Download hier de docentenhandleiding. - Noordhoff Uitgevers

Voortgezet onderwijs
Klas 1 en 2
vmbo en havo/vwo
Niveau 1F en 2F
Docentenhandleiding
Willemien Tak-Stoop

INHOUDSOPGAVE
1 Trainer Basisvaardigheden Spelling in het kort blz. 3
2 Trainer Basisvaardigheden Spelling en Over de drempels blz. 5
3 Didactiek Trainer Basisvaardigheden Spelling blz. 7
4 Inhoud Trainer Basisvaardigheden Spelling blz. 11
5 Planning en organisatie blz. 12
6 Lestips en verantwoording blz. 14
7 Begrippenlijst niveau 1F/2F blz. 44
8 Antwoorden oefenboek blz. 51
© 2010 Noordhoff Uitgevers 2

1 Trainer Basisvaardigheden Spelling in het kort
Waarom Trainer Basisvaardigheden Spelling?
In 2008 verscheen het rapport Over de drempels met taal en rekenen van de Expertgroep,
waarin gepleit wordt voor meer aandacht in het onderwijs voor de basisvaardigheden taal
en rekenen. De Expertgroep werd door de overheid ingesteld om onderzoek te doen naar
vermeende achterstanden in het voortgezet onderwijs op het gebied van taal en rekenen.
Het rapport stelt vast dat leerlingen in het voortgezet onderwijs, maar ook in
vervolgopleidingen veel moeite (blijven) houden met rekenen, lezen en taalvaardigheid. Eén
van de onderdelen waar volgens het rapport slecht op wordt gescoord, is de spelling van de
Nederlandse taal.
De Trainer Basisvaardigheden Spelling is ontwikkeld naar aanleiding van de
aanbevelingen in het rapport Over de drempels met taal en rekenen. De Trainer
Basisvaardigheden Spelling (vanaf nu Trainer) biedt de leerling de mogelijkheid zijn
spellingvaardigheid te diagnosticeren en te verbeteren op de punten waar dat nodig is.
Daarnaast biedt de Trainer de mogelijkheid de spellingvaardigheid te onderhouden.
Het rapport Over de drempels met taal en rekenen is uitgangspunt geweest bij de
ontwikkeling van de Trainer. In het onderdeel 2 Trainer Basisvaardigheden Spelling en Over
de drempels leest u meer over de bevindingen van de Expertgroep.
Wat is de Trainer Basisvaardigheden Spelling?
Digitale Trainer
De Trainer bestaat uit de digitale Trainer, een oefenboek, een leerlingvolgsysteem en een
digitale docentenhandleiding.
De digitale Trainer is de kern van de methode, waar de leerling zelfstandig mee kan werken.
Hierin staat alle theorie, die ondersteund wordt door audio en animaties. De leerling kan op
verschillende manieren met de Trainer werken.
1. De leerling maakt de diagnostische test (de Conditietest) en wordt van daaruit
verwezen naar onderdelen waarop hij onvoldoende heeft gescoord.
2. De leerling werkt systematisch het hele pakket door of slechts een onderdeel, dat hij
onvoldoende beheerst.
De leerling werkt in vier fasen (Training 1,2 en 3 en de Wedstrijd) aan de verbetering van zijn
spellingvaardigheid: remediërende fase, oefenen, oefenen/inslijpen en oefeningen voor het
hogere niveau. Om zijn vaardigheid te onderhouden kan de leerling putten uit ruim 3000
unieke opdrachtzinnen en –woorden.
De Trainer heeft een leerlingvolgsysteem waardoor u de vorderingen van de leerling kunt
volgen.
Oefenboek
Het oefenboek is vooral bedoeld om het oefenen met de Trainer klassikaal in te leiden. De
uitleg van de theorie komt overeen met de theorie in digitale Trainer. Het verdient echter
de voorkeur dat u als docent klassikale uitleg geeft met de theorie uit de digitale Trainer.
Vervolgens staan er van Training 1 en 2 enkele voorbeeldopdrachten in het oefenboek. Na
de uitleg van de theorie kunt u uw leerlingen die voorbeeldopdrachten laten maken om te
zien of er nog vragen zijn die het zelfstandig doorlopen van de digitale Trainer in de weg
zouden kunnen staan. Mochten er geen vragen meer zijn dan gaat de leerling naar de
© 2010 Noordhoff Uitgevers 3

digitale Trainer waar hij in verschillende fasen (Training 1, 2 en 3 en de Wedstrijd) kan
oefenen met ruim 2500 unieke opdrachtzinnen en –woorden.
Digitale docentenhandleiding
Naast een verantwoording en de achtergronden van de Trainer vindt u in de
docentenhandleiding bij alle onderdelen uitgebreide didactische toelichting en tips. Er is een
begrippenlijst, waarin waar relevant de verschillende benamingen van het basisonderwijs en
voortgezet onderwijs zijn opgenomen. Verder staan achterin de antwoorden van de
opdrachten van het oefenboek.
Overzicht arrangement
In de digitale Trainer vindt u:
• diagnostische toetsen (Conditietest)
• alle theorie, ondersteund door audio en animaties
• oefeningen in vier fasen ( 3 Trainingen en de afsluitende Wedstrijd)
• uitleg bij de moeilijke begrippen
• leerlingvolgsysteem
In het oefenboek vindt u:
• alle theorie
• voorbeeldopdrachten bij alle theorie
• uitgebreide begrippenlijst
In de digitale docentenhandleiding vindt u:
• verantwoording
• didactische toelichting en tips bij alle onderdelen
• planning en organisatie
• begrippenlijst + verschil benaming basisonderwijs - voortgezet onderwijs
• antwoorden opdrachten oefenboek
© 2010 Noordhoff Uitgevers 4

2 Trainer Basisvaardigheden Spelling en Over de drempels
Referentieniveaus
In het rapport Over de drempels met taal en rekenen wordt de schoolloopbaan van
leerlingen verdeeld in referentieniveaus. Er zijn in totaal vier referentieniveaus die in elkaar
overlopen. De overgang van een niveau naar het volgende niveau, wordt een drempel
genoemd.
De indeling van referentieniveaus is als volgt:
1F : eind primair onderwijs
2F : eind vmbo
3F : eind mbo-4 en havo
4F : eind vwo
Een leerling in groep 8 van het basisonderwijs zit idealiter op niveau 1F, het fundamentele
niveau van deze leerling. Over de drempels stelt dat leerlingen steeds gestimuleerd moeten
worden op een niveau hoger te komen, het streefniveau. De drempel naar dat hogere
niveau is S. Voor een leerling uit groep 8 van het basisonderwijs is 2F het streefniveau. In
schema:
Referentie-
niveau
1 1F eind primair onderwijs
2 1S drempel 2F eind vmbo
3 2S drempel 3F eind mbo-4 en havo
4 3S drempel 4F eind vwo
4S drempel hbo / wo
In Over de drempels wordt elk niveau verbonden met bepaalde kennis en
spellingvaardigheden. Alle stof in de Trainer is gebaseerd op de referentieniveaus uit Over de
drempels. Dat betekent dat een leerling, die de Trainer op alle onderdelen succesvol heeft
afgerond en zijn spellingvaardigheid onderhoudt, de spelling beheerst op de niveaus 1F/2F.
Ook het streefniveau 2F is opgenomen in de Trainer. De leerling oefent de spelling in
geïsoleerde oefeningen; elk onderdeel wordt apart geoefend. Zodra binnen één categorie
(bijvoorbeeld de persoonsvorm) alle onderdelen succesvol zijn afgerond, heeft de leerling
toegang tot een oefening waarin de verschillende onderdelen door elkaar worden bevraagd.
In het voorbeeld van de categorie de persoonsvorm worden de persoonsvorm
tegenwoordige tijd en verleden tijd dan door elkaar bevraagd. Deze oefenvorm waarin de
verschillende onderdelen door elkaar worden bevraagd - de Wedstrijd - is de drempel 2S
naar niveau 2F. In de Trainer worden de niveaus 1F en 2F samen in één product aangeboden.
De belangrijkste redenen daarvoor zijn:
• De niveaus 1F en 2F liggen dicht bij elkaar. De scheidslijn tussen deze niveaus
is niet altijd scherp, waardoor het soms moeilijk is een keuze voor 1F of 2F te
maken.
• Een van de sterke aanbevelingen van het rapport Over de drempels is, dat
leerlingen gestimuleerd moeten worden om een hoger niveau te bereiken.
Daarvoor is het noodzakelijk dat het naast hogere niveau dan ook wordt
aangeboden.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 5

Doorlopende leerlijnen
Een andere aanbeveling die Over de drempels doet, is het garanderen van doorlopende
leerlijnen binnen het onderwijsstelsel. Doorlopende leerlijnen moeten zorgen voor een
naadloze aansluiting tussen de verschillende onderwijssectoren, zodat de leerling altijd
makkelijk kan overstappen.
In de Trainer is rekening gehouden met die doorlopende leerlijnen. Er is nadrukkelijk
gekeken naar het niveau groep 7/8 in het basisonderwijs en naar de benaming van de
begrippen en de uitleg van de theorie in het basisonderwijs. In de Trainer wordt, waar
relevant, zowel de benaming opgenomen die gebruikt wordt in het basisonderwijs als
gebruikt worden in het voortgezet onderwijs. De uitleg van de theorie is zo, dat zowel de
leerling die net van de basisschool komt als de leerling in de volgende jaren van het
voortgezet onderwijs de theorie begrijpt.
Sommige begrippen hebben op de basisschool een andere benaming dan op het
voortgezet onderwijs. In een uitgebreide begrippenlijst staan alle begrippen en daar waar
relevant is ook de benaming uit het basisonderwijs opgenomen. U vindt de begrippenlijst in
deze docentenhandleiding en in het oefenboek. Uiteraard zijn de begrippen ook opgenomen
in de theorieschermen van de Trainer.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 6

3 Didactiek Trainer Basisvaardigheden Spelling
1 Digitale Trainer
Met de Trainer werkt de leerling zelfstandig aan zijn spellingvaardigheid.
Dit gebeurt in fasen:
- diagnosticeren (de Conditietest)
- theorie (ondersteund met audio en animaties)
- remediëren
- oefenen/inslijpen
- onderhouden
Diagnosticeren: de Conditietest
De leerling kan bij het starten van de Trainer een Conditietest doen. Hiermee wordt de
spellingvaardigheid van de leerling in kaart gebracht. Op basis van de score op de
Conditietest kan de leerling zien welke onderdelen hij onvoldoende beheerst en welke
onderdelen hij dus zal moeten oefenen. De spelling in de Trainer is onderverdeeld in zes
categorieën. Binnen die categorieën zijn subcategorieën. De Conditietest wordt op het
niveau van de categorie afgenomen. Kijk voor een uitgebreid inhoudsoverzicht op p. 11 van
deze handleiding.
De opdrachtzinnen en -woorden die de leerling tegenkomt in de Conditietests, zijn
van hetzelfde niveau als die hij tegenkomt in de Trainingen (oefeningen). Ook de
hoeveelheid woorden en zinnen is zodanig dat een representatief beeld ontstaat van de
spellingvaardigheid van de leerling op het betreffende onderdeel. Tip: U zou als afsluiting
van het jaar of als eindtoets uw leerlingen de Conditietest nog eens kunnen laten maken om
te kijken of de leerling zijn spellingvaardigheid heeft verbeterd.
De onderdelen in de diverse Conditietests worden verschillend genormeerd, omdat
sommige onderdelen zwaarder wegen dan andere onderdelen. Op de volgende pagina ziet u
in schema per Conditietest de hoeveelheid opdrachten en de norm.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 7

Categorie Subcategorie Aantal zinnen
/ norm
Werkwoordspelling Voorbereiding 16 / 12
Persoonsvorm 24 / 18
Werkwoordsvormen die geen persoonsvormen
zijn
20 / 15
Luisterwoorden Voorbereiding 12 / 8
Luisterwoorden 8 / 6
Lange en korte Voorbereiding 4 / 3
klinkerregel Lange en korte klinkerregel 8 / 6
Samengestelde
woorden
Verlengingsregel 8 / 6
Aaneenschrijven 20 / 15
Verkleinwoorden 4 / 3
Inprentwoorden Inprentwoorden uit het Nederlands 8 / 6
Inprentwoorden uit een andere taal 8 / 6
Hoofdletters, Hoofdletters 8 / 6
leestekens en Leestekens 12 / 8
Andere woordtekens Andere woordtekens 16 / 12
Theorie
De drie Trainingen (oefenfasen) worden steeds voorafgegaan door een theoriescherm,
waarin ondersteund door audio en animaties, de theorie wordt uitgelegd. Daar waar
mogelijk wordt de theorie in stappenplannen aangeboden. De vaste volgorde van de te
nemen stappen biedt de leerling houvast bij het aanleren van de spellingregels. Het werken
met algoritmes heeft het voordeel dat, wanneer de stappen goed gevolgd worden, het met
zekerheid tot het juiste antwoord leidt.
Remediëren en oefenen/inslijpen: de Trainingen en de Wedstrijd
In het rapport Over de drempels wordt opgemerkt dat leerlingen in het basisonderwijs de
spellingregel op zeker moment weliswaar krijgen aangeboden, maar dat die regel vervolgens
nauwelijks meer aandacht krijgt. De leerlingen maken daarna af en toe nog eens een
oefening over dat betreffende spellingsitem, maar daar blijft het vaak bij. De spellingregel
zakt daardoor bij veel leerlingen weg, waardoor steeds opnieuw dezelfde spellingfouten
worden gemaakt. In de Trainer is om die reden een remediërende fase ingebouwd, waarin
de leerling zich de spellingregel (opnieuw) eigen maakt.
Nadat de Conditietest is gemaakt, gaat de leerling aan de slag met de oefeningen bij de
onderdelen waarop slecht is gescoord. Deze oefeningen heten Trainingen. Er wordt in de
Trainer in drie fasen geoefend: Training 1, 2 en 3.
Training 1: remediërende fase
Na het theoriescherm volgt Training 1. In Training 1 doorloopt de leerling verplicht alle
stappen van het stappenplan van de betreffende spellingregel, voordat hij of zij het
antwoord kan geven. Het is dus niet mogelijk om direct antwoord te geven. Niet alleen bij
Training 1, maar bij alle Trainingen kan de leerling de theorie op ieder moment raadplegen.
Soms wordt bij stappen die de leerling moet zetten vóórdat hij het antwoord kan geven, een
© 2010 Noordhoff Uitgevers 8

tip aangeboden. Deze hulpmiddelen zorgen voor een hoge slagingskans, wat motiverend
werkt voor leerling.
Als de leerling een fout antwoord geeft, dan krijgt hij feedback. Maakt de leerling een
fout in één van de (tussen)stappen, dan verschijnt een rode kaart achter het antwoord. De
leerling kan pas verder als hij zijn fout heeft verbeterd. Heeft de leerling een fout
(eind)antwoord gegeven, dan worden de letters waar de fout zit rood onderstreept. Dit stelt
de leerling in de gelegenheid zelf de fout te herstellen. Hij kan dan de eerdere stappen nog
eens na gaan, om te kijken waar de fout precies zit. Deze manier van feedback verdient de
voorkeur boven de 'gangbare' manier, waarbij direct het juiste antwoord wordt gegeven,
omdat de leerling zich bewust moet worden (zelf moet nadenken) over de gemaakte fout en
het geven van het juiste antwoord.
De behaalde score wordt rechts bovenin het scherm bijgehouden. De leerling kan
zien hoeveel pogingen hij heeft gedaan én hij kan zien hoeveel goede antwoorden er nodig
zijn om door te gaan naar de volgende Training, in dit geval Training 2. Zodra de leerling de
norm heeft gehaald, mag hij door naar de volgende Training. Bij elke Training is een
maximaal aantal pogingen vastgesteld. Dit is gedaan, omdat anders het gevaar bestaat dat
leerlingen in een Training blijven hangen, omdat ze de norm niet halen. U kunt de scores van
iedere afzonderlijke leerling bekijken, zodat u kunt zien welke leerling is doorgegaan omdat
hij de norm heeft gehaald of omdat hij het maximum aantal pogingen heeft gedaan.
Training 2: oefenen
Als de leerling de spellingregel in de vorm van het stappenplan in Training 1 heeft
doorlopen, moet de leerling in Training 2 als laatste stap van het stappenplan direct de juiste
schrijfregel aanklikken. Hierna mag hij het antwoord geven. Doet de leerling dit fout, dan
moet hij dezelfde opdracht, maar dan in Training 1, doen waarbij hij verplicht alle stappen
van de spellingregel doorloopt. Als dit goed is gegaan, gaat de leerling weer verder in
Training 2 met een nieuwe opdrachtzin.
In Training 2 heeft de leerling ook de beschikking over de theorie, zonodig krijgt de
leerling bij een stap een handige tip. De feedback in Training 2 wordt op dezelfde manier
gegeven als in Training 1. Maakt de leerling een fout bij een (tussen)stap, dan verschijnt een
rode kaart. Maakt de leerling echter een fout bij het (eind)antwoord, dan moet hij tijdelijk
terug naar Training 1.
Ook in Training 2 wordt de score rechts bovenin het beeldscherm bijgehouden, net
als het totaal aantal pogingen. Ook in Training 2 is een maximaal aantal pogingen
vastgesteld, zodat de leerling niet in Training 2 blijft hangen. Zodra de leerling de norm heeft
gehaald of het maximaal aantal pogingen heeft bereikt, mag hij door naar Training 3.
Training 3: oefenen/inslijpen
In Training 3 moet de leerling direct het goede antwoord geven zonder het doorlopen van de
(tussen)stappen. Er wordt vanuit gegaan dat de leerling in deze fase de spellingregel
beheerst. Als de leerling een fout antwoord geeft, wordt de fout in het antwoord rood
onderstreept. De leerling gaat niet meer terug naar Training 1. Na het doorlopen van
Training 1 en Training 2 moet de leerling de stof inmiddels zo beheersen dat hij in staat
geacht kan worden zelf tot het goede antwoord te komen. Overigens heeft hij nog steeds
twee hulpmiddelen: het theoriescherm en een tip die hij kan oproepen.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 9

Wedstrijd
Als een leerling binnen een subcategorie (bijvoorbeeld Persoonsvorm) alle Trainingen heeft
gedaan (van persoonsvorm tegenwoordige tijd, persoonsvorm verleden tijd met en zonder
klinkerverandering), dan beheerst hij de betreffende onderwerpen op niveau 1F. Om de
leerling op een hoger niveau te brengen - of: de drempel naar niveau 2F over te helpen -,
bevat de Trainer de Wedstrijd.
In de Wedstrijd worden alle onderwerpen binnen een subcategorie door elkaar heen
bevraagd. In de Wedstrijd wordt dus gekeken of de leerling de verschillende onderwerpen
ook beheerst wanneer die niet meer geïsoleerd, maar gecombineerd en willekeurig door
elkaar worden bevraagd.
Aan het eind van de Wedstrijd wordt de score opgemaakt van de goede antwoorden.
De leerling kan in de Wedstrijd zijn fouten dus niet meer verbeteren.
Onderhouden
Voor het onderhouden van de spellingsvaardigheid wordt in de aanbevelingen in het rapport
Over de drempels bijzondere aandacht gevraagd. Leerlingen zouden nadat ze een
spellingitem hebben geoefend hun vaardigheid weer kwijtraken, doordat ze die vaardigheid
te weinig blijven oefenen.
Naast de conditietest, de trainingen en de wedstrijd, is het mogelijk op elk niveau een
aparte oefening te doen waarmee de leerlingen hun spelling onderhouden. Hier hoeft de
leerling niet verplicht de trainingen te doorlopen, maar krijgt hij/zij een aantal schermen met
oefeningen van een bepaald onderdeel aangeboden. Bij een score lager dan 75% wordt de
leerling wel doorverwezen naar de trainingen. De Trainer biedt aan de hand van ruim 3000
unieke oefenzinnen en –woorden ruimschoots oefenmateriaal om de spellingsvaardigheid te
onderhouden.
2 Oefenboek
Het oefenboek is vooral bedoeld om het oefenen met de Trainer klassikaal in te leiden. De
uitleg van de theorie komt overeen met de theorie in de digitale Trainer. Vervolgens staan
er van Training 1 en 2 enkele voorbeeldopdrachten in het oefenboek. Na de uitleg van de
theorie kunt u uw leerlingen die voorbeeldopdrachten laten maken om te zien of er nog
vragen zijn die het zelfstandig doorlopen van de digitale Trainer in de weg zouden kunnen
staan. Mochten er geen vragen meer zijn dan gaat de leerling naar de digitale Trainer waar
hij in verschillende fasen (Training 1, 2 en 3 en de Wedstrijd) kan oefenen met ruim 3000
unieke opdrachtzinnen en –woorden.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 10

4 Inhoud Trainer Basisvaardigheden Spelling
De Trainer bevat voor niveau 1F/ 2F de volgende onderdelen:
Categorie
Werkwoordspelling
Subcategorie
Voorbereiding Herkennen van werkwoorden
Vinden van de persoonsvorm
Tegenwoordige of verleden tijd?
Enkelvoud of meervoud?
Persoonsvorm
Persoonsvorm tegenwoordige tijd
Persoonsvorm verleden tijd met
klinkerverandering
Persoonsvorm verleden tijd zonder
klinkerverandering
Werkwoordsvormen die geen
persoonsvormen zijn
Hele werkwoord en onvoltooid deelwoord
Voltooid deelwoord
Bijvoeglijk naamwoord afgeleid van voltooid
deelwoord
Gebiedende wijs
Luisterwoorden Voorbereiding Wat zijn luisterwoorden?
-f- of -v-
-s- of -z-
Luisterwoorden Het schrijven en controleren van luisterwoorden
Lange en korte
klinkerregel
Samengestelde
woorden
Voorbereiding Woorden in klankgroepen verdelen
Onderscheid lange en korte klinker
Lange en korte klinkerregel Lange en korte klinkerregel
Verlengingsregel Verlengingsregel
Aaneenschrijven Alleