Nectar 2e editie Tweede Fase docentenhandleiding vwo deel 2

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Inhoudsopgave
Algemeen
Methodeopbouw
Werken met Nectar
Toetsing
Plannen met Nectar
Inhoudsopgave vwo deel 2
Hoofdstukoverstijgende praktische opdrachten op Nectarnet
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Overzicht alle leertaken (boek en Nectarnet)
Bestellijst practica vwo bovenbouw deel 2
De hoofdstukken inhoudelijk
12 Aanpassen of verdwijnen
Inhoud
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Overzicht leertaken in het boek
Vooraf regelen
Overzicht vaardigheden
Suggesties voor additioneel materiaal
Didactische tips
13 Eten en gegeten worden
Inhoud
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Overzicht leertaken in het boek
Vooraf regelen
Overzicht vaardigheden
Suggesties additioneel materiaal
Didactische tips
14 Je levensstroom
Inhoud
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Overzicht leertaken in het boek
Vooraf regelen
Overzicht vaardigheden
Suggesties additioneel materiaal
Didactische tips
15 Voeding en vertering
Inhoud
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Overzicht leertaken in het boek
Vooraf regelen
Overzicht vaardigheden
Suggesties additioneel materiaal
Didactische tips
16 Homeostase: longen, lever en nieren
Inhoud
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Overzicht leertaken in het boek
Vooraf regelen
Overzicht vaardigheden
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 1
3
3
4
5
6
11
13
14
16
16
17
18
18
19
19
19
20
20
21
22
22
22
23
23
24
24
25
26
26
26
26
27
27
27
28
29
29
29
30
30
31
31
31
32
32
32
33
33
34

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Suggesties additioneel materiaal
Didactische tips
17 Samenspel
Inhoud
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Overzicht leertaken in het boek
Vooraf regelen
Overzicht vaardigheden
Suggesties voor additioneel materiaal
Didactische tips
18 Brainwave
Inhoud
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Overzicht leertaken in het boek
Vooraf regelen
Overzicht vaardigheden
Suggesties voor additioneel materiaal
Didactische tips
19 Extremen
Inhoud
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Leertaken in het boek
Vooraf regelen
Overzicht vaardigheden
Suggesties voor additioneel materiaal
Didactische tips
Adressenlijst
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 2
34
35
36
36
36
37
37
38
38
38
39
39
39
40
40
41
41
42
43
43
43
44
44
44
45
45
46

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Algemeen
Dit document bevat alle onderdelen van de docentenhandleiding. Andere onderdelen als
Coach opdrachten, werkbladen voor uw leerlingen, actuele informatie (zoals errata) en
toetsen en uitwerkingen vindt u in de overige rubrieken van het docentenpakket
De plaats van biologie in het vwo
Biologie is verplicht in het profiel Natuur en Gezondheid.
In het profiel Natuur en Techniek is biologie een profielkeuzevak.
In de profielen Economie en Maatschappij en Cultuur en Maatschappij is biologie een
keuze examenvak.
Biologie mag in het vrije deel worden aangeboden.
ANW leerstof hoort ook tot het eindexamenprogramma bij de havo indien uw school
besluit ANW op de havo niet meer als apart vak te geven.
Methodeopbouw
vmbo
basis 1
vmbo
basis 2
vmbo
basis 3
vmbo
basis 4
vmbo
kgt 1
vmbo
kgt 2
vmbo
kgt 3
vmbo
kgt 4
vmbo
gt/h/v 1
havo/
vwo 2
havo
deel 1
havo
deel 2
vwo
deel 1
vwo
deel 2
vwo
deel 3
Nectar bestaat voor de bovenbouw uit de volgende componenten:
• leerboek
• de i-module NectarNet op http://v5.nectar.noordhoff.nl
• uitwerkingenboek
• toetsenboek (inclusief toetsen op cd-rom)
• (digitale) docentenhandleiding
Er zijn aparte boeken voor havo en vwo. Voor havo bovenbouw zijn er twee delen, voor
vwo bovenbouw drie.
Nectar is te gebruiken op alle schoolsoorten en voor alle onderwijsvormen van het
voortgezet onderwijs; van categorale tot brede scholengemeenschappen.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 3

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Werken met Nectar
Zelfstandig leren
Nectar is bij uitstek een methode om zelfstandig aan te werken. Leerlingen kunnen zich
zelf de leerstof eigen maken. Dat betekent het zelfstandig bestuderen van de
hoofdstukken met uitzondering van enkele leertaken en de practica.
Hierbij zullen leerlingen een beroep op u doen – of op uw TOA – in uw rol als begeleider
of organisator. Toch zorgen ook hier de doelgerichte opdrachten en duidelijk omschreven
eisen aan het eindresultaat ervoor dat leerlingen veel zelf kunnen doen.
De mate waarin u kiest voor zelfwerkzaamheid, is aan u. U bepaalt in hoeverre de
leerling verantwoordelijkheid draagt voor zijn eigen leren. Nectar geeft u in ieder geval
de mogelijkheid die verantwoordelijkheid gaandeweg meer bij de leerling te leggen.
Welke andere werkvormen zijn mogelijk met Nectar?
Klassikaal lesgeven, groepswerk, werken in tweetallen
Nectar stelt u uiteraard in staat de verschillende onderdelen van de methode ook
klassikaal te behandelen. Soms is het effectiever om vragen en opdrachten in tweetallen
(zelfstandig) te laten maken. Daarnaast kunt u besluiten vragen en opdrachten klassikaal
te bespreken, u kunt dit ook individueel laten doen. Dit kan uitstekend met behulp van
het uitwerkingenboek. Het uitwerkingenboek bevat niet alleen de antwoorden, maar
zonodig ook een toelichting op het antwoord. In de praktijk laten docenten die kiezen
voor zelfstandig werken het gebruik van de boeken vaak vrij. Een leerling leert van de
goede antwoorden en bij ‘misbruik’ benadeelt hij alleen zichzelf. ‘Misbruik’ doet zich in de
praktijk overigens weinig voor. Als het plaatsvindt, is het na een schriftelijke overhoring
of proefwerk vaak afgelopen!
Andere werkvormen bij Leertaken en Practica
Leerlingen kunnen de paragrafen in de boeken zonder hulpmiddelen doorwerken. Dit stelt
u in staat leerlingen langere tijd achter elkaar te laten werken. De Leertaken en Practica
bevatten daarnaast opdrachten waar andere werkvormen aan de orde zijn en waarvoor
uitdrukkelijke organisatorische voorbereiding is vereist. Die opdrachten zijn soms niet
zelfstandig uit te voeren. Zo zijn er veldwerkopdrachten, opdrachten waarbij computers
worden gebruikt, practica et cetera.
Nectar: een Mixed Media Methode
De nieuwe Nectar is uitgebreid met NectarNet, een online ICT-component. U vindt de imodule
op http://v5.nectar.noordhoff.nl. Met deze i-module is Nectar 2e editie een
complete Mixed Media Methode. In de leer- en werkboeken staan verwijzingen naar
NectarNet: uitleg van moeilijke leerstof, uitgebreide samenvattingen, extra oefeningen
en extra leerstof. De methode wijst zichzelf, zodat u zich als docent geen zorgen hoeft te
maken wanneer u ICT moet inzetten. De leerling is altijd geheel zelfstandig aan het werk.
Echter, ook zonder gebruik van ICT is Nectar een volledige en prettig werkbare methode.
NectarNet bestaat uit de volgende componenten:
• i-module bij hoofdstuk 3 en 5: opdrachten waarmee de leerlingen inzicht krijgen
in lastige biologische processen en oefenen met de leerstof;
• extra Oefeningen en Practica waarbij de leerling gebruik maakt van weblinks
en externe software als Power point en Excel.
• digitale Test Jezelf: per hoofdstuk kan de leerling een diagnostische toets
maken waarbij de leerling meteen feedback op de gegeven antwoorden ontvangt.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 4

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Toetsing
Diagnostische toets
In het leerboek is aan het eind van elk hoofdstuk een diagnostische toets opgenomen: de
‘Test Jezelf’. Het is de bedoeling dat de leerlingen de diagnostische toets maken na de
leerstof van het hoofdstuk geleerd te hebben.
Proefwerken
In het toetsenboek zijn per hoofdstuk twee eindtoetsen opgenomen, beide voor ongeveer
45 minuten. De vragen van deze A en de B toets zijn verschillend, qua niveau zijn de A
en B toets grotendeels gelijk. Van elke toets zijn ook de uitwerkingen en een voorstel tot
normering opgenomen.
Deze toetsen worden ook als Word-bestanden op een cd-rom aangeboden, zodat u ze
naar eigen inzicht kunt bewerken.
Extra toetsvragen
Naast de bovengenoemde toetsen zijn er per hoofdstuk ook ca. 20 extra toetsvragen
beschikbaar. Deze vragen stonden ooit op een Extra cd-rom, die hoorde bij de 1 e editie
van Nectar. Met deze vragen kunt u accenten aanleggen waar u wilt, uw toetsen verder
uitbreiden en de variatie in vragen vergroten.
Uiteraard zijn ook de uitwerkingen en een voorstel tot normering opgenomen.
Alles staat in Word: u kunt het materiaal naar eigen inzicht bewerken.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 5

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Plannen met Nectar
In dit onderdeel treft u uitgebreide informatie aan op het gebied van plannen met Nectar.
Aan de orde komt onder andere werken met studiewijzers in de bovenbouw. Ter
ondersteuning hiervan zijn een voorbeeldformulier en een leeg formulier bijgevoegd voor
gebruik in de klas.
Algemene tips voor het plannen
Voor biologie variëren de leerjaren waarin het vak wordt gegeven en het aantal lesuren
per week sterk van school tot school. In de Tweede Fase heeft de school grote
autonomie: het aantal uren studielast staat weliswaar vast, maar de periode waarin
biologie op het lesrooster staat kan flink verschillen. Vanwege deze complexiteit en de
daarmee samenhangend de wens tot flexibel gebruik bestaat Nectar uit drie leerjaaronafhankelijke
delen.
Met Nectar kunt u zelf kiezen waarop u de nadruk wilt leggen in uw lessen. Bijvoorbeeld
of u uw leerlingen veel theoretische kennis wilt bijbrengen. Of meer nadruk wilt leggen
op het werken met vaardigheden. Dat is met Nectar mogelijk omdat voor elk onderdeel
van een hoofdstuk een vaste tijd is begroot. Daardoor kunnen onderdelen gemakkelijk
verschoven of uitgewisseld worden.
U kunt nadat u uw eigen planning hebt gemaakt, per leerling een verder uitgewerkte
planning vast (laten) leggen met behulp van de studiewijzer.
U kunt daarbij gebruik maken van de informatie in de leerboeken.
Plannen in de bovenbouw van vwo
Voor biologie zijn met ingang van 2007 voor het vwo 480 uur beschikbaar. Daarvan zijn
40 slu niet ingevuld. Die ruimte kan onder andere gebruikt worden voor practicum.
Naast de 480 slu is 80 slu gereserveerd voor het profielwerkstuk.
De subdomeinen zijn verdeeld over CE stof (60%) en SE stof (40%). Het SE heeft
tenminste betrekking op de stof die niet in het CE wordt getoetst. Uw school kan ervoor
kiezen meer dan de 40% te toetsen. In het algemene deel van het docentenpakket vindt
u een gedetailleerde beschrijving van de CE en SE stof met daarbij de onderdelen van
Nectar.
Nectar besteedt veel aandacht aan planning van het leerproces en heeft verschillende
instrumenten opgenomen waarmee u en uw leerlingen kunnen plannen.
Om een planningsinstrument te hebben is in Nectar de totale studielast ingedeeld in
blokken van 40 studielasturen. Hiermee kunt u zelf een planning maken. De studiewijzers
zijn daarbij een gemakkelijke hulp.
Het examen voor biologie
Het examenprogramma vwo 2009 (cohort 2006) en 2010 (cohorten vanaf 2007) vindt u
in het algemene gedeelte van het docentenpakket.
Hulp bij zelfstandig leren
Het leerboek en uitwerkingenboek van Nectar zijn op zichzelf al hulpmiddelen om uw
leerlingen zelfstandig te laten werken aan het vak biologie. In het leerboek is voor de
leerling daartoe de paragraaf ‘Hoe werk je met Nectar?’ opgenomen. Wanneer u hieraan
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 6

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
aandacht besteedt het begin van het schooljaar, kunnen uw leerlingen al veel van het
leer- en werkboek zelfstandig doorwerken. U vult dan waar nodig mondeling aan, zowel
inhoudelijk als m.b.t. hoe de leerling het beste kan werken (zie hiervoor ook de Tips per
hoofdstuk).
Nectar is een methode die goed aansluit bij het nieuwe leren. Een hulpmiddel bij
zelfstandig werken en leren zijn studiewijzers. Hieronder treft u toelichting en een
voorbeeldformulier aan. Succes is uiteraard sterk afhankelijk van de specifieke
kenmerken van uw groep leerlingen en de onderwijssituatie.
Studiewijzer
Vwo deel 2 studiewijzers
De studiewijzer is als het ware de docent op papier: hij geeft huiswerk op, vertelt wat er
van het hoofdstuk gedaan moet worden en hoe en wanneer het klaar moet zijn. Zo wordt
de leerling nog meer zelfstandig aan het werk gezet.
De voorbeeld-studiewijzer bij de methode Nectar is een A4-vel met een schema voor één
hoofdstuk, waarin de leerling per les aantreft wat hij moet doen en welke paragraaf hij in
de les moet afmaken. Haalt hij dit niet, dan moet hij de paragraaf thuis afmaken. In de
laatste rubriek kan worden aangegeven wanneer het werk klaar moet zijn.
Belangrijk bij alle verschillende soorten formulieren: HOUD HET EENVOUDIG. Leerlingen
moeten leren omgaan met studiewijzers. Leer uw leerlingen eerst een les, daarna een
week en later een hoofdstuk te overzien. Begin dus eenvoudig en controleer of de
leerlingen uw schema begrijpen. In sommige gevallen krijgen de leerlingen bij elk vak
een ander schema voorgeschoteld. Dat kan tot veel verwarring en weerzin bij de
leerlingen leiden.
Bijgevoegd zijn zowel een ingevuld als een leeg (kopieerbaar) voorbeeld van een
studiewijzer.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 7

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Hoofdstuk 16 Homeostase: longen, lever en nieren
Studiewijzer
Titel Tijd Kenmer
k
Activiteiten Aanwijzingen
Hoofdstukopening IC - Lees de informatie en
maak de
voorkennisvragen.
- Kijk in het
examenprogramma achter
in het leerboek welke
eindtermen in dit
hoofdstuk worden behandeld.
Lees ze door.
- Leertaak A kun je doen
na §2, leertaak B na §4.
Plan de leertaken.
Vink dat af in de
studiewijzer.
- Tref voorbereidingen
voor de leertaken (zie:
Vooraf regelen).
- Noteer toets- en andere
data in de studiewijzer.
16.1 Lucht is gratis 1 slu IC Maak de startvragen.
Lees de tekst, maak de
vragen.
16.2 Benauwend... 1,25
slu
16.3 Bloedlink, die
lever
1,5
slu
16.4 Productief slopen 1,25
slu
16.5 Mens, schei toch
uit!
1,5
slu
IC Maak de startvragen.
Lees de tekst, maak de
vragen.
IC Maak de startvragen.
Lees de tekst, maak de
vragen.
IC Maak de startvragen.
Lees de tekst, maak de
vragen.
IC Maak de startvragen.
Lees de tekst, maak de
vragen.
Voorkennis: Nectar deel 1
Deze paragraaf behandelt
de ademhaling en
gaswisseling bij de mens.
Deze paragraaf gaat over
longemfyseem, CARA,
rokershoest en gaswisselingsproblemen
bij
duikers.
Stofwisselingsfuncties van
de lever en de gevolgen
van langdurig overmatig
alcoholgebruik staan
centraal in deze paragraaf.
Deze paragraaf behandelt
de bouw van de lever, de
productie van gal en
bloedstollingsfactoren en
de reservoir-functie voor
bloed en ijzer.
Deze paragraaf behandelt
de bouw en werking van de
nieren.
Controleer je antwoorden.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 8

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Hoofdstuk 16
Leertaken
Overzicht
Test jezelf
Eindtoets
Data
Data:
1,5
slu
SP Leertaak A: Ademen
onder water
1 slu FIS Leertaak B: Brochures
maken voor dummy’s
Hier werk je snel langer
aan dan in eerste instantie
de bedoeling is: Maak van
tevoren een duidelijke
afspraak met je docent
hoeveel tijd je er aan mag
besteden en houd je
daaraan.
Een brochure is een
presentatievorm die
bruikbaar is voor het
afronden van een
onderzoeks- of praktische
opdracht.
Gebruik het aanvullen goed
als leermoment!
1 slu I A: Overzicht Als je alles begrepen hebt,
kun je de opgaven van
Test jezelf maken.
B: Test jezelf Noteer wanneer je een
vraag niet kunt maken.
Zoek na afloop uit hoe dat
komt. Controleer je antwoorden.
Overleg met je docent
waar je nog aandacht aan
moet besteden
Foutenanalyse I (foutenanalyse I).
3 slu IC Eindtoets voorbereiden,
maken en bespreken
Foutenanalyse II
Noteer n.a.v. het
bespreken van de
eindtoets opmerkingen als
voorbereiding op je
dossiertoets.
C = Centraal F = Facultatief I = Individueel P = Practicum S = Samenwerken
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 9

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Studiewijzer
Nectar havo /vwo bovenbouw deel ... Hoofdstuk …
Titel Tijd Activiteiten Aanwijzing
Hoofdstukopening
Paragrafen
Leertaken,
Inzicht en overzicht,
Test jezelf,
Eindtoets,
Data.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 10

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Inhoudsopgave vwo deel 2
12 Aanpassen of verdwijnen
12.1 Soort zoekt soort
(Indeling van soorten)
12.2 Een soort staat niet stil
(Aanpassing en soortvorming)
12.3 Samen leven en groeien
(Relaties tussen organismen)
12.4 Een eigen plek
(Levensgemeenschappen, niche en habitat)
12.5 Ruimte voor verandering
(Dynamiek in biodiversiteit)
13 Eten en gegeten worden
13.1 Wie maakt het eten
(Primaire productie)
13.2 Doorgeven van stoffen
(Kringlopen)
13.3 Levende piramides
(Voedselpiramides)
13.4 Klein grut in de grot
(Mineralisatie)
13.5 Hoe hard werkt een ecosysteem?
(Productie op het niveau van ecosystemen)
14 Je levensstroom
14.1 Continu transport
(Bouw van het bloedvatstelsel)
14.2 Met kloppend hart
(Hartwerking)
14.3 Het zit ‘m in het bloed
(Samenstelling bloed)
14.4 In en om de bloedvaten
(Bouw en werking bloedvaten)
14.5 In en uit, uit en in
(Zuurstof- en koolstofdioxidetransport)
15 Evolutie
15.1 Broodje gezond
(Additieven)
15.2 Klein, kleiner, kleinst
(Enzymen)
15.3 Zonder water gaat het niet
(Opname van voedingsstoffen)
15.4 ‘Binnenlaten’
(De werking van enzymen bij vertering)
15.5 Cellen hebben altijd honger
(Energie)
16 Homeostase: longen, lever en nieren
16.1 Lucht is gratis
(Gaswisseling en bouw ademhalingsproblemen)
16.2 Benauwend…
(Ventilatiebeweging en ademproblemen)
16.3 Bloedlink, die lever
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 11

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
(Leverstofwisseling)
16.4 Productief slopen
(Afbraakprocessen in de lever)
16.5 Mens, schei toch uit!
(Bouw en werking van de nieren)
17 Samenspel
17.1 Een ogenblik
(Bouw en werking van het menselijk oog)
17.2 Behind blue eyes
(Rol netvlies en hersenen bij het zien)
17.3 Zie je wat je ziet?
(Gezichtsbedrog)
17.4 Balanceren
(Evenwicht)
17.5 Geregeld beweten
(Inwendige zintuigen)
18 Brainwave
18.1 Startmotor
(Actiepotentialen)
18.2 De eerste versnelling
(Impulssnelheid en -overdracht)
18.3 Schakelen
(Impulsoverdracht en reflexen)
18.4 Cruise control
(Indeling zenuwstelsel)
18.5 Sturen
(Bouw en werking hersenen)
19 Extremen
19.1 Etenstijd
(Eten in extreme omstandigheden)
19.2 Koud hoor!
(Aanpassingen van dieren aan extreme kou)
19.3 Adembenemend
(Aanpassingen van zeezoogdieren en hoogvliegers aan zuurstofvoorziening)
19.4 Druk en tegendruk
(Aanpassingen van zoogdieren aan extreme druk)
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 12

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Hoofdstukoverstijgende praktische opdrachten op Nectarnet
In dit deel is een aantal Praktische opdrachten opgenomen. De onderwerpen van deze
opdrachten kunnen gerelateerd zijn aan de inhoud van de hoofdstukken, maar enkele
praktische opdrachten zijn vrijer van aard. Met deze opdrachten oefent de leerling met
vaardigheden zoals microscopie, laboratoriumvaardigheden, dissectie, het maken van
een technisch ontwerp en computergebruik (onder andere met Coach).
De praktische opdrachten staan op NectarNet (ICT). Daarin staan de vragen en
opdrachten, de benodigde materialen en de aanbevolen checklists Vaardigheden.
Hieronder zijn de praktische opdrachten van dit vwo-deel kort omschreven.
Praktische opdracht 01 Voedingsgewoonten
De leerling oefent in het opstellen van een onderzoeksvraag waarmee de leerling
vervolgens een enqueteonderzoek kan uitvoeren en uitwerken.
Praktische opdracht 02 Bemesting en soortensamenstelling
De leerling voert een veldonderzoek uit en maakt er een verslag van.
Praktische opdracht 03 Vitamine C
De leerling voert een onderzoek naar vitamine C uit.
Praktische opdracht 04 De tijd is er rijp voor
De leerling herleidt een technisch probleem tot een ontwerp, waarna het ontwerp getest
wordt aan het prototype.
Profielwerkstuk
De leerling maakt een onderzoeksvraag en werkplan voor de aanpak van het
profielwerkstuk.
Oriëntatie op studie en beroep Twee beroepen met elkaar vergelijken
De leerling vergelijkt twee beroepen met elkaar door middel van het maken van een
checklist waarmee je beroepen kunt beoordelen.
Examentraining
In dit onderdeel leert de leerling strategieën te ontwikkelen om zo goed mogelijk
met (examen)vragen om te gaan.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 13

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
In vrijwel elk hoofdstuk zijn Oefeningen en Practica opgenomen die de leerling
mogelijkheden bieden om met de kennis van het hoofdstuk opdrachten uit te voeren.
Deze extra opdrachten kunnen bestaan uit theoretische oefeningen of uit
practicumopdrachten waarvoor laboratoriummaterialen nodig zijn. In de
docentenhandleiding is aangeven na welke paragraaf deze oefeningen en practica goed
passen. De oefeningen en practica staan op NectarNet. Bij de hoofdstukbeschrijving in de
docentenhandleiding zijn deze ICT-opdrachten kort omschreven.
Hieronder staat een overzicht van de oefeningen en practica van elk hoofdstuk die op
NectarNet beschikbaar zijn. (In dit overzicht zijn eveneens de ICT-leertaken
opgenomen).
Hoofdstuk 12
Leertaak 12C Wat korstmossen zeggen over het milieu
Leertaak 12D Predator-prooirelatie: werken met een computermodel
Oefening 12A Relaties in vorm en kleur
Oefening 12B EHS op Europese schaal
Oefening 12C Ruimte voor ieder organisme
Hoofdstuk 13
Practicum 13A: Beren in de goot
Practicum 13B: Van appel tot moes
• Oefening 13A: Stikstofpuzzel
Hoofdstuk 14
• Practicum 14A: Meten aan het hart
Hoofdstuk 15
Leertaak 15C: Broodje spreadsheet
Practicum 15A: Practica en veiligheid
Practicum 15B: Verteringsenzymen
Oefening 15A: Wat (h)eet gezond?
Oefening 15B: Cholesterol
Hoofdstuk 16
Practicum 16A: Op maat plassen
Oefening 16A: De juiste diagnose
• Oefening 16B: Goed opgelost
Hoofdstuk 17
Leertaak 17C: Modellen, modelleren
Practicum 17A: Rekenen aan je ogen
Practicum 17B: Beeldvorming en hersenen
Oefening 17A: Het menselijk oog 3D
Oefening 17B: Ogen, netvlies, beeldvorming
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 14

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Hoofdstuk 18
Leertaak 18D: Leugendetector
Practicum 18A: Smaakgebieden
Practicum 18B: Spiegeltekenen
Oefening 18A: De natrium-kaliumpomp
Oefening 18B: Reflex en bewuste beweging
Hoofdstuk 19
Leertaak 19C: Bloedje spelen
Practicum 19A: Afkoeling
Oefening 19A: Kamelen in de woestijn
Oefening 19B: Energieverbruik, absoluut en relatief
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 15

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Overzicht alle leertaken (boek en Nectarnet)
Leertaken
Vrijwel elk hoofdstuk bevat een of meer Leertaken. Deze opdrachten zijn in het
leerlingenboek opgenomen, maar kunnen ook op NectarNet staan. Bij de beschrijving
van de hoofdstukken in de docentenhandleiding staan korte omschrijvingen van de
leertaken. De ICT-leertaken hebben een vergelijkbare presentatie als de leertaken in het
boek.
Hieronder staan alle leertaken van dit vwo-deel. De leertaken die niet in het boek, maar
op NectarNet beschikbaar zijn, zijn aangegeven met (ICT).
Leertaak 12A Denken in vier dimensies
Leertaak 12B Grafieken lezen
Leertaak 12C Wat korstmossen zeggen over het milieu (ICT)
Leertaak 12D Predator-prooirelatie: werken met een computermodel (ICT)
• Leertaak 13A Een waterzuivering in je tuin
Leertaak 13B Handel in bodemvruchtbaarheid
Leertaak 14A Snijpracticum hart: tekeningen maken
Leertaak 14B Een verslag schrijven
Leertaak 15A Kijken in de keuken
Leertaak 15B Waarom een controle-experiment?
Leertaak 15C Broodje spreadsheet (ICT)
Leertaak 16A Ademen onder water
Leertaak 16B Brochures maken voor dummy’s
Leertaak 17A Kogelslingeren
Leertaak 17B Evenwicht bewaren
Leertaak 17C Modellen, modelleren (ICT)
Leertaak 18A Informatiebronnen
Leertaak 18B Impulssnelheid meten
Leertaak 18C Reflex en reactie
Leertaak 18D De leugendetector (ICT)
Leertaak 19A Oppervlaktevergrotingen
Leertaak 19B Technisch ontwerpen: brainstormen en kiezen
Leertaak 19C ‘Bloedje spelen’ (ICT)
Bestellijst practica vwo bovenbouw deel 2
De middelen die nodig zijn om de leertaken, oefeningen, practica en de Praktische
opdrachten uit te voeren, zijn vermeld bij de hoofdstukken in deze docentenhandleiding.
Deze informatie staat onder ‘Vooraf regelen’. Daarnaast zijn dezelfde materiaallijsten
opgenomen in de leertaken in het boek en de ICT-opdrachten op NectarNet.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 16

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
De hoofdstukken inhoudelijk
Algemeen
Bij elk hoofdstuk vindt u de informatie die nodig is om dat hoofdstuk te kunnen starten.
Alle hoofdstukken tellen vijf paragrafen. Van elke paragraaf is beknopt weergegeven
waar het over gaat. Na de paragraaf is aangeven welke Leertaak, Oefening of Practicum
kan worden uitgevoerd.
Het overzicht ‘Extra opdrachten op Nectarnet’ beschrijft in het kort de leertaken,
oefeningen en practica van het hoofdstuk die op NectarNet staan. In het overzicht
‘Leertaken in het boek’ zijn de leertaken kort omschreven die achterin het hoofdstuk zijn
opgenomen. In het ‘Overzicht vaardigheden’ zijn de vaardigheden benoemd die in het
hoofdstuk geoefend worden. In de rubriek ‘Vooraf regelen’ staat exact beschreven wat er
voor de uitvoering van de Leertaken, Oefeningen en Practica nodig is. U of uw TOA kunt
deze lijsten gebruiken om deze opdrachten voor te bereiden.
Ten slotte is bij elk hoofdstuk een aantal suggesties vermeld om video, software, internet
en dergelijke in uw les in te zetten. Ook zijn er Didactische tips gegeven die kunnen
helpen om de onderwerpen van het hoofdstuk op een aantrekkelijke manier met uw
leerlingen te behandelen. De adressen waarnaar wordt verwezen vindt u in de
Adressenlijst achter in deze handleiding.
Coach opdrachten
Bij Nectar is een aantal Leertaken en andere opdrachten ontwikkeld die gebruik maken
van het computerprogramma ICoach. Er is voor dit programma gekozen omdat de
meeste scholen dit reeds gebruiken. Met name bij natuur- en scheikunde is daarmee veel
expertise ontwikkeld.
Coach wordt uitgegeven door het CMA in Amsterdam (zie www.cma.science.uva.nl). Hier
is behalve software ook hardware, zoals sensoren, interfaces en panelen, verkrijgbaar.
Vragen over Coach hard- en software kunt u sturen naar CMAhelpdesk@science.uva.nl.
De Leertaken van Nectar die gebaseerd zijn op het gebruik van Coach zijn reeds voorzien
van een passende ‘vulling’.
De volgende opdrachten in dit deel maken gebruik van het programma Coach:
• Leertaak 12D: Predator-prooi relatie: werken met een computermodel
• Practische opdracht 14A: Meten aan het hart
• Oefening 18B: Impulssnelheid meten
• Oefening 18C: Reflex en reactie
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 17

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
12 Aanpassen of verdwijnen
Inhoud
12.1 Soort zoekt soort
De leerling maakt kennis met de indeling van soorten in een hiërarchische ordening. De
paragraaf gaat in op de naamgeving van soorten en de begrippen soort, populatie en
ras.
12.2 Een soort staat niet stil
Soorten veranderen in de loop van de tijd, waardoor nieuwe soorten ontstaan en andere
verdwijnen. Natuurlijke selectie en geografische en seksuele isolatie zijn bepalende
factoren bij soortvorming. De evolutietheorie is gebaseerd op variatie in erfelijke
eigenschappen en op het doorgeven van de meest gunstige hiervan aan de volgende
generatie. Zo zijn er soorten ontstaan die een grote tolerantie hebben ten opzichte van
verschillende milieufactoren en soorten met een veel kleinere tolerantiebreedte.
12.3 Samen leven en groeien
Naast abiotische factoren zijn ook biotische factoren sturend bij de natuurlijke selectie en
dus bij de soortvorming. Dit zijn zowel interspecifieke (b.v. predatie, parasieten) als
intraspecifieke relaties (b.v. concurrentie). De paragraaf geeft voorbeelden van coevolutie.
Abiotische en biotische factoren bepalen ook de groeisnelheid van populaties.
Veel bacteriesoorten hebben een exponentiele populatiegroei. In een diagram met een
metrische schaal vormt de groeilijn een J-curve, waarna de populatie weer goeddeels
verdwijnt. Bij veel andere soorten blijft de populatiegrootte na de groeifase min of meer
constant. De groeicurve heeft dan een S-vorm. Na deze paragraaf kunnen de leertaken
12C en 12D worden uitgevoerd.
12.4 Een eigen plek
De leerling maakt kennis met enkele belangrijke ecologische begrippen. De begrippen
niche en habitat zijn soortspecifiek. Doordat elke soort daarin verschilt van een andere, is
de interspecifieke competitie beperkt. Begrippen die betrekking hebben op de
samenlevingsverbanden tussen de soorten in een gebied zijn: biotoop,
levensgemeenschap, voedselweb, ecosysteem en draagkracht.
12.5 Ruimte voor verandering
In de loop van de jaren kan een ecosysteem veranderen van een relatief eenvoudig
pionierstadium tot een ingewikkeld climaxstadium met een grote biodiversiteit
(successie). De dynamiek in een dergelijk ecosysteem neemt daarbij geleidelijk af. De
leerling past de kennis toe over soortspecifieke eigenschappen van pioniersoorten en
soorten die bij een climaxstadium horen. Deze successie gaat door totdat de natuurlijke
dynamiek in een gebied niet verder kan dalen. De mens heeft in veel gebieden de
dynamiek sterk verhoogd en het natuurlijke landschap veranderd. De overgebleven
natuur is versnipperd, waardoor verschillende populaties moeilijker contact met elkaar
kunnen maken. De dispersie van populaties kan enigszins worden hersteld door corridors
te maken en het beleid van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) toe te passen. Na deze
paragraaf kunnen de leertaken 12A en 12B worden uitgevoerd.
De adressen waarnaar in dit hoofdstuk wordt verwezen vindt u in de
(internet)adressenlijst.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 18

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Leertaak 12C Wat korstmossen over het milieu zeggen
De leerling zet een ecologisch veldonderzoek op en voert het uit. Het onderwerp is de
aanwezigheid van korstmossen in relatie met omgevingseigenschappen.
Leertaak 12D Predator-prooi relatie, een computermodel
Met behulp van het programma in Coach 5 oefent de leerling met een simulatiemodel van
een predator-prooi relatie.
Oefening 12A Relaties in vorm en kleur
De leerling gebruikt begrippen van verschillende interspecifieke relaties om een grafische
weergave daarvan te maken.
Oefening 12B EHS op Europese schaal
De leerling maakt een poster die een beeld geeft van de uitwerking van Europees
natuurbeleid in de provincie.
Oefening 12C Ruimte voor ieder organisme
De leerling oefent met de begrippen ecosysteem, biotoop, habitat en territorium.
Overzicht leertaken in het boek
vwo deel 2 hoofdstuk 12
Leertaak 12A Denken in vier dimensies
De leerling oefent met de interpretatie van gegevens in grafieken en een tabel. Een
tweedimensionale weergave van de verspreiding van soorten wordt omgezet in een
driedimensionale weergave.
Leertaak 12B Grafieken
De leerling oefent met grafieken aan de hand van de eilandtheorie (Hardy-Weinberg).
Een artikel over ecologische verbindingen in een landschap koppelt de eilandtheorie met
natuurgericht landschapsbeheer.
Vooraf regelen
Hieronder staat een overzicht van de voorbereidingen die nodig zijn voor het uitvoeren
van de leertaken, oefeningen en/of practica bij dit hoofdstuk.
Benodigde materialen
Leertaak 12C
• informatie op NectarNet
Leertaak 12D
• informatie op NectarNet
• Coach
• een pc
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 19

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Oefening 12A
• informatie op NectarNet
Oefening 12B
• informatie op NectarNet
• een pc met internetverbinding
• materialen voor het vervaardigen van een poster
Oefening 12C
• informatie op NectarNet
Overzicht vaardigheden
De leerling oefent in dit hoofdstuk de volgende vaardigheden:
• het analyseren van tekeningen, diagrammen en schema’s;
• rekenen en het verwerken van gegevens uit waarnemingen;
• het gebruik van een simulatieprogramma;
• het opzetten en uitvoeren van een onderzoek;
• het maken van een poster;
• het gebruik van internetbronnen.
Suggesties voor additioneel materiaal
Hele hoofdstuk
• Bruikbare internetsites over het milieu en over ecologisch beleid en beheer zijn
onder andere:
• www.milieu.pagina.nl
• www.milieucentraal.nl
• www.minlnv.nl
• www.cbs.nl themapagina’s, onder andere over milieu
• www.rivm.nl/ met daarin het Milieu en natuurcompendium waarin natuuren
milieugegevens over Nederland zijn opgenomen.
• www.milieudefensie.nl
• www.wnf.nl site van Wereld Natuur Fonds
• www.natuurmonumenten.nl
• www.dasenboom.nl
• www.minlnv.nl
Paragraaf 12.1 en 12.2
• De KNNV-boekjes ‘De Natuur op orde’ ( J. Wattel, 1995, KNNV nr. 214) en
‘Biogeografie’ (W.N. Ellis, 1988, KNNV nr. 190) geven een goed beeld van
evolutie, soortvorming en verspreiding van soorten. Dankzij duidelijke teksten en
veel voorbeelden en illustraties vormen beide een verdieping van de informatie
van beide paragrafen.
Paragraaf 12.5
• Op de website van LNV staat veel informatie over de nationale en internationale
wetgeving voor de bescherming van gebieden en soorten. De Europese
Vogelrichtlijn beschermt aangewezen natuurgebieden in Europa voor bepaalde
vogelsoorten. De Europese Habitatrichtlijn beschermt aangewezen natuurgebieden
voor bepaalde habitattypen en soorten. De Natuurbeschermingswet beschermt
aangewezen gebieden volgens de Nederlandse wetgeving. In de lidstaten van de
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 20

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Europese Gemeenschap is een netwerk in opbouw van kerngebieden (beschermde
natuurgebieden), potentiële natuurgebieden en de ecologische verbindingszones
daartussen. Dit netwerk heet Natura 2000. De EHS, die in alle lidstaten in 2018
gerealiseerd moet zijn, geeft invulling aan Natura 2000. De Nederlandse Flora- en
faunawet regelt de bescherming van soorten binnen en buiten natuurgebieden.
Didactische tips
Paragraaf 12.2
• De evolutietheorie is gebaseerd op natuurwetenschappelijke kennis en een
ontwikkeling van levensvormen zonder ontwerp of doel. Daartegenover staat de
schepping van de wereld en alle soorten. ‘Intelligent design’ (ID) gaat uit van
momenten tijdens de evolutie waarbij een ‘ontwerper’ invloed heeft uitgeoefend.
Leerlingen kunnen na voorstudie (bijvoorbeeld met gebruik van internet) de
verschillende zienswijzen presenteren en in de vorm van een discussie bespreken.
Hierbij kunnen vergadertechnieken worden geoefend.
Paragraaf 12.3
• Met een PowerPoint-presentatie kan de leerling een overzicht met voorbeelden
verzorgen van de verschillende vormen van interspecifieke relaties.
Paragraaf 12.4
• De betekenis van ecologische begrippen niche, habitat, biotoop,
levensgemeenschap, ecosysteem en voorbeelden daarvan kunnen door de leerling
worden verwerkt in een PowerPoint-presentatie.
Paragraaf 12.5
• Leerlingen kunnen met behulp van de informatie op de website van LNV opzoeken
welke juridische bescherming de natuurgebieden in de directe omgeving hebben.
Met behulp van een kaart kunnen mogelijke verbindingszones worden bepaald,
bijvoorbeeld langs watergangen en natuurlijke lijnvormige gebieden. De leerling
kan een presentatie verzorgen over de inrichting van het landschap om de
gebiedsbescherming en de EHS te versterken.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 21

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
13 Eten en gegeten worden
Inhoud
13.1 Wie maakt het eten?
De fotosynthese vormt de basis voor voedselketens, waarbij de zon voor energie zorgt
om glucose te produceren uit anorganische stoffen. Lichtenergie wordt zo vastgelegd in
de vorm van chemische energie. Daarvan maken niet alleen de planten, maar ook de
herbivoren, carnivoren en reducenten gebruik. De leerling maakt ook kennis met
chemosynthese. Daarbij is de energie om organische stoffen te produceren niet
afkomstig van de zon, maar van bepaalde anorganische reacties. Ook de chemosynthese
vormt zo de basis van voedselketens.
13.2 Doorgeven van stoffen
In een ecosysteem worden organische en anorganische stoffen van producenten
doorgegeven aan consumenten. Elementen kunnen zo tijdelijk in organismen zijn
opgenomen. Door dissimilatie en de invloed van reducenten komen de elementen weer
vrij waarna ze opnieuw in voedselketens kunnen worden opgenomen. Deze paragraaf
richt zich op kringlopen van anorganische stoffen, waarbij de stikstofkringloop centraal
staat. Na deze paragraaf kan oefening 13A worden uitgevoerd.
13.3 Levende piramides
Organische stoffen bieden energie voor organismen. Een groot deel van die energie gaat
op aan de levensprocessen van organismen. Slechts een klein deel van de organische
stoffen wordt vastgelegd in levend weefsel dat een voedselbron kan zijn voor andere
organismen. Deze verdeling is herkenbaar in een energiestroomschema van een
organisme. In een voedselpiramide van een ecosysteem is te zien dat de biomassa (dus
de energie-inhoud) van een lager trofisch niveau meestal groter is dan die van een hoger
niveau.
13.4 Klein grut in de grond
De bodemfauna en micro-organismen zijn essentieel in stofkringlopen. De leerling maakt
kennis met de mineralisatie in natuurlijke ecosystemen en de compostering van afval
(GFT). Voor een goede compostering zijn gunstige levensomstandigheden van microorganismen
belangrijk. Na deze paragraaf kunnen de practica 13A en 13B worden
uitgevoerd.
13.5 Hoe hard werkt een ecosysteem?
De netto primaire productie in een ecosysteem bepaalt de secundaire productie. De
leerling gebruikt getallen om een beeld te kunnen vormen van de productiviteit van
verschillende ecosystemen op aarde. Door jacht en visserij maken mensen gebruik van
de productiviteit van natuurlijk levende populaties. De paragraaf gaat in op voor- en
nadelen daarvan.
De adressen waarnaar in dit hoofdstuk wordt verwezen vindt u in de
(internet)adressenlijst.
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Oefening 13A Stikstofpuzzel
De leerling rangschikt 26 begrippen tot een schema van de stikstofkringloop. De oefening
bevat een aantal vragen.
Practicum 13A Beren in de goot
De leerling onderzoekt beerdiertjes (Tardigrada) met een microscoop. Het materiaal
daarvoor wordt verzameld in de omgeving van de school. De opdracht bevat een aantal
vragen.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 22

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Practicum 13B Van appel tot moes
De leerling onderzoekt de werking van micro-organismen en het enzym pectinase bij de
afbraak van het vruchtvlees van een appel. Er is een aantal vragen bijgevoegd.
Overzicht leertaken in het boek
Leertaak 13A: Een waterzuivering in je tuin
Deze leertaak gaat over de werking van een helofytenfilter voor de zuivering van
afvalwater. Een deel van de informatie over deze zuiveringstechniek is te vinden op
Nectarnet. De leerling speelt de rol van een vertegenwoordiger van een firma die
helofytenfilters verkoopt en bereidt een presentatie voor voor een klant.
Leertaak 13B: Handel in bodemvruchtbaarheid
De leerling oefent vaardigheden om een mondelinge presentatie te houden. Het
onderwerp van de presentatie is de problematiek van de bodemvruchtbaarheid in
verschillende delen van de wereld. Een deel van de informatie over dit onderwerp is te
vinden op Nectarnet.
Vooraf regelen
Hieronder staat een overzicht van de voorbereidingen die nodig zijn voor het uitvoeren
van de leertaken, oefeningen en/of practica bij dit hoofdstuk.
Benodigde materialen
Leertaak 13A Een waterzuivering in je tuin
• informatie over de leertaak en bronnen op NectarNet
Leertaak 13B Handel in bodemvruchtbaarheid
• informatie over de leertaak en bronnen op NectarNet
• tekst: ‘Onnatuurlijke voedselketen’
• checklist Mondeling presenteren
• checklist PowerPoint presentatie
Oefening 13A Stikstofpuzzel
• informatie over de oefening op NectarNet
• blanco A4 papier, groot vel papier, schaar
• viltstiften rood, groen, zwart.
Practicum 13A Beren in de goot
• informatie over het practicum op NectarNet
• de checklist: Logboek, Microscopie, Laboratoriumvaardigheden, Tekenen
• monstermateriaal, pipet, zeef, petrischaal, microscoop
• tekenmateriaal
Practicum 13B Van appel tot moes
• informatie over het practicum op NectarNet
• gedestilleerd water
• 3 bekerglazen van 250 cm 3
• afdekfolie
• 3 petrischalen
• tape
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 23

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
• 3 druppelpipetten
• 3 maatpipetten van 50 cm 3
• 3 maatcilinders van 100 cm 3
• 3 trechterfilters met filtreerpapier
• 3 statieven met elk 1 klem of ring voor de trechterfilter
• weegschaal
• een stopwatch
• een klein potje appelmoes
• pectinase-oplossing
• 1 aardappel
• een mes
• een klein bekerglaasje met daarin een mix van 20 cm 3 water en rottend materiaal
uit een composthoop en rotte plekken uit een appel of ander fruit.
Overzicht vaardigheden
De leerling oefent in dit hoofdstuk de volgende vaardigheden:
• het samenvatten van informatie voor een presentatie;
• het houden van een mondelinge presentatie;
• laboratoriumvaardigheden en microscopie;
• het analyseren van teksten;
• het toepassen van de natuurwetenschappelijke werkwijze;
• het vastleggen van resultaten in een verslag;
• gegevens verwerken in een grafiek;
• conclusies trekken uit onderzoeksresultaten.
Suggesties additioneel materiaal
Paragraaf 13.1
• Op de site www.geo.uu.nl/ngv/geonieuws/geonieuws.htm zijn korte en voor
leerlingen goed leesbare teksten over allerlei geologische en ecologische zaken,
o.a. ook over chemosynthese.
• Met behulp van de zoekterm ‘black smoker’ en ‘hydrothermal vents’ zijn veel sites
te vinden over de heetwaterbronnen in de diepzee.
Paragraaf 13.2
• www.nmi-agro.nl biedt veel informatie over mest, nutriënten in de bodem en
mineralisatie.
• www.clm.nl centrum voor landbouw en milieu
• http://www.platformbiologica.nl/ over biologische landbouw.
• www.biologischeteelt.pagina.nl verzamelpagina over biologische teelt.
paragraaf 13.4
• www.milieuloket.nl bevat informatie over compostering en geeft tips over het
composteren van gft in de tuin.
• www.milieu.pagina.nl voor algemene milieu-informatie en de verwerking van afval
in Nederland.
• www.milieucentraal.nl veel milieu-informatie vooral over producten die in en om
huis gebruikt worden. Bevat een scholierenpagina oa ‘weet je weetjes’: handig
voor docenten voor weetjes over vuurwerk, luierverbruik, douchen, enzovoorts.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 24

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
paragraaf 13.5
• www.cbs.nl themapagina’s, onder andere over visserij.
• www.rivm.nl/milieuennatuurcompendium/nl.
Natuur- en milieugegevens over
Nederland, onder andere over de visserij in zoete en zoute wateren.
• Op de site http://www.noordzee.nl/ staat een link naar een Viswijzer van de
Stichting Noordzee. Deze Viswijzer geeft een overzicht van commerciële
vissoorten die wel of niet door de visvangst worden bedreigd. De Viswijzer is
bedoeld om consumenten bewust te maken voor de ecologische gevolgen van de
visserij. Daarnaast bevat de site van de Stichting Noordzee veel informatie over
de zeevisserij, zoals vistechnieken, ecologische en economische aspecten en
beleid.
Didactische tips
Hele hoofdstuk
• Via dit hoofdstuk en hoofdstuk 12 is een aardige link te leggen met beroepen die
te maken hebben met natuur en milieu. Dit kan met een extra opdracht,
bijvoorbeeld door de relevante advertenties uit een NRC of Volkskrant
(zaterdageditie) te laten uitzoeken. De opdracht kan vragen bevatten zoals: wat is
een goede omschrijving van het beroep, welke kwaliteiten moet de sollicitant
bezitten, welke onderwerpen in hoofdstuk 12 en 13 kunnen voor het beroep van
belang zijn, welke andere kennis en vaardigheden zijn van belang?
Leertaak 13A
• Een bezoek aan een waterzuiveringsinstallatie maakt de afvalwaterproblematiek
beter begrijpelijk. Via www.water.pagina.nl kan informatie over waterschappen in
de omgeving worden gevonden. Veel waterschappen verstrekken brochures over
hun zuiveringsinstallaties, inclusief helofytenfilters.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 25

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
14 Je levensstroom
Inhoud
14.1 Continu transport
De leerling maakt kennis met de verschillende bouw en werking van het hart van een
volwassene en een embryo. Na de geboorte ondergaat de embryonale bloedsomloop
veranderingen: het foramen ovale sluit zich en de ductus arteriosus verschrompelt. De
ductus venosus, het bloedvat waarin de navelstrengader uitmondt, sluit zich na de
geboorte. Na deze paragraaf kan Leertaak 14A worden uitgevoerd.
14.2 Met kloppend hart
De leefstijl kan nadelige gevolgen voor je bloedsomloop hebben. Atherosclerose kan
uiteindelijk leiden tot een hartinfarct. Een EEG kan uitsluitsel geven over de gezondheid
van een hart. De paragraaf beschrijft de werking van het hart aan de hand van druk- en
volumeveranderingen in de linker en rechter harthelft.
14.3 ‘ t Zit hem in het bloed
Het bloed heeft verschillende taken. Het helpt bij de afdichting van de wond
(bloedstolling), het vervoert zuurstof van de longen naar de weefsels en koolstofdioxide
van de weefsels naar de longen en het heeft een groot aandeel bij de afweer tegen
ziekteverwekkers.
14.4 In en om de bloedvaten
De paragraaf gaat in op de bouw en werking van de slagaders, haarvaten en aders en
het meten van de bloeddruk (boven- en onderdruk). Bij de uitwisseling van stoffen in en
rond de haarvaten wordt uitgebreid stilgestaan. Ook het belang van de lymfevaten en
lymfeknopen komen aan bod. Na deze paragraaf kan leertaak 14B worden uitgevoerd.
14.5 In en uit, uit en in
Het bloed vervoert zuurstof en koolstofdioxide. Hierbij spelen bloedplasma en het
hemoglobine in de rode bloedcellen een rol. De pH, temperatuur en pO2 hebben invloed
op de mate van binding van zuurstof aan hemoglobine.
De adressen waarnaar in dit hoofdstuk wordt verwezen vindt u in de
(internet)adressenlijst.
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Practicum 14A Meten aan het hart
De leerling oefent met het maken van een ECG met behulp van Coach.
Overzicht leertaken in het boek
Leertaak 14A Snijpracticum hart: tekeningen maken.
De leerling leert door het uitvoeren van een snijpracticum de anatomie van een hart en
legt zijn waarnemingen vast in een tekening.
Leertaak 14B Een verslag schrijven
De leerling oefent in het schrijven van een wetenschappelijk onderzoeksverslag en leert
een verslag kritisch te beoordelen.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 26

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Vooraf regelen
Hieronder staat een overzicht van de voorbereidingen die nodig zijn voor het uitvoeren
van de leertaken, oefeningen en/of practica bij dit hoofdstuk.
Benodigde materialen:
Leertaak 14A
• Kippenhart
• mesje (scheermesje, scalpel)
• sonde of glasstaaf
• loep
• prepareerspelden
• wattenstaafjes
• latex handschoenen
• tekenpapier
• potlood (HB)
• model zoogdierhart
• anatomische atlas
• checklist Laboratoriumvaardigheden
• checklist Tekenen
• checklist Werkstuk en/of Practicumverslag
Practicum 14A
• informatie op NectarNet
• een computer met Coach
• een hartslagsensor
• geluidssensor
• ECG-set
• een proefpersoon (klasgenoot)
Overzicht vaardigheden
De leerling oefent in dit hoofdstuk de volgende vaardigheden:
• het maken van tekeningen;
• praktische vaardigheden;
• conclusies trekken uit onderzoeksresultaten;
• het omgaan met apparatuur;
• Het analyseren van teksten.
Suggesties additioneel materiaal
Hele hoofdstuk
Interessante achtergrondinformatie over de onderwerpen in dit hoofdstuk is onder
andere te vinden op onderstaande internetadressen:
• www.gezondheidsplein.nl
• Nederlandse Hartstichting: www.hartstichting.nl
• http://www.ziekenhuis.nl/links Ziekenhuis.nl werkt samen met
www.Medischestartpagina.nl en biedt de bezoeker een compleet overzicht met
medische links. Hier zijn in enkele tientallen categorieën duizenden links naar
betrouwbare medische en gezondheidssites.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 27

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
• www.bioscience.org/atlases/heart/sound/sound.htm Op deze site kun je
afwijkende hartslagen waarnemen.
• http://www.netdokter.nl/ is een website waar jongeren van 12 t/m 18 jaar
informatie over 6 gezondheidsthema’s kunnen vinden.
• Een site met mooie hartfilmpjes: http://www.visibleheart.com/videoclips.html
• Een site met heel veel goede animaties:
http://science.nhmccd.edu/biol/ap2int.htm
• Een heel mooie site voor mensen die veel meer van de werking van het hart
willen afweten: http://www.blaufuss.org/SVT/index.html#
• Een site met mooie animaties van het hart en dergelijke:
http://www.heartcenteronline.com/myheartdr/home/anatomycenter.cfm?
curpage=anatomy&CFID=598568&CFTOKEN=33953277
• Een interessante site met veel hartgeluiden:
http://www.bioscience.org/atlases/heart/sound/sound.htm
• Site van de Nederlandse hartstichting met feiten over afwijkingen aan de
bloedsomloop: http://www.hartstichting.nl/go/default.asp?mID=5544&rID=67
• Een Belgische site over bloedvaten is:
http://users.pandora.be/whitethor/mm2/bloedvaten.htm.
• TopSpecialist heeft in haar databank een selectie van cardiologen, cardio
chirurgen en vaatchirurgen op verschillende werkgebieden:
http://www.topspecialist.nl/start.php?frame=ziekte/index
• Een Duitse site over diverse bestanddelen van het bloed en ook animaties:
http://www.quarks.de/dyn/3214.phtml
• De Biobits-serie heeft uitstekende afleveringen over het bloed en de
bloedsomloop.
- Blok 61: Bloed
- Blok 62: Het hart
- Blok 63: Bloedvaten
Didactische tips
Hele hoofdstuk
• Het gebruik van Binas is belangrijk, omdat daarin veel informatie en schema’s
over de onderwerpen in dit hoofdstuk staan.
• De leerlingen hoeven nog maar weinig te kennen. Daarom zijn oefeningen van
belang, zoals het bestuderen van diagrammen over de bloedsomloop en het
beantwoorden van vragen als: hoe stroomt dat bloed nou in zo’n afgebeelde
bloedsomloop, waar zijn hoge of lage concentraties van zuurstof en
koolstofdioxide, enzovoorts.
Practicum 14A
• Kippenharten kunnen bij een kippenslachterij worden gehaald. Voor het
snijpracticum kan in koppels worden gewerkt. De checklist Practicumvaardigheden
geeft onder andere aanwijzingen voor de omgang met dierlijk materiaal. Ook de
checklist Tekenen is van belang wanneer de resultaten van het practicum op deze
wijze worden vastgelegd.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 28

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
15 Voeding en vertering
Inhoud
15.1 Broodje gezond
De leerling maakt kennis met de verschillende stoffen die in voedingsmiddelen verwerkt
zijn en leert dat voor die stoffen een ADI-waarde bestaat. Daarnaast denkt de leerling na
over het samenstellen van een gezonde maaltijd.
15.2 Klein, kleiner, kleinst
In deze paragraaf staat de werking van enzymen centraal. De leerling leert dat er veel
verschillende enzymen op verschillende plaatsen in het maagdarmkanaal werkzaam zijn.
De temperatuur en pH beïnvloeden de enzymwerking.
15.3 Zonder water gaat het niet
In deze paragraaf staan de begrippen hydrolyse en polycondensatie centraal. Enzymen
gebruiken hydrolyse om voedingsstoffen te splitsen.
15.4 ‘Binnenlaten’
Het maagdarmkanaal is opgebouwd uit verschillende onderdelen met elk een eigen
functie. De leerling leert dat peristaltiek de voedselbrij in de darm voortbeweegt en dat
uiteindelijk resorptie plaatsvindt, de verteringsproducten komen in het interne milieu.
Hierbij vindt actief- of passief transport plaats.
15.5 Cellen hebben altijd honger
Cellen hebben een constante toevoer van energie nodig. Toch eten mensen niet de hele
dag door, waarbij reserves worden aangesproken. Hierbij komen de begrippen
voedselvacuole en autofagie aan de orde.
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Leertaak 15C Broodje spreadsheet
In deze leertaak oefent de leerling met een spreadsheetprogramma.
Oefening 15A Wat (h)eet gezond?
De leerling verzamelt informatie verzamelen over de nieuwste opvattingen op het gebied
van gezonde voeding en toetst deze informatie op betrouwbaarheid.
Oefening 15B Cholesterol
De leerling verzamelt Informatie over cholesterol en koppelt deze informatie aan
adviezen over gezondheid en voeding.
Practicum 15A Practica en veiligheid
De leerling oefent met veiligheidsaspecten tijdens het uitvoeren van practica.
Practicum 15B Verteringsenzymen
De leerling maakt een werkplan voor het opzetten van een experiment en oefent met het
nauwkeurig uitvoeren van het experiment en het verwerken van gegevens in een
lijndiagram.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 29

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Overzicht leertaken in het boek
Leertaak 15A Kijken in de keuken
De leerling leert een interview op te stellen om snel en bruikbare informatie te krijgen.
Bovendien krijgt de leerling een beeld van het beroep van kok bij een grote instelling.
Leertaak 15B Waarom een controle experiment?
Door middel van een gedachte-experiment krijgt de leerling inzicht in het nut van een
controle experiment. Het onderwerp is enzymen.
Vooraf regelen
Hieronder staat een overzicht van de voorbereidingen die nodig zijn voor het uitvoeren
van de leertaken en/of practica bij dit hoofdstuk.
Benodigde materialen
Leertaak 15A
• checklist Interviewen
Leertaak 15B
• checklist Onderzoek
Leertaak 15C
• informatie op NectarNet
• bestand met het Excel-werkblad: Werkblad Ontbijt; Tabel-1 en Tabel 2
• checklists Practicumverslag en Werkstuk
Oefening 15A
• informatie op NectarNet
• pc met internetaansluiting
• checklist Informatie verzamelen
Oefening 15B
• informatie op NectarNet
• pc met internetaansluiting
• Binas
• materialen voor een presentatie (hangt van de technische mogelijkheden in het
klaslokaal af)
Practicum 15A
• informatie op NectarNet
• Binas
• instructiekaart op nectarnet
• materialen en stoffen volgens de instructiekaart
• checklist Laboratoriumvaardigheden
Practicum 15B
• informatie op NectarNet
• checklists: Laboratoriumvaardigheden, Onderzoek, Werkplan, Logboek,
Diagrammen, Practicumverslag
• Logboek
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 30

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
• Reageerbuizen
• maatcilinders (10 ml)
• maatpipetten
• pasteurse-pipetten
• horlogeglazen (20 stuks)
• zetmeeloplossing 1%
• amylase-oplossing 0,3% (diastase Habob)
• jood-oplossing (JKJ: 0,01 M J2, 0,12 M KJ)
• stopwatch
• koelkast
• waterbaden
• thermometer
Overzicht vaardigheden
De leerling oefent in dit hoofdstuk de volgende vaardigheden:
• het gebruik van tabellen als informatiebron;
• het vastleggen van resultaten in tabellen;
• het werken met een spreadsheetprogramma;
• het formuleren van enquêtevragen;
• een gedachte-experiment uitvoeren;
• het gebruik van informatiebron zoals Binas en het internet;
• laboratoriumvaardigheden en veiligheid.
Suggesties additioneel materiaal
Hele hoofdstuk
• http://www.bioplek.org
biedt uitleg en animaties over enzymwerking en het
maagdarm kanaal.
• Informatie over gezonde voeding is te vinden op: www.voedingscentrum.nl
• Over vertering en enzymwerking is videomateriaal beschikbaar uit de serie ‘Biobits’
Didactische tips
Paragraaf 15.3
Als eenvoudige practica bij deze paragraaf kunnen de volgende opdrachten worden
uitgevoerd:
• De activiteit van een verteringsenzym als amylase is gemakkelijk aan te tonen
met ‘theekaakjes’. Theekaakjes zijn droog en smaken nog naar niets tot je ze
een tijdje in je mond hebt. Suikerpolymeren zijn door enzymen kleiner gemaakt,
tot mono- of dimeren met een zoete smaak.
• Bij de behandeling van het onderdeel over het maagdarmkanaal is het raadzaam
zoveel mogelijk gebruik te maken van animaties, videomateriaal en internet.
Vooral de oppervlaktevergroting door de (micro-)villi kan hierdoor beter in beeld
worden gebracht. De leerling krijgt dan ook ruimtelijk inzicht in de bouw van het
maagdarmkanaal.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 31

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
16 Homeostase: longen, lever en nieren
Inhoud
16.1 Lucht is gratis
Samen met 16.2 gaat deze paragraaf over de gaswisseling van de mens. De leerling leert
hoe longen en luchtwegen zijn gebouwd. Door diffusie verplaatsen zuurstofmoleculen en
koolstofdioxidemoleculen tussen longblaasjes en bloed. Aan de hand van de wet van Fick
krijgt de leerling inzicht in de factoren die de diffusiesnelheid beïnvloeden. Een van die
factoren hangt samen met de snelheid van de ventilatie. De leerling leert hoe de
hersenen de snelheid van de ventilatie beïnvloeden en zo homeostase bevorderen.
16.2 Benauwend
De leerling gaat na hoe de ventilatiebeweging tot stand komt. Voor de meeste mensen is
ademhalen iets vanzelfsprekends, maar sommigen hebben ademhalingsproblemen zoals
COPD of astma. Anderen zijn zich extra bewust van hun ademhaling door hun hobby of
beroep, zoals bij snorkelaars en duikers. Na deze paragraaf kan de leerling leertaak 16A
uitvoeren.
16.3 Bloedlink, die lever
De lever neemt een centrale plaats in in de stofwisseling van het lichaam. Door zijn
stofwisselingsfuncties draagt de lever sterk bij aan het handhaven van homeostase. De
leerling maakt kennis met de bouw en de functies van dit orgaan. Door het bestuderen
van een overzicht van de verschillende stofwisselingsfuncties krijgt de leerling inzicht in
de samenhang.
16.4 Productief slopen
Naast het verwerken van voedingsstoffen zorgt de lever voor de vorming van gal, de
detoxificatie en de afbraak van rode bloedcellen. De leerling leert dat de lever daarbij
zuinig te werk gaat en stoffen zoals ijzer opnieuw gebruikt. Een te grote belasting van de
lever, bijvoorbeeld door het overmatig gebruik van alcohol, kan grote schade aanrichten
in de lever. Na deze paragraaf kan de leerling leertaak 16B uitvoeren.
16.5 Mens, schei toch uit!
Veel van de afvalstoffen verdwijnen via de urine uit het lichaam. Daardoor dragen de
nieren, naast longen en lever, ook bij aan homeostase. De leerling leert waar de nieren
liggen en hoe ze gebouwd zijn. Aan de hand van de begrippen filtratie en resorptie krijgt
hij inzicht in de werking van de nieren. Na deze paragraaf kan de leerling leertaak 16C
uitvoeren.
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Oefening 16.1 De juiste diagnose
Naast een schema met leverfuncties krijgt de leerling een lijst met symptomen die het
gevolg kunnen zijn van een slecht werkende lever. De leerling gaat op zoek naar het
verband tussen de symptomen en de leverfuncties. Deze oefening past goed na
paragraaf 16.4.
Oefening 16.2 Goed opgelost
De leerling lost een kruiswoordpuzzel op aan de hand van omschrijvingen over de bouw
en de werking van de nieren. Leerlingen kunnen deze oefening uitvoeren na paragraaf
16.5.
Practicum 16A Op maat plassen
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 32

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
De leerling voert aan de hand van instructiekaarten een chemische analyse uit van eigen
urine. Het is een test op de aanwezigheid van eiwit, glucose en een aantal zouten. Deze
leertaak geeft extra aandacht aan het thema veiligheid bij chemische practica.
Overzicht leertaken in het boek
Leertaak 16A Ademen onder water
Deze leertaak is een groepsopdracht, waarbij leerlingen een technisch ontwerp maken
van een apparaat waarmee een mens langere tijd onder water kan blijven zonder gebruik
te maken van gasflessen. Daarbij laten de leerlingen zich inspireren door voorbeelden uit
het dierenrijk, zoals kieuwen bij vissen of de fysische kieuw bij waterinsecten.
Leertaak 16B Brochures maken voor Dummy’s
De leerling maakt een folder over de gevolgen van (overmatig) alcoholgebruik. Daarbij
gaat hij zorgvuldig na wat zijn doelgroep is en hoe hij deze het best kan bereiken.
Vooraf regelen
Hieronder staat een overzicht van de voorbereidingen die nodig zijn voor het uitvoeren
van de leertaken, oefeningen en/of practica bij dit hoofdstuk.
Benodigde materialen
Hele hoofdstuk
• Binas
Leertaak 16A
• een groep van 2 - 4 leerlingen
• je hebt informatie nodig over de gaswisseling bij verschillende diergroepen
• checklist Informatie verzamelen
• checklist Vergaderen
• checklist Technisch Ontwerp
• checklist Logboek
Leertaak 16B
• verschillende folders van de overheid (bibliotheek)
• checklist Werkplan
• checklist Logboek
• checklist Poster
Oefening 16A
• informatie op NectarNet
Oefening 16B
• informatie op NectarNet
Practicum 16A
• informatie op NectarNet en instructiebladen op NectarNet
• kennis van de veiligheidseisen voor chemische practica (minimaal naar behoren
het practicum ‘Practica en veiligheid’ uitgevoerd: Practicum 15A)
• werkafspraken over practicumruimte en gebruik materialen met TOA of docent
• ochtendurine
• checklist Logboek
• checklist Laboratoriumvaardigheden
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 33

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Overzicht vaardigheden
De leerling oefent in dit hoofdstuk de volgende vaardigheden:
• informatie uit Binas gebruiken;
• het tekenen van grafieken,
• taalgebruik afstemmen op het doel en het publiek;
• op adequate wijze informatie overbrengen;
• informatie verwerven en selecteren;
• benodigde gegevens halen uit grafieken, tekeningen, schema's, diagrammen en
tabellen en deze gegevens interpreteren;
• de betrouwbaarheid beoordelen van informatie en de waarde daarvan vaststellen
voor het op te lossen probleem of te maken ontwerp.
Suggesties additioneel materiaal
Hele hoofdstuk
• Naast het leerboek biedt Binas veel informatie (in de vorm van afbeeldingen en
schema’s) over de onderwerpen in dit hoofdstuk.
• www.bioplek.org is een website voor veel algemene informatie.
• De website www.gezondheidsplein.nl biedt onder andere veel informatie over
stofwisselingsziekten.
• Medicinfo – www.medicinfo.nl – is een site met informatie over gezond zijn,
gezond blijven en wat u daar zelf aan kunt doen.
Paragraaf 16.1 en 16.2
• De site van het Astmafonds, www.astmafonds.nl, geeft allerlei informatie over
astma en COPD.
• De site www.duiken.nl biedt ook medische informatie over deze sport.
• http://www.vh.org/navigation/vh/topics/adult_provider_lungs_and_breathing.htm
l
• Bio Bits bovenbouw, blok 33 De werking van de longen
• Bio Bits bovenbouw, blok 64 Ademhaling (over ventilatie)
Over hyperventilatie:
• www.hyperventilatie.org
• www.fysiotherapiedaalmeer.nl/hyperventilatie.html
• www.hyperventilatie.info/hyperven.htm
• www.health.nl/Ziektebeelden/Hyperventilatie
Paragraaf 16.3 en 16.4
• Via de site www.mlds.nl geeft de Maag, lever en darmstichting voorlichting aan
patiënten en andere geïnteresseerden.
• De site www.leverpatientenvereniging.nl geeft informatie over de lever en
leverziekten.
Paragraaf 16.5
• De nierstichting heeft een site – www.nierstichting.nl – met informatie over de
nieren en nierproblemen.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 34

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Didactische tips
vwo deel 2 hoofdstuk 16
Hele hoofdstuk
• Het begrip homeostase staat centraal in dit hoofdstuk. Longen, lever en nieren
dragen samen in belangrijke mate bij aan homeostase. De hoofdstukken 10
(Regeling) en 11 (Regeling door hormonen) introduceren onder meer de
begrippen homeostase, regelkring en negatieve terugkoppeling. Even terugkijken
naar de inhoud van deze hoofdstukken en de betreffende informatie in Binas
vormen een goede aanzet voor hoofdstuk 16.
Paragraaf 16.1 en 16.2
• De regeling van de ademhaling kan gebruikt worden als een toepassing van de
begrippen uit hoofdstuk 10.
• De ideeën met betrekking tot hyperventilatie zijn de laatste jaren veranderd. Het
verdient aanbeveling om recente informatie daarover te raadplegen, bijvoorbeeld
via de hierboven aangegeven url’s.
• Na het werk aan de paragrafen 16.2 en 16.2 kunnen de leerlingen worden
verwezen naar www.bioplek.org. Deze site bevat onder meer animaties van de
adembeweging. Ook de Bio Bits kunnen dan gedraaid worden.
• De leertaak bij deze paragraaf (16.A) kan een aanleiding zijn om de ademhaling
van verschillende diergroepen aan de orde te stellen. Leerlingen zouden
tussentijds centraal verslag kunnen doen van de verschillende manieren van
ademhaling die zij gevonden hebben.
• Met een spirometer kunnen metingen in de klas gedaan worden. Mogelijk kan er
via de meetresultaten een verband aangetoond worden met de lengte van de
leerlingen of met andere factoren die het ademvolume beïnvloeden.
Paragraaf 16.3 en 16.4
• Om het ingewikkelde schema te doorzien, kan de leerling eerst per voedingsstof
de tekst bestuderen en dit laten resulteren in een klein schema met de
stofwisselingsroute van elke voedingsstof. Wanneer hij de schema’s naast elkaar
legt, herkent hij meteen een aantal routes in het grote schema.
• Bij paragraaf 16.3 kijkt de leerling terug naar paragraaf 11.2 (Brandstof voor je
cellen). In deze paragraaf leerde hij hoe de hormonen insuline en glucagon het
glucosegehalte van het bloed regelen. De invloed van het hormoon adrenaline
komt in paragraaf 11.3 ter sprake.
Paragraaf 16.5
• Bij paragraaf 16.5 kijkt de leerling terug naar paragraaf 11.4 (Nat van binnen en
nat van buiten). Paragraaf 11.4 gaat over de waterhuishouding van het menselijk
lichaam, met name over de regeling van de osmotische waarde van het bloed
door ADH.
• Na het werk aan de paragraaf kunnen de leerlingen worden verwezen naar
www.bioplek.org. Deze site bevat onder meer animaties van de nierwerking.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 35

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
17 Samenspel
Inhoud
17.1 Een ogenblik
In het oog ontstaat een omgekeerd en verkleind beeld van de omgeving op het netvlies.
Dit beeld ontstaat door de kromming van het hoornvlies en de vorm van de lens.
Lichtstralen passeren hierbij een aantal doorzichtige structuren zoals hoornvlies, lens en
glasachtig lichaam. De hoeveelheid licht die achter in het oog terechtkomt, hangt samen
met de diameter van de pupil. Wanneer de kromming van de lens en de lengte van de
oogas niet met elkaar overeenstemmen, ontstaat een wazig beeld. Dit kan worden
gecorrigeerd met behulp van brillen of contactlenzen.
17.2 Behind blue eyes
In het netvlies bevinden zich de lichtreceptoren: staafjes en kegeltjes. De leerling maakt
kennis met ingewikkelde verbindingen tussen deze lichtreceptoren en verschillende typen
zenuwcellen: bipolaire cellen, horizontale cellen, amacriene cellen en ganglioncellen.
Groepen hiervan vormen receptieve velden. Door de manier waarop receptieve velden
werken en de manier waarop de visuele schors in de hersenen alle informatie verwerkt,
is het mogelijk details, kleuren, contrasten, afstand en diepte waar te nemen.
17.3 Zie je wat je ziet?
Door de manier van informatieverwerking in netvlies en hersenen ‘ziet’ niet iedereen
hetzelfde. Niet alle mensen zien dezelfde kleurverschillen. Sommige mensen zien
nabeelden op momenten dat andere mensen die niet zien. Het is mogelijk dansende
donkere of lichte stippen of strepen te zien in zwart wit patronen. In een stereogram is
het mogelijk een 3D-afbeelding te ‘ontdekken’ die er in wezen niet is.
17.4 Balanceren
Bij het bewaren van evenwicht is het evenwichtszintuig zeer belangrijk. Ook de
informatie uit de ogen speelt een rol. Op momenten dat de informatie uit ogen en
evenwichtszintuig niet met elkaar kloppen kan een gevoel van misselijkheid ontstaan.
Het evenwichtsorgaan ligt in het slaapbeen, samen met het gehoorzintuig.
Evenwichtszintuig en gehoorzintuig werken op vergelijkbare wijze.
17.5 Geregeld bewegen
Bij bewegen is het niet alleen nodig om onder alle omstandigheden het evenwicht te
bewaren. Het is ook zaak om bewegingen op elkaar af te stemmen en om vloeiende
bewegingen te maken. De zintuigen die hierbij een rol spelen zijn, naast het
evenwichtszintuig, onder andere de spierspoeltjes en de peeszintuigjes. Deze meten rek
in spieren en pezen. Tijdens bewegen heeft het lichaam meer O2 nodig en produceert het
meer CO2. De ademhalingsfrequentie loopt op, de hartslagfrequentie neemt toe en de
bloeddruk wordt hoger. De leerling maakt kennis met de verschillende regelsystemen
daarvoor.
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Leertaak 17C Modellen, modelleren
De leerling vergelijkt verschillende modellen van het geheugen en ontwerpt zelf een
(beter) model.
Oefening 17A Het menselijk oog 3D
De leerling krijgt een beter ruimtelijk beeld van de bouw en plaatsing van de ogen door
bekijken en tekenen van doorsnedes en modellen van ogen.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 36

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Oefening 17B Ogen, netvlies, beeldvorming
De leerling herhaalt namen van onderdelen van het oog en processen bij beeldvorming
op een andere manier dan in het boek.
Practicum 17A Rekenen aan je ogen
De leerling gebruikt wiskunde om uit metingen te berekenen hoe groot de gele vlek is en
hoe ver gele vlek en blinde vlek van elkaar liggen.
Practicum 17B Beeldvorming en hersenen
De leerling komt er met behulp van een simpel proefje achter hoe de twee hersenhelften
impulsen uit beide ogen verwerken tot een beeld.
Overzicht leertaken in het boek
Leertaak 17A Kogelslingeren
De leerling oefent met het oplossen van een ingewikkeld probleem door het maken van
een schets.
Leertaak 17B Evenwicht bewaren
Leerlingen werken in groepjes van twee en ontdekken hoe belangrijk verschillende
zintuigen zijn bij het bewaren van evenwicht. Deze leertaak legt nadruk op de
natuurwetenschappelijke aanpak van onderzoek.
Vooraf regelen
Hieronder staat een overzicht van de voorbereidingen die nodig zijn voor het uitvoeren
van de leertaken, oefeningen en/of practica bij dit hoofdstuk.
Benodigde materialen
Leertaak 17A
• zonnebril
• kogels of zware kralen waaraan een touwtje te bevestigen is
• statief met dwarsbalk
Leertaak 17B
• medeleerling
• blinddoek
• checklist Onderzoek
Leertaak 17C
• informatie op NectarNet
Oefening 17A
• informatie op NectarNet
• modellen en afbeeldingen van ogen
Oefening 17B
• informatie op NectarNet
Practicum 17A
• informatie op NectarNet
• lineaal
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 37

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Practicum 17B
• informatie op NectarNet
• twee kokertjes, bijvoorbeeld lege WC rolletjes
Overzicht vaardigheden
De leerling oefent in dit hoofdstuk de volgende vaardigheden:
• het analyseren van tekeningen, diagrammen en modellen
• een probleem oplossen met behulp van schetsen
• onderzoeksvaardigheden
• modellen maken
• rekenen en wiskundige vaardigheden
Suggesties voor additioneel materiaal
Hele hoofdstuk
• http://www.weteringpraktijk.praktijkinfo.nl/frontend/collblindgif.asp?
include=1 bevat een website met testje om kleurenblindheid te achterhalen
• http://www.lantaarn.demon.nl/medemens/kleurbl.htm een website met informatie
over kleurenblindheid
• http://staff.science.uva.nl/~dcslob/lesbrieven/meie/bovenbouwtekst.html een
website met informatie over het oog
• http://www.gezondheidsnet.nl/display.php?categoryID=1034 een
website met informatie over nachtblindheid
• http://www.dekattensite.nl/html/avdhog.html een website met informatie over het
gezichtsvermogen van katten
www.museumkennis.nl bevat informatie over ogen van insecten
• http://www.indeschool.nl/kinderen/gezichtsbedrog.php een website
met voorbeelden van gezichtsbedrog
www.ziekenhuis.nl
www.oogziekenhuis.nl
www.gezonheidsplein.nl
www.blindenslechtzienden.nl
Didactische tips
Hele hoofdstuk
• Er bestaan websites (‘funny sites’) met tekeningen, foto’s en animaties die te
maken hebben met beeld en beeldvorming. Daarmee is het aantal voorbeelden in
het hoofdstuk met merkwaardige effecten (zoals gezichtsbedrog) uit te breiden.
De site www.digischool.nl heeft onder ‘regeling en zintuigen’ een aantal
voorbeelden van staan. Leerlingen kunnen een lijst daarvan maken en trachten
verklaringen te vinden voor de waargenomen effecten. Met die kennis kunnen de
verschillende voorbeelden worden ingedeeld, wat bijvoorbeeld met een
PowerPoint-presentatie aan anderen kan worden getoond.
• Binas bevat veel informatie over zintuigen en regeling.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 38

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
18 Brainwave
Inhoud
18.1 Startmotor
Aan de hand van een smaakzintuigcel wordt uitgelegd hoe een prikkel een verandering
veroorzaakt in de ladingsverdeling in en rond de cel. De leerling maakt kennis met de
werking van de natrium-kaliumpomp en de diverse ionenpoorten (Na-, K- en Capoorten).
Na + -ionen stromen de cel binnen, K + -ionen gaan van binnen naar buiten.
Daardoor verandert het potentiaalverschil in een zintuigcel. Die veranderingen leiden
uiteindelijk tot de afgifte van transmitterstof, wat een gekoppelde zenuwcel aanzet om
een actiepotentiaal te vormen. De leerling herkent vergelijkbare processen bij
zenuwcellen. Na deze paragraaf kunnen leertaak 18A, practicum 18A en oefening 18A
gedaan worden.
18.2 De eerste versnelling
Een impuls ontstaat wanneer een actiepotentiaal op een bepaalde stukje membraan de
rest van het membraan depolariseert. De snelheid waarmee de impuls zich verplaatst, is
afhankelijk van de dikte van de axon én van het al of niet aanwezig zijn van een
myelineschede. Net als bij een zintuigcel wordt informatie aan andere cellen doorgegeven
via chemische stoffen: neurotransmitters in de synapsen. Na deze paragraaf kunnen de
leertaken 18B en 18C worden uitgevoerd.
18.3 Schakelen
Afhankelijk van het soort neurotransmitter openen óf sluiten zich de Na + -poorten in de
postsynaptische zenuwcel. Als de Na + -poorten open gaan, werkt de synaps exciterend.
Sluiten de poorten, dan is de synaps inhiberend. De leerling maakt kennis met de
mogelijkheden van regeling en coördinatie dankzij deze verschillende soorten synapsen.
De coördinatie vindt in het centrale zenuwstelsel plaats. De paragraaf schenkt ook
aandacht aan reflexen.
18.4 Cruise control
De leerling maakt kennis met de indeling van het zenuwstelsel: het animale zenuwstelsel
en het autonome (ortho- en parasypathisch) zenuwstelsel. Door training ontstaan
motorprogramma’s, waardoor organismen in staat zijn bepaalde bewegingen bijna
onbewust uit te voeren. Het zenuwstelsel en het hormoonstelsel werken nauw samen,
waarbij de koppeling tussen beide stelsels vooral in de hypothalamus plaatsvindt. Na
deze paragraaf kan leerling oefening 18B doen.
18.5 Sturen
De leerling maakt kennis met verschillende technieken waarmee de hersenen worden
bestudeerd. Door het onderzoek wordt steeds duidelijker wat de taken van de
verschillende hersendelen zijn. Na deze paragraaf kunnen de leertaak 18D en practicum
18B worden uitgevoerd.
De adressen waarnaar in dit hoofdstuk wordt verwezen vindt u in de
(internet)adressenlijst.
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Leertaak 18D Leugendetector
De leerling leert door de werking van een leugendetector te bestuderen, verschillende
biologische zaken met elkaar te verbinden.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 39

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Oefening 18A De natrium-kaliumpomp
De leerling bestudeert de werking van een eiwitpomp aan de hand van een tekening en
vragen.
Oefening 18B Reflex en bewuste beweging
Door pijlen in een tekening aan te brengen vergelijkt de leerling de impulsrichting tijdens
een reflex en een bewuste beweging.
Practicum 18A Smaakgebieden
De leerling voert een experiment uit waarin hij nagaat of er verschillende smaakgebieden
bestaan op de tong. Veel leerboeken (ook Nectar) beweren dat die gebieden bestaan. Er
zijn inmiddels twijfels.
Practicum 18B Spiegeltekenen
De leerling onderzoekt de oog-hand-coördinatie onder normale omstandigheden en
tijdens het kijken in een spiegel.
Overzicht leertaken in het boek
Leertaak 18A Informatiebronnen
De leerling oefent met het verwerven van informatie uit de mediatheek. Het gaat niet
alleen om internet, ook om de informatie uit handboeken en via personen.
Leertaak 18B Impulssnelheid meten
Via Coach meet de leerling de tijd die nodig is om een bewuste beweging uit te voeren.
Uit de afstand die impulsen afleggen van zintuig via hersenen naar spier wordt een
schatting gemaakt van de impulssnelheid.
Leertaak 18C Reflex en reactie
De leerling voert een vergelijkbaar Coach-experiment uit als in leertaak 18B. Deze keer
wordt ook de reflextijd gemeten.
Vooraf regelen
Hieronder staat een overzicht van de voorbereidingen die nodig zijn voor het uitvoeren
van de leertaken, oefeningen en/of practica bij dit hoofdstuk.
Benodigde materialen
Leertaak 18B
• computer met Coach
• reflexhamer
• voetcontact
• blinddoek
• diskman
• meetlint
• checklist Logboek
Leertaak 18C
• computer met Coach
• reflexhamer
• voetcontact
• blinddoek
• diskman
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 40

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
• meetlint
• checklist Logboek
Leertaak 18D
• informatie over de opdracht op NectarNet
• internet
Oefening 18A
• informatie over de opdracht op NectarNet
Oefening 18B
• informatie over de opdracht op NectarNet
Practicum 18A
• informatie over de opdracht op NectarNet
• zoute, zure, zoete en bittere vloeistof
• wattenstaafjes
• tekenpapier
• checklists: Onderzoek, Logboek, Practicumverslag
Practicum 18B
• informatie over de opdracht op NectarNet
• 12 kopieën van bron 1 (de ster)
• standaard met spiegel en karton
• potlood
• stopwatch
• checklists: Onderzoek, Logboek
Overzicht vaardigheden
De leerling oefent in dit hoofdstuk de volgende vaardigheden:
• het analyseren van tekeningen, diagrammen en schema’s;
• rekenen;
• praktische vaardigheden;
• het opzetten en uitvoeren van een onderzoek.
Suggesties voor additioneel materiaal
Hele hoofdstuk
• Het hoofdstuk behandelt onderwerpen die ook buiten de biologie veel
belangstelling krijgen. Over de verschillende typen scans, hersenonderzoek en de
werking van zintuigen (ook van dieren) is veel informatie beschikbaar. Daarover
zijn goede posters te maken.
• Er zijn veel animaties op internet beschikbaar:
• http://www.hersenstichting.nl/animatie/hersenen.swf met informatie over de
hersenen
• http://www.digischool.nl/bioplek/animaties/zenuwstelsel/reflexboog.html met
informatie over reflexen
• http://www.brainviews.com/abFiles/AniPatellar.htm over reflexen
• http://www.digischool.nl/bioplek/animaties/zenuwstelsel/pupilreflex.html over
reflexen
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 41

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
• http://www.msjensen.gen.umn.edu/1135/Links/Animations/default.html met
veel allerlei informatie
• faculty.washington.edu/ chudler/cells.html met informatie over zenuwcellen
• cti.itc.virginia.edu/ ~psyc220/ over zenuwcellen
• zoology.okstate.edu/. ../rainbow.html met informatie over het oog
• http://www.blackwellpublishing.com/matthews/channel.html met informatie
over de natrium-kaliumpomp
• http://www.blackwellpublishing.com/matthews/nmj.html met informatie over
de overdracht van een impuls
• http://www.blackwellpublishing.com/matthews/actionp.html over
impulsgeleiding
• http://www.blackwellpublishing.com/matthews/neurotrans.html over
neurotransmitters
Didactische tips
Hele hoofdstuk
• Laat leerlingen een PowerPoint-presentatie maken van de werking van
zenuwcellen en de stof aan elkaar uitleggen.
• Verschillende soorten onderzoek naar hersenwerking en bepaalde ziekten zoals
Altzheimer en diverse vormen van autisme, zijn prima weer te geven op een
poster.
• De practica kunnen goed uitgebreid worden richting profielwerkstuk.
• Vergelijk de bouw van zintuigen en zenuwstelsel van verschillende diergroepen
met die van de mens.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 42

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
19 Extremen
Inhoud
Hele hoofdstuk
Dit hoofdstuk gaat over extreme prestaties bij dieren, die mogelijk zijn door hun speciale
aanpassingen aan uitzonderlijke omstandigheden. De opzet van dit hoofdstuk is anders
dan van de andere hoofdstukken. Het biedt de leerling een synthese van voorgaande en
nieuwe biologische kennis en van kennis uit de wiskunde, natuurkunde en scheikunde.
De leerling ervaart zo de samenhang. Zie verder onder Didactische tips.
Paragraaf 19.1 Etenstijd
Zwarte beren kunnen maandenlang zonder voedsel en water. Grote panda's eten de hele
dag door. De leerling wordt geconfronteerd met problemen die samenhangen met
winterrust enerzijds en de aanpassingen aan extreme voedselkeuze anderzijds.
Belangrijke elementen van de aanpassingen van deze dieren zijn de eigenschappen van
het verteringssysteem, de regulatie van de warmtehuishouding en de manier van
voedselopname, voedselverwerking en voedselopslag.
Paragraaf 19.2 Koud hoor!
Walvissen kunnen in koud water hun lichaamstemperatuur constant houden en raken
niet onderkoeld. Een grondeekhoorn bereikt tijdens zijn winterslaap een
lichaamstemperatuur van -3 °C. De regeling van de lichaamstemperatuur van zoogdieren
staat centraal in deze paragraaf. De leerling gebruikt begrippen als kerntemperatuur,
schiltemperatuur, antivries, warmte-uitwisseling met tegenstroomprincipe, bruin vet,
ontkoppelingseiwitten, setpoint en kritische temperatuur. Toepassingsvraag 15
introduceert de begrippen ectotherm en endotherm; isozymen komen aan bod in
opdracht 17.
Paragraaf 19.3 Adembenemend
Langduikers zoals walvissen en hoogtedieren als alpaca's bezitten speciale aanpassingen
voor opname, transport en opslag van zuurstof. De leerling gebruikt zijn kennis over het
ademhalingssysteem, de bloedsamenstelling, de regeling van de bloedsomloop,
spierbouw en stofwisseling. In opdracht 13 maakt de leerling een schema over de
regelkring voor het zuurstofgehalte in het lichaam.
Paragraaf 19.4 Druk en tegendruk
De lange nek maakt voor de giraffe een hoge bloeddruk noodzakelijk. Dat vergt speciale
aanpassingen voor nek en poten. Diepduikers hebben speciale aanpassingen in
lichaamsbouw nodig om de grote hydrostatische druk te kunnen weerstaan. De leerling
gebruikt de kennis over bloeddruk, tegendruk, vaatwanden, hersenvloeistof, huid,
luchtwegen en borstkas voor een beter begrip van deze aanpassingen. Toepassingsvraag
10 maakt duidelijk dat voor het goed functioneren van organen regulatie ter plekke
belangrijk is.
Overzicht extra opdrachten op Nectarnet
Leertaak 19C Bloedje spelen
10 tot 15 leerlingen spelen de bloedstroom na en combineren zo de kennis uit
verschillende hoofdstukken over vertering, gaswisseling, transport en uitscheiding.
Leerlingen spelen daarbij voor bloeddruppels die de bloedbestanddelen bij de juiste
organen moeten opnemen of afgeven. Na het spel is de gevonden informatie in een
schema weer te geven.
Oefening 19A Kamelen in de woestijn
De leerling oefent met het verwerken van nieuwe informatie. Het onderwerp is de
temperatuurhuishouding van kamelen.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 43

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Oefening 19B Energiegebruik, absoluut en relatief
De leerling versterkt met deze oefening het inzicht in energiegebruik bij grote, kleine,
endotherme en ectotherme dieren.
Practicum 19A Afkoeling
De leerling onderzoekt de invloed van een factor op de afkoelingssnelheid. Deze factoren
zijn: isolatie, temperatuurverschil, windsnelheid, oppervlakte-inhoudverhouding of
zweetproductie. De leerling maakt een onderzoeksopzet (met hypothese), stelt een
werkplan op voor een experimenteel onderzoek, voert het onderzoek uit en legt alles
vast in een practicumverslag.
Leertaken in het boek
Leertaak 19A Oppervlaktevergrotingen
De leerling oefent met verschillende vormen van oppervlaktevergroting en het belang
daarvan voor organismen. De leertaak is gericht op methodes om het oppervlak te
berekenen en te meten.
Leertaak 19B Technisch ontwerpen: brainstormen en kiezen
De leerling past de vaardigheid 'brainstormen' toe om een technisch ontwerp te maken
van een duikbril. De leertaak geeft gelegenheid deze vaardigheid te trainen en te
evalueren.
Vooraf regelen
Hieronder staat een overzicht van de voorbereidingen die nodig zijn voor het uitvoeren
van de leertaken, oefeningen en/of practica bij dit hoofdstuk.
Benodigde materialen
Leertaak 19C
• informatie over de opdracht op NectarNet
• 10-15 leerlingen
• namen van organen en bloedbestanddelen op papier
Oefening 19A
• informatie over de opdracht op NectarNet
Oefening 19B
• informatie over de opdracht op NectarNet
Practicum 19A
• informatie over de opdracht op NectarNet
• materialen afhankelijk van keuze
• checklists Onderzoek, Werkplan, Logboek, Practicumverslag
Overzicht vaardigheden
De leerling oefent in dit hoofdstuk de volgende vaardigheden:
• het combineren van informatie uit eerdere hoofdstukken;
• rekenkundige vaardigheden;
• het analyseren van teksten;
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 44

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
• het toepassen van de natuurwetenschappelijke onderzoeksmethode;
• het opzetten en uitvoeren van een experimenteel onderzoek;
• het verwerken van resultaten in een tabel en grafiek;
• conclusies trekken uit onderzoeksresultaten;
• het schrijven van een practicumverslag
Suggesties voor additioneel materiaal
Hele hoofdstuk
• De literatuur vermeld bij hoofdstuk 14, 15 en 16 van dit boek is ook bij dit
hoofdstuk aan te bevelen.
• Diverse delen van de Sesam-uitgave “Het leven op aarde” in 10 delen onder
redactie van Eberhard Weismann en Andreas Bertsch.
• Op internet is veel achtergrondinformatie te vinden over extreme
omstandigheden.
Didactische tips
Hele hoofdstuk
• In dit hoofdstuk wordt eigenlijk getoetst. Door de leerlingen in de vorm van een
casus nieuwe kennis aan te bieden en ze zelf verbindingen te laten leggen met
voorgaande stof, oefenen ze in het beheersen van deze vaardigheid. Daarmee is
het een voorbereiding op het examen. In examenopgaven wordt vaak in teksten
of andere bronnen nieuwe kennis aangereikt en leerlingen moeten dan met wat ze
al aan kennis bezitten de opgave volbrengen. Omdat het in dit stadium (nog) niet
de bedoeling is dat leerlingen de voorgaande stof volledig reproductief beheersen,
mogen ze terugzoeken. Dit terugzoeken mag zelfs nog in de 'Test jezelf'.
• In dit hoofdstuk krijgen de vaardigheden 'voorbereiding' en 'reflectie' meer accent
dan in andere hoofdstukken. De leervaardigheden daarbij zijn: 'nagaan of het
leerdoel wordt bereikt' en 'leerresultaten toetsen aan het gestelde doel'. Het
bijstellen van het eigen leerproces komt aan de orde, vooral door het zelf maken
van teksten waarin de essentie van de leerstof wordt vastgelegd. Ook de
vaardigheden informatie verzamelen, combineren, schematiseren en ordenen zijn
in tekst en opdrachten verweven. Hierop wordt teruggekomen bij de
reflectieopdrachten
Leertaak 19C
• In de beschreven leertaak krijgt elke leerling één setje bloedbestanddelen. Veel
bloedbestanddelen kunnen bij meerdere organen 'weggelegd' worden. Het is ook
mogelijk om elke leerling twee setjes te geven.
Mocht de spelvorm minder aanslaan bij de groep leerlingen, dan is het mogelijk
om deze leertaak uit te voeren als een leertaak waarbij een schema wordt
gemaakt. De leerlingen kunnen in dat geval de juiste bloedbestanddelen invullen
in de hokjes van de organen en daarna groepsgewijs controleren.
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 45

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Adressenlijst
In deze adressenlijst vindt u de adresgegevens van instanties en organisaties die van
belang kunnen zijn voor informatie over de verschillenden onderwerpen in dit deel. Er
zijn waar mogelijk ook e-mail- en internetadressen van deze organisaties opgenomen. Bij
deze instanties kunt u informatie opvragen over literatuur, videobanden en cd-rom’s. In
de adressenlijst zijn onder andere de gegevens geplaatst van leveranciers van het
onderwijsmateriaal.
In de hoofdstukbeschrijvingen van deze docentenhandleiding zijn eveneens binnen- en
buitenlandse internetadressen opgenomen, namelijk onder Suggesties additioneel
materiaal en Didactische tips. Deze gegevens staan niet in onderstaande adressenlijst,
omdat dit enkel internetadressen betreft.
Wij streven ernaar de adressenlijst zo actueel mogelijk te houden. Daarom stellen wij het
zeer op prijs wanneer u via www.nectar.noordhoff.nl eventuele suggesties geeft voor het
gebruik van andere (internet)adressen die u van belang acht.
Adressenlijst
AIDS-SOA informatielijn van de Stichting Aidsfonds
tel. 0900-2042040 (0,10 eurocent per min.)
e-mail infolijn@aidsfonds.nl
www.aidsfonds.nl
Algemene medische informatie
www.ziekenhuis.nl
Anonieme Overeters
postbus 61025
1005 HA Amsterdam
tel. 020-6274820
e-mail info@anomieme-overeters.nl
www.anonieme-overeters.nl
Apenheul
J.C. Wilslaan 21-31
postbus 97
7300 AB Apeldoorn
tel. 055-3575757
e-mail office@apenheul.nl
www.apenheul.nl
Aqua Zoo Friesland
De Groene Ster 2
8926 XE Leeuwarden
tel. 0511-431214
e-mail frieslandzoo@zodiaczoos.nl
www.frieslandzoo.nl
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 46

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Artis Zoo
Plantage Kerklaan 38-40
1018 CZ Amsterdam
tel. 020-5233400
e-mail info@artis.nl
www.artis.nl
Astado educatieve media
postbus 11
6500 AA Nijmegen
tel. 024-3881338
www.astado.nl
AVVN (Algemeen Verbond van Volkstuinverenigingen in Nederland)
www.avvn.nl
Bijenhuis
postbus 90
6720 AR Bennekom
email: bijenhuis@tip.nl
http://web.inter.nl.net/hcc/beenet/nlindex.htm
BioDebat (onderdeel van de Digitale School)
info@biodebat.nl
www.biodebat.nl
Burgers Zoo
Schelmseweg 85
6816 SH Arnhem
tel. 026-4424534/4450373
e-mail info@burgersZoo.nl
www.burgerszoo.nl
CIWF Nederland
Postbus 1305
6501 BH Nijmegen
tel. 024-3555552
e-mail ciwf@ciwf.nl
www.ciwf.nl
CMA (voor vragen over IP-Coach)
Kruislaan 404
1098 SM Amsterdam
tel: 020-5255869
e-mail cma@science.uva.nl
www.cma.science.uva.nl
De Kleine Aarde
postbus 151
5280 AD Boxtel
tel. 0411-684921
e-mail info@dekleineaarde.nl
www.dekleineaarde.nl
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 47

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Diabetesvereniging Nederland
Postbus 470
3830 AM Leusden
tel. 033-4630566
e-mail rel.admin@diabeteshuis.nl
www.diabetesvereniging.nl
Dierenpark Amersfoort
Barchman Wuytierslaan 224
3819 AC Amersfoort
tel. 033-4227100
e-mail pr@amersfoort-zoo.nl
www.amersfoort-zoo.nl
Dierenpark Reptielenhuis ‘De Oliemeulen’
Reitse Hoevenstraat 30a-b
5042 EH Tilburg
tel. 013-4630026
www.oliemeulen.nl
Dierenpark Wissel
Woesterbergweg 2b
8162 RD Epe
tel. 0578-613106
e-mail wisselzoo@zodiaczoos.nl
www.wisselzoo.nl
Diergaarde Blijdorp
Abraham van Stolkweg
Rotterdam
tel. 010-4431495
www.rotterdamzoo.nl
Dolfinarium
postbus 9114
3840 GC Harderwijk
tel. 0341-467467
e-mail info@dolfinarium.nl
www.dolfinarium.nl
DOOR (Digitale Onderwijs Ontwerp Ruimte)
www.ontwerpruimte.nl/Home/home.htm
info@ontwerpruimte.nl
DSM-Gist
www.dsm.com/nl_NL/html/dgs/homepage.htm
EcoMare, centrum voor Wadden en Noordzee
Ruijslaan 92
1796 AZ De Koog (Texel)
tel. 0222-317741
e-mail infobalie@ecomare.nl
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 48

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
www.ecomare.nl
Fries Natuurmuseum
Schoenmakersperk 2
8911 EM Leeuwarden
tel 058-2129085
www.friesnatuurmuseum.nl/nlraam.htm
Gezondheidsplein
www.gezondheidsplein.nl
Groninger Natuurmuseum
Postbus 1145
9701 BC Groningen
Tel: 050-3676170
www.natuurmuseum.org
Het Kleine Loo (tijdschrift over land- en tuinbouw voor het onderwijs)
www.hetkleineloo.nl
Instituut voor Leerplanontwikkeling (SLO)
Postbus 2041
7500 CA Utrecht
tel: 053-4840840
info@slo.nl
www.SLO.nl
Koningin Wilhelmina Fonds (‘Kankerbestrijding’)
www.kwf.nl
Milieudefensie
Postbus 19199
1000 GD Amsterdam
tel. 020 6262 620
www.milieudefensie.nl
www.milieudefensie.nl/servscho.htm (informatie voor scholieren)
Mindscape Northern Europe
Postbus 9076
1180 MB Amstelveen
tel. 020-4953030
e-mail info-nl@mindscape.com
www.mindscape.com
Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij
postbus 20401
2500 EK Den Haag
tel. 070-3784062
www.minlnv.nl
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
Parnassusplein 5
2511 VX Den Haag
tel. 070-340 79 11
www.minvws.nl
www.biotechnologie.minvws.nl (informatie over biotechnologie)
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 49

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Museon
Stadhouderslaan 37
Den Haag
tel. 070-3381338
e-mail info@museon.nl
www.museon.nl
Natuurhistorisch Museum Maastricht
postbus 882
6200 AW Maastricht
tel. 043 3505490
e mail mail@nhmmaastricht.nl
www.nhmmaastricht.nl
Natuurmuseum Nijmegen
Gerard Noodtstraat 121
6511 ST Nijmegen
tel. 024-3297070
e-mail info@natuurmuseum.nl
www.natuurmuseum.nl
Natuurwetenschap & Techniek
Adres van de redactie:
Redactie Natuurwetenschap & Techniek
Postbus 256
1110 AG DIEMEN
e-mail redactie@natutech.nl
www.natutech.nl
NeCeDo (Nederlands Centrum voor Dopingvraagstukken)
Postbus 5014
2900 EA Capelle
a/d IJssel
tel. 010-2010250
e-mail info@necedo.nl
www.necedo.nl
Nederlands Astmafonds
Postbus 5
3830 AA Leusden
tel. 033-4341212
www.astmafonds.nl
Nederlandse Brandwonden Stichting
Postbus 1015
1940 EA Beverwijk
tel. 0251-275555
e-mail info@brandwonden.nl
www.brandwonden.nl
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 50

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Nederlandse Hartstichting
Postbus 300
2501 CH Den Haag
tel. 070 - 315 55 55
Informatielijn: 0900 - 3000 300 (lokaal tarief)
e-mail info@hartstichting.nl
www.hartstichting.nl
Nederlands Instituut voor de Biologie (NIBI)
postbus 8616
3503 RP Utrecht
tel. 030-2369244
e-mail nibi@nibi.nl
www.nibi.nl
Nederlands Instituut voor Oecologisch Onderzoek (NIOO)
Postbus 1299
3600 BG Maarssen
tel. 0294-239312
www.nioo.knaw.nl
Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie
tel. 035-6559848
e-mail info@njn.nl
www.njn.nl
Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren (Dierenbescherming)
Postbus 85980
2508 CR Den Haag
tel. 070-3142700
www.dierenbescherming.nl
Nemo
postbus 421
1000 AK Amsterdam
tel. 0900-9191100
fax 020-5313535
www.e-nemo.nl
Netdokter.nl
Adres: KNMG
Postbus 20051
3502 LB Utrecht
tel. 030 - 2823 786
e-mail netdokter@fed.knmg.nl
www.netdokter.nl
NICL, Nationaal Informatiecentrum Leermiddelen
postbus 2041
7500 CA Enschede
tel. 053-4840840
fax 053-4307692
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 51

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
e-mail info@slo.nl
www.slo.nl
NIGZ-Donorvoorlichting
De Bleek 13
Postbus 500
3440 AM Woerden
tel. 0900-8212166 (€ 0,10 per minuut)
e-mail info@donorvoorlichting.nl
www.donorvoorlichting.nl
Noorder Dierenpark
postbus 1010
7801 BA Emmen
tel. 0591-618800
fax 0591-850851
e-mail info@noorderdierenpark.nl
www.zoo-emmen.nl
Ouwehands Dierenpark
postbus 9
3910 AA Rhenen
tel. 0317-650200
fax 0317-613727
e-mail info@ouwehand.nl
www.ouwehand.nl
PgSim (Productgroep Simulaties van het Van Hall Instituut)
Postbus 1754
8901 CB Leeuwarden
tel. 058-2846160
e-mail info@pgsim.nl
www.pgsim.nl
PCI-distributieservice
Postbus 74
3980 CB Bunnik
tel. 030-6570072
PCMedia
Hoofdstraat 108
3972 LD Driebergen
tel. 0343-533332
e-mail info@pcmedia.nl
www.pcmedia.nl
Projectgroep biotechnologie (van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij)
www.agro.nl
RAVON (Reptielen-, Amfibieën- en VissenOnderzoek Nederland)
Postbus 1413
6501 BK Nijmegen
tel. 024-3653270
e-mail kantoor@ravon.nl
www.ravon.nl
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 52

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
Reptielen Zoo Serpo
Stationsplein 8
2611 BV Delft
tel. 015-2122184
e-mail serpo@serpo.nl
http://serpo.nl/
Reumafonds
Postbus 59091
1040 KB Amsterdam
tel. 020-5896464
e-mail info@reumafonds.nl
www.reumafonds.nl
Rutgers Nisso Groep (voorheen Rutgers Stichting)
Oudenoord 176-178
3513 EV Utrecht
tel. 030-2313431
www.rng.nl
Safaripark Beekse Bergen
Beekse Bergen 1
5081 NJ Hilvarenbeek
tel. 013-5491100
e-mail beeksebergen@libema.nl
www.beeksebergen.nl
Shell Film Archief
Karel van Bilandtlaan 30
2501 AN Den Haag
tel 070-3776070
Spore / stichting ECO consult
Gargouille 1
4007 RE Tiel
tel 0344 630580
e-mail spore@antenna.nl
www.antenna.nl/spore
Stichting Anorexia Nervosa en Boulimia Nervosa
postbus 67
6880 AB Velp
tel. 0900-8212433
www.sabn.nl
Stichting Soa-bestrijding
www.soa.nl
Stichting SOVON Vogelonderzoek Nederland
Rijksstraatweg 178
6573 DG Beek-Ubbergen
tel. 024-6848111
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 53

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
e-mail info@sovon.nl
www.sovon.nl
Stichting Veldwerk Nederland
www.veldwerknederland.nl
Lokatie Veldstudiecentrum Orvelte
Zuideresweg 10
9441 TZ Orvelte
tel. 0593-322263
e-mail orvelte@veldwerknederland.nl
Lokatie ’t Wolthuis
7325 WN Apeldoorn
tel. 055-3667199
e-mail woldhuis@veldwerknederland.nl
Lokatie Kamphuis ’t Veerse Gat
Landschuurweg 5
4351 RR Veere
e-mail veere@veldwerknederland.nl
Stichting Volksgezondheid en Roken
Postbus 16070
2500 BB Den Haag
tel. 0900-9390 (€ 0,10 per minuut)
tel. 0900-5002025 (€ 0,10 per minuut, jongereninfolijn: materiaal voor werkstukken
etc.)
e-mail site@stivoro.nl
www.stivoro.nl
Teleac/NOT - Educatieve omroep
postbus 1070
1200 BB Hilversum
tel. 035-6293456
fax 035-6293123
email teleacnot@omroep.nl
www.teleacnot.nl
Trimbos-instituut
Postbus 725
3500 AS Utrecht
tel. 030-2971100
e-mail info@trimbos.nl
www.trimbos.nl
Uitgeverij Zorn b.v.
Postbus 434
2300 AK Leiden
tel. 071-5149141
www.zorn.nl
Universiteitsmuseum Utrecht (met een jeugdlab)
Lange Nieuwstraat 106
3512 PN Utrecht
tel: 030-2538008
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 54

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
www.uu.nl/uupublish/4192main.html
Vereniging Das en Boom
Rijksstraatweg 174
6573 DG Beek-Ubbergen
tel. 024-6842294
e-mail dasenboom@dasenboom.nl
www.dasenboom.nl
Vereniging Eetstoornis Net
OrchideeStraat 19
3551 GH Utrecht
Tel: 030-2621764
e-mail redactie@eetstoornis.net
www.eetstoornis.net
Vereniging Samenwerkende Ouder- en Patiëntenorganisaties (VSOP)
Vredehofstraat 31
3761 HA Soestdijk
tel. 035-6034040
www.vsop.nl
Visible Human Female browser
www.uchsc.edu/sm/chs/browse/browse_f.html
Visible Human Male browser
www.uchsc.edu/sm/chs/browse/browse_m.html
Voedingscentrum
postbus 85700
2508 CK Den Haag
tel. 070-3068888
www.voedingscentrum.org
Vogelbescherming Nederland
Postbus 925
3700 AX Zeist
tel. 030-6937700
e-mail info@vogelbescherming.nl
www.vogelbescherming.nl
Vogelpark Avifauna
Hoorn 65
2400 AA Alphen a/d Rijn
tel. 0172-487575
e-mail algemeen@avifauna.nl
www.avifauna.nl
Voorlichting Margarine, Vetten en Olieën
Postbus 3186
2280 GD Rijswijk
0800-0998810
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 55

Docentenhandleiding vwo bovenbouw deel 2
www.voorlichtingmvo.nl
Voorlichtingsbureau Vlees
postbus 878
2700 AW Zoetermeer
tel. 079-3634949
www.vlees.nl
Wereld Natuur Fonds Nederland
Postbus 7
3700 AA Zeist
tel. 0900-1962 (€ 0,20/min)
e-mail info@wnf.nl
www.wnf. nl
Zeehondencrèche Pieterburen
Hoofdstraat 94a
9968 AG Pieterburen
tel. 0595-526526
fax 0595-528389
e-mail pieterburen_seals@wxs.nl
www.zeehondencreche.nl
Nectar © Noordhoff Uitgevers bv 56