(en) zelfstandig. U vindt de antwoorden op kopieerblad
Antwoorden toets 5.1 en 5.2, blad 1-2.
Normering toets 5.1:
opdracht per goed antwoord maximaal
1 2,5 punten 4 x 2,5 = 10
2a
2b
4 punten
4 punten
4 x 4 = 16
1 x 4 = 4
3 2,5 punten 4 x 2,5 = 10
4 2,5 punten 4 x 2,5 = 10
5 4 punten 5 x 4 = 20
6 2,5 punten 8 x 2,5 = 20
7 2,5 punten 4 x 2,5 = 10
totaal 100 punten
Normering toets 5.2:
opdracht per goed antwoord maximaal
1a
1b
2 punten
4 punten
9 x 2 = 18
3 x 4 = 12
2 4 punten 2 x 4 = 8
3 2 punten 12 x 2 = 24
4 5 punten 4 x 5 = 20
5 2 punten 9 x 2 = 18
totaal 100 punten
U kunt het volgende als leidraad per toets gebruiken:
Aantal punten Beheersing
81-100 goed
60-80 voldoende
minder dan 60 onvoldoende
3 Toets bespreken
Het bespreken van de toetsen doet u op een later
tijdstip, wanneer u de toetsen hebt nagekeken. Besteed
aandacht aan zaken die u zijn opgevallen en geef aan
hoe u de opdrachten hebt gewaardeerd. Ga in op zaken
waar veel kinderen nog problemen mee hebben.

5 Kies wijzer
Informatieblok
Doelen
A Kinderen die de toetsen goed of voldoende
maakten, verdiepen hun kennis en inzicht
met behulp van een verdiepingsopdracht
(volg de aanwijzingen onder 1A).
B Kinderen die de toets met betrekking tot de
aardrijkskundige inhoud onvoldoende hebben
gemaakt, maken herhalingsopdrachten
(volg de aanwijzingen onder 1B).
C Kinderen die de topografietoets onvoldoende
hebben gemaakt, maken herhalingsopdrachten
(volg de aanwijzingen onder 1C).
Activiteiten
1A Verdiepingsopdracht maken 45 minuten
1B Herhalingsopdrachten maken 20 minuten
1C Herhalingsopdrachten maken 25 minuten
2 Kort nabespreken 10 minuten
Materiaal
1A werkboek bladzijde 41
1A kopieerbladen Verdiepingsopdracht 5.1
t/m 5.4
1A voor verdiepingsopdracht 5.2: eventueel
een printer
1A voor verdiepingsopdracht 5.3: een kopieerapparaat
1A voor verdiepingsopdracht 5.4: een printer
en een kopieerapparaat
1B kopieerblad Herhalingsblad 5.1
1B kopieerblad Antwoorden herhalingsblad 5.1
1B leerlingenboek bladzijde 40-48
1B kopieerblad Samenvatting 5, blad 1-2
1C kopieerblad Herhalingsblad 5.2, blad 1-2
1C kopieerblad Antwoorden herhalingsblad
5.2, blad 1-2
Aandachtspunt
Indien nodig kunnen de kinderen de verdiepingsopdracht
op een ander moment afmaken.
Lesbeschrijving
1A Verdiepingsopdracht maken
De kinderen die de toetsen voldoende of goed hebben
gemaakt, nemen bladzijde 41 van het werkboek voor
zich. U vertelt kort welke vier verdiepingsopdrachten er
zijn (opdracht 3 t/m 6 van de Kies wijzer). De kinderen
kiezen vervolgens een opdracht en gaan daarmee zelfstandig
aan de slag. De aanwijzingen daarvoor vinden
ze op de kopieerbladen Verdiepingsopdracht 5.1 t/m 5.4.
Daarna hebt u de gelegenheid om met de kinderen die
de toetsen onvoldoende hebben gemaakt de herhalingsopdrachten
door te nemen. U kunt er ook voor
kiezen om dit op een ander tijdstip te doen.
1B Herhalingsopdrachten maken
De kinderen die de toets met betrekking tot de aardrijkskundige
inhoud onvoldoende hebben gemaakt,
maken de opdrachten op Herhalingsblad 5.1. Ze hebben
daarbij het leerlingenboek nodig. Daarna nemen ze
de samenvatting nog een keer door.
1C Herhalingsopdrachten maken
De kinderen die de topografietoets onvoldoende hebben
gemaakt, maken de opdrachten op Herhalingsblad
5.2, blad 1-2.
2 Kort nabespreken
Tot slot controleert u of de kinderen de stof nu wel voldoende
beheersen. Stel hun mondeling nog enkele vragen.
Laat ook de kinderen die een verdiepingsopdracht
hebben gemaakt aan het woord over de opdracht.
35

36
Overal anders
Achtergrondinformatie
In dit hoofdstuk staat Nederland centraal. Les 1
gaat in op de uiterlijke kenmerken van het natuurlijke
landschap zoals de akkerbouwgebieden, de
weidegebieden, het heuvelland en het rivierengebied.
De menselijke bouwstenen die aan het
landschap zijn toegevoegd bij de inrichting ervan,
komen aan bod in les 2. Het maken van keuzes bij
de inrichting is daarbij een belangrijk onderwerp.
De onderwerpen natuurbeheer, nieuwe natuur en
natuurbehoud sluiten het hoofdstuk af.
1 Hoe ziet het eruit?
Records in het Nederlandse landschap
Wat? Waar? Hoogte?
hoogste punt Vaalserberg 322.7 m
laagste punt Zuidplaspolder -6,76 m
smalste punt
hoogste punt van
het Koninkrijk der
Nederlanden
diepste punt
(kunstmatig)
net ten zuiden
van Susteren
Mount Scenery
op Saba
voormalige
Staatsmijn
Hendrik in
Limburg
5 km
breed
888 m
-1058 m
Zuiderzee en Afsluitdijk
De Zuiderzee was de naam van de grote binnenzee
die, tot de sluiting van de Afsluitdijk in 1932,
op de plaats lag van waar nu het IJsselmeer, de
Wieringermeer, Oostelijk en Zuidelijk Flevoland en
de Noordoostpolder liggen. De Zuiderzee is op het
eerste gezicht een vreemde naam, want de zee
lag nooit ‘in het zuiden’. Evenmin als de Noordzee
en de Oostzee in het noorden en het oosten lagen.
6
De naamgeving heeft alles te maken met het feit
dat kaarten vroeger in een andere richting werden
getekend. Als de kaart van Nederland een kwartslag
gedraaid wordt, liggen alle zeeën in de juiste
windrichting.
Streektaal
In Nederland zijn de erkende streektalen: Fries,
Limburgs en Nedersaksisch. Een streektaal is een
taalvariant die géén dialect is van het Nederlands
én van oudsher in Nederland wordt gesproken.
Dialecten als Brabants en Betuws zijn dus geen
streektalen. Nederland telt naast de drie afzonderlijke
streektalen ongeveer 25 dialecten. In de Randstad
worden dialecten gesproken die erg dicht bij
het Standaard Nederlands liggen en daarom worden
deze niet als afzonderlijk dialect aangemerkt.
Flevoland is nog te jong om een dialect te hebben.
2 Kiezen en delen
Het Westland
Het Westland is het grootste kassengebied van
Nederland. Daaraan dankt het ook haar bijnaam
‘de glazen stad’. Het gebied ligt ten zuidwesten
van Den Haag. Het glastuinbouwgebied beslaat
een oppervlak van 3000 ha. Rond 1850 werden
hier de eerste kassen gebouwd en begonnen de
tuinbouwers met het kweken van komkommers
en druiven. Tegenwoordig zijn tomaten, komkommers
en paprika’s de belangrijkste producten. De
oppervlakte kassen is door de stadsuitbreiding van
Den Haag en herstructurering afgenomen. Veel
tuinders verplaatsen hun bedrijf. Bijvoorbeeld naar
Bleiswijk en omgeving, Noord-Limburg of Noord-
Brabant.
Java-eiland
Java-eiland is een woonwijk op een schiereiland in
het Oostelijk Havengebied van Amsterdam. Het is
een kunstmatig eiland in het IJ, dat aan het eind
van de 19e eeuw werd aangelegd. Op het haventerrein
dat zo ontstond, vestigde zich onder meer
de Stoomvaart-Maatschappij ‘Nederland’ die lijndiensten
op Nederlands-Indië onderhield. Na 1949
viel de handel met Nederlands-Indië vrijwel stil als

gevolg van de dekolonisatie van Indonesië. In de
jaren tachtig namen krakers en kunstenaars bezit
van het gebied. In de jaren negentig volgde herontwikkeling
tot woonwijk. Bijna alle bebouwing
werd gesloopt. Het eiland werd doorsneden door
vier grachtjes en er werden moderne grachtenpanden
gebouwd. De straatnamen op het eiland
verwijzen veelal naar het Indonesische eiland Java.
3 Ruimte voor de natuur
Ecoduct
Een ecoduct, wildwissel, natuurbrug of wildviaduct,
is een viaduct dat bedoeld is om dieren veilig
de weg te laten oversteken. Ecoducten worden
gebouwd als onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur,
bedoeld om de afname van de soortenrijkdom
in Nederland tegen te gaan. (Zie ook
bladzijde 23 van de lesbeschrijvingen.)
Vaak worden ecoducten gecombineerd met tunnels
onder de weg door voor kleinere dieren zoals
egels, padden, kikkers, salamanders, dassen en
konijnen.
Nationale Parken
Nederland heeft twintig Nationale Parken (2008),
verspreid over het hele land. De oudste twee Nationale
Parken stammen uit de jaren dertig van de
vorige eeuw: de Hoge Veluwe en Veluwezoom. De
andere achttien parken, zoals de Weerribben, de
Biesbosch, de Meinweg en de Oosterschelde, hebben
in de loop van de jaren de officiële status Nationaal
Park gekregen. Een belangrijk kenmerk van
een Nationaal Park is, dat het een aaneengesloten
natuurgebied is met ten minste een oppervlakte
van 1000 hectare. Ook op de Nederlandse Antillen
en Aruba zijn Nationale Parken, zoals Washington
Slagbaai National Park op Bonaire.
De Nationale Parken in Nederland zijn grotendeels
onderdeel van het Europese netwerk van natuurgebieden:
het zogenoemde Natura 2000-netwerk.
Bron voor meer informatie: www.nationaalpark.nl
37

38
1 Hoe ziet het eruit?
Informatieblok
Leskern
Het kleine Nederland herbergt een grote variatie
aan landschappen. Daar gaat deze les over.
Lesdoelen
n De kinderen weten dat Nederland verschillende
landschappen heeft.
n Ze kunnen enkele landschappen noemen en
beschrijven.
n Ze weten dat in Nederland laag-gelegen en
hoger gelegen gebieden zijn.
Activiteiten
1 Introductie 10 minuten
2 Opdrachten voorbespreken 5 minuten
3 Opdrachten maken 25 minuten
4 Kort nabespreken 5 minuten
Materiaal
– leerlingenboek bladzijde 49-51
– werkboek bladzijde 42-43, 48 en 67
– antwoordenboek bladzijde 42-43, 48 en 67
– kopieerblad Lastige woorden 6.1
– Junior Bosatlas
– eventueel software
– eventueel een kaart van Nederland
– voor extra activiteit 1: eventueel tekengerei
– voor extra activiteit 2: postcode van huisadres
kinderen
Aandachtspunten
n Neem met de taalzwakke kinderen van tevoren
de lastige woorden door.
n De kinderen kunnen de topografie oefenen
op de computer.
Sleutelbegrippen en lastige woorden
de kust, het eiland, het duin, de dijk, de heide,
het bos, de heuvel/het heuvelland, de rivier,
de buitenwijk, de veerboot
Topografie
Grote plaatsen in Nederland: Vlissingen,
Terneuzen, Rotterdam, Leiden, Dordrecht,
Enkhuizen, Alkmaar, Hilversum, Heerenveen,
Delfzijl, Emmen, Enschede, Deventer, Almere,
Amersfoort, Apeldoorn, Nijmegen, Breda,
Tilburg, Eindhoven, Heerlen, Roermond
Lesbeschrijving
1 Introductie
Vraag aan de kinderen of Nederland er overal hetzelfde
uitziet. (Hoe ziet de omgeving eruit bij oma en opa? En
toen je op vakantie was in …?) Laat de kinderen voorbeelden
noemen. Leg vervolgens uit wat een landschap
is en noem voorbeelden. Welke landschappen zijn er in
de directe omgeving?
2 Opdrachten voorbespreken
Bekijk samen met de kinderen afbeelding 2 t/m 4 in het
leerlingenboek. Bespreek de legenda’s. Merk vervolgens
op dat er in Fryslân niet overal grasland is en in Gelderland
niet overal heide.
Vraag daarna of de kinderen weten waar het hoogste
punt van Nederland ligt en hoe dit heet (de Vaalserberg
in Limburg op 322,7 meter). Of vertel wat hoogterecords
van Nederland (zie bladzijde 36: Achtergrond informatie).
3 Opdrachten maken
Bespreek en maak de opdrachten in het werkboek
gezamenlijk.
Bespreek en vergelijk met behulp van afbeelding 2 t/m
4 in het leerlingenboek de landschappen per provincie.
Besteed ook aandacht aan de eigen provincie. Geef
eventueel op de kaart van Nederland aan waar de in het
leerlingenboek genoemde provincies/gebieden liggen.
Als er nog tijd is, kunnen de kinderen ook steropdracht
9 en/of 10 maken.
4 Kort nabespreken
Vraag of de kinderen kunnen aangeven waar ze de verschillende
landschappen in de eigen provincie hebben gezien.
Naar welk landschap gaat hun voorkeur uit en waarom?
Extra activiteiten
1 Landschappen beschrijven
Schrijf een aantal typen landschappen op het bord.
Verdeel de kinderen in groepjes en laat elk groepje een
landschap beschrijven of tekenen. Aandachtspunten:
n Hoe ziet het landschap eruit?
n Waar komt het in Nederland voor?
n Welke dieren en/of planten zie je er?
n Wonen er mensen?
Elk groepje geeft achteraf een toelichting op het landschap.
U kunt de tekeningen ophangen in de klas.
2 De hoogte van een plek uitzoeken
Op de site www.ahn.nl/hoogtetool/postcodehoogte.php
van Rijkswaterstaat kunnen kinderen voor elke plek in
Nederland de hoogte vinden. Ze doen dit door het intikken
van hun postcode.
Laat alle kinderen de hoogte van hun huis opzoeken
en vergelijken. Is er veel hoogteverschil binnen één
woonplaats?

2 Kiezen en delen
Informatieblok
Leskern
In Nederland is ruimte een schaars goed. Er
moet dan ook verstandig mee worden omgegaan.
Lesdoelen
n De kinderen weten dat er ruimtegebrek is in
Nederland om aan de wensen van iedereen
te voldoen.
n Ze tonen inzicht in het functionele gebruik
van de ruimte.
n Ze weten dat er bij het inrichten van de
ruimte keuzes moeten worden gemaakt.
Activiteiten
1 Introductie 5 minuten
2 Opdrachten voorbespreken 5 minuten
3 Opdrachten maken 30 minuten
4 Kort nabespreken 5 minuten
Materiaal
– leerlingenboek bladzijde 52-54
– werkboek bladzijde 44-45 en 48
– antwoordenboek bladzijde 44-45 en 48
– kopieerblad Lastige woorden 6.2
– Junior Bosatlas
– eventueel software
Aandachtspunten
n Neem met de taalzwakke kinderen van tevoren
de lastige woorden door.
n De kinderen kunnen de topografie oefenen
op de computer.
Sleutelbegrippen en lastige woorden
de kas, het pakhuis, de grondstof, de nieuwbouwwijk,
het zeeschip, de spoorwegen
Lesbeschrijving
1 Introductie
Bespreek met de kinderen de verdeling van woonruimte,
speelruimte en natuur in de eigen woonwijk. Wat is
er het meest? En wat het minst?
2 Opdrachten voorbespreken
Bespreek bij opdracht 7 kort hoe de kinderen de kaart
Veranderingen in kaart – Amsterdam en omgeving –
C. Amsterdam: Java-eiland in de atlas kunnen opzoeken.
3 Opdrachten maken
De kinderen die dit aankunnen, maken de opdrachten
in het werkboek zelfstandig. Ze doen dit individueel of
in groepjes. U kunt de zwakkere kinderen in groepjes
of individueel hierbij helpen. De kinderen kunnen hun
antwoorden nakijken met behulp van het antwoordenboek.
Kinderen die snel klaar zijn, kunnen de steropdrachten
9 en/of 10 maken.
4 Kort nabespreken
Bespreek in ieder geval opdracht 5 en 6. Hier zijn meerdere
antwoorden mogelijk.
Naar aanleiding van opdracht 7 kunt u samen met de
kinderen de foto’s in de atlas bekijken. Laat hen vertellen
hoe ze aan hun antwoord zijn gekomen.
Extra activiteiten
1 Rollenspel
U verdeelt de kinderen in groepen. Alle groepen hebben
iets te maken met/te zeggen over de keuze voor
een locatie van een fabriek. Er zijn:
n bewoners van de wijk/omwonenden;
n een gemeentebestuur met de burgemeester als voorzitter;
n de directie van de fabriek;
n natuurbeschermers;
n mensen zonder werk.
Elke groep (behalve het gemeentebestuur) krijgt de
opdracht om te kiezen voor een locatie. De groepen
schrijven hun argumenten voor de keuze van de locatie
op. De groepen vertellen hun keuze aan het gemeentebestuur
en discussiëren met elkaar over hun keuze. Het
gemeentebestuur stelt op basis van de verschillende
argumenten de definitieve locatie vast. Om de discussie
in goede banen te leiden, is het raadzaam dat u de
rol van burgemeester op zich neemt.
2 Inventariseren
De kinderen bedenken in groepjes welke plek in hun
omgeving een goede locatie is voor een speeltuin. Geef
de kinderen een aantal aandachtspunten, bijvoorbeeld:
n Is er genoeg ruimte?
n Kunnen kinderen veilig oversteken?
n Is het in de buurt van een woonwijk?
Na afloop inventariseert u de geschikte plekken op
het bord. Laat de groepjes hun plek aanprijzen. Stem,
door handopsteking, wat de geschikte plek is voor een
nieuwe speeltuin.
39

40
3 Ruimte voor de natuur
Informatieblok
Leskern
In de loop van de tijd is door bebouwing in
Nederland steeds meer natuur verdwenen. De
natuur die er nu nog is, wordt behouden. Maar
dat vinden we niet meer genoeg. We maken
steeds meer nieuwe natuur en we verbinden
de natuurgebieden met elkaar.
Lesdoelen
n De kinderen weten dat door de bebouwing
en infrastructuur de natuur in Nederland
steeds meer is verdwenen.
n Ze weten dat de aanwezige natuur door
natuurbeheer wordt behouden.
n Ze kunnen aan de hand van voorbeelden
uitleggen wat nieuwe natuur is.
Activiteiten
1 Introductie 10 minuten
2 Opdrachten voorbespreken 5 minuten
3 Opdrachten maken 25 minuten
4 Kort nabespreken 5 minuten
Materiaal
– leerlingenboek bladzijde 55-57
– werkboek bladzijde 46-48
– antwoordenboek bladzijde 46-48
– kopieerblad Lastige woorden 6.3
– Junior Bosatlas
– eventueel software
– voor extra activiteit 1: schrijfpapier
– voor extra activiteit 2: kaart van de eigen
provincie of Junior Bosatlas
Aandachtspunten
n Neem met de taalzwakke kinderen van tevoren
de lastige woorden door.
n De kinderen kunnen de topografie oefenen
op de computer.
Sleutelbegrippen en lastige woorden
het natuurgebied, de nieuwe natuur, het
ecoduct, de boswachter, de runderen, het wild
zwijn, de natuurbeschermer
Lesbeschrijving
1 Introductie
Vraag de kinderen naar natuurgebieden in de
omgeving van hun woonplaats. Bespreek waarom die
natuurgebieden zo belangrijk zijn. Wat kun je er doen?
Wie leven er?
2 Opdrachten voorbespreken
Vergelijk de afbeeldingen 5 en 6 uit het leerlingenboek
met elkaar. Gaat het om hetzelfde gebied? Wat is er
anders?
3 Opdrachten maken
Maak de opdrachten in het werkboek gezamenlijk. U
kunt de kinderen die dit aankunnen ook zelfstandig de
opdrachten laten maken. De antwoorden staan op bladzijde
46-48 van het antwoordenboek. U kunt dan aandacht
besteden aan de zwakkere kinderen (individueel
of in groepjes). Lees in ieder geval de tekst ‘Nieuwe
natuur’ samen met de (zwakkere) kinderen.
Besteed aandacht aan de opdrachten waarbij meerdere
antwoorden mogelijk zijn (opdracht 3, 4 en 7).
Kijk bij opdracht 6 naar afbeelding 4 in het leerlingboek
en vraag of de kinderen ecoducten belangrijk vinden en
waarom.
Als de tijd het toelaat, maken de kinderen steropdracht
10 en/of 11.
4 Kort nabespreken
Laat de kinderen aan het woord over de opdrachten.
Wat vonden ze lastig? Welke opdrachten waren gemakkelijk?
Extra activiteiten
1 Verhaal: Genieten van de natuur
De kinderen schrijven een verhaal over een natuurgebied
in hun omgeving. Het verhaal moet als doel hebben:
als je dit leest, wil je meteen naar dat gebied toe
om er te genieten van de natuur.
2 Natuurgebieden in de eigen provincie
Bekijk met de kinderen de provinciekaart van de provincie
waar ze wonen (in de atlas). Laat hen de natuurgebieden
opzoeken. Ze leggen uit of ze vinden dat er
genoeg natuurgebieden zijn en waarom. Wat moet er
gebeuren om extra natuurgebieden in de provincie te
maken?

4 Toets
Informatieblok
Doel
De kinderen laten hun kennis en inzicht zien in
de leerstof van hoofdstuk 6: Overal anders.
Activiteiten
1 Samenvatting lezen 10 minuten
2 Toets maken 2 x 15 minuten
3 Toets bespreken 5-10 minuten
Materiaal
– kopieerblad Samenvatting 6, blad 1-2
– kopieerblad Toets 6.1, blad 1-2
– kopieerblad Toets 6.2, blad 1-2
– kopieerblad Antwoorden toets 6.1, blad 1-2
– kopieerblad Antwoorden toets 6.2, blad 1-2
– eventueel software
Aandachtspunten
n Geef de kinderen als voorbereiding op
Toets 6.1 één of meer dagen van tevoren de
samenvatting mee naar huis om te leren.
n U kunt de toets(en) ook op een ander moment
laten maken en nabespreken.
n Toets 6.1 bestaat uit kennis-, inzicht- en
vaardigheidsvragen over de basisstof uit de
eerste drie lessen (de samenvatting) en de
verwerkingsopdrachten uit het werkboek. De
steropdrachten worden niet getoetst.
n Met Toets 6.2 wordt de kennis van de topografie
gecheckt. Deze toets kan ook op de
computer worden gemaakt.
n Bereid eventueel de verdiepingsopdrachten
van de volgende les voor.
n Voor verdiepingsopdracht 6.2: memoblaadjes.
n Voor verdiepingsopdracht 6.3: oude tijdschriften.
Sleutelbegrippen
alle sleutelbegrippen uit les 1, 2 en 3
Topografie
alle topografie uit les 1, 2 en 3
Lesbeschrijving
1 Samenvatting lezen
Lees samen met de kinderen de samenvatting nog een
keer door. Geef hun de gelegenheid vragen te stellen.
Eventueel vat u de lesstof nog even samen.
2 Toets maken
Deel de toets(en) uit of laat de kinderen de topografietoets
opzoeken op de computer. De kinderen maken de
toets(en) zelfstandig. U vindt de antwoorden op kopieerblad
Antwoorden toets 6.1 en 6.2, blad 1-2.
Normering toets 6.1:
opdracht per goed antwoord maximaal
1 4 punten 4 x 4 = 16
2a
2b
2 punten
5 punten
5 x 2 = 10
2 x 5 = 10
3 3 punten 4 x 3 = 12
4 3 punten 4 x 3 = 12
5 3 punten 5 x 3 = 15
6 2,5 punten 4 x 2,5 = 10
7 3 punten 5 x 3 = 15
totaal 100 punten
Normering toets 6.2:
opdracht per goed antwoord maximaal
1a
1b
2 punten
2 punten
15 x 2 = 30
15 x 2 = 30
2 2 punten 8 x 2 = 16
3 2 punten 12 x 2 = 24
totaal 100 punten
U kunt het volgende als leidraad per toets gebruiken:
Aantal punten Beheersing
81-100 goed
60-80 voldoende
minder dan 60 onvoldoende
3 Toets bespreken
Het bespreken van de toetsen doet u op een later
tijdstip, wanneer u de toetsen hebt nagekeken. Besteed
aandacht aan zaken die u zijn opgevallen en geef aan
hoe u de opdrachten hebt gewaardeerd. Ga in op zaken
waar veel kinderen nog problemen mee hebben. Laat
hen ook aan het woord over de opdrachten. Wat vonden
ze lastig? Welke opdrachten waren gemakkelijk? Hoe
hebben ze geredeneerd? Waar zijn ze het niet mee
eens?
41

42
5 Kies wijzer
Informatieblok
Doelen
A Kinderen die de toetsen goed of voldoende
maakten, verdiepen hun kennis en inzicht
met behulp van een verdiepingsopdracht
(volg de aanwijzingen onder 1A).
B Kinderen die de toets met betrekking tot de
aardrijkskundige inhoud onvoldoende hebben
gemaakt, maken herhalingsopdrachten
(volg de aanwijzingen onder 1B).
C Kinderen die de topografietoets onvoldoende
hebben gemaakt, maken herhalingsopdrachten
(volg de aanwijzingen onder 1C).
Activiteiten
1A Verdiepingsopdracht maken 45 minuten
1B Herhalingsopdrachten maken 20 minuten
1C Herhalingsopdrachten maken 25 minuten
2 Kort nabespreken 10 minuten
Materiaal
1A werkboek bladzijde 49
1A kopieerbladen Verdiepingsopdracht 6.1
t/m 6.4
1A voor verdiepingsopdracht 6.2: memoblaadjes
1A voor verdiepingsopdracht 6.3: oude tijdschriften
1B kopieerblad Herhalingsblad 6.1
1B kopieerblad Antwoorden herhalingsblad 6.1
1B leerlingenboek bladzijde 49-57
1B kopieerblad Samenvatting 6, blad 1-2
1C kopieerblad Herhalingsblad 6.2, blad 1-2
1C kopieerblad Antwoorden herhalingsblad
6.2, blad 1-2
1C Junior Bosatlas
Aandachtspunt
Indien nodig kunnen de kinderen de verdiepingsopdracht
op een ander moment afmaken.
Lesbeschrijving
1A Verdiepingsopdracht maken
De kinderen die de toetsen voldoende of goed hebben
gemaakt, nemen bladzijde 49 van het werkboek voor
zich. U vertelt kort welke vier verdiepingsopdrachten er
zijn (opdracht 3 t/m 6 van de Kies wijzer). De kinderen
kiezen vervolgens een opdracht en gaan daarmee zelfstandig
aan de slag. De aanwijzingen daarvoor vinden
ze op de kopieerbladen Verdiepingsopdracht 6.1 t/m 6.4.
Daarna hebt u de gelegenheid om met de kinderen die
de toetsen onvoldoende hebben gemaakt de herhalingsopdrachten
door te nemen. U kunt er ook voor
kiezen om dit op een ander tijdstip te doen.
1B Herhalingsopdrachten maken
De kinderen die de toets met betrekking tot de aardrijkskundige
inhoud onvoldoende hebben gemaakt,
maken de opdrachten op Herhalingsblad 6.1. Ze hebben
daarbij het leerlingenboek nodig. Daarna nemen ze
de samenvatting nog een keer door.
1C Herhalingsopdrachten maken
De kinderen die de topografietoets onvoldoende hebben
gemaakt, maken de opdrachten op Herhalingsblad
6.2, blad 1.2.
2 Kort nabespreken
Tot slot controleert u of de kinderen de stof nu wel voldoende
beheersen. Stel hun mondeling nog enkele vragen.
Laat ook de kinderen die een verdiepingsopdracht
hebben gemaakt aan het woord over de opdracht.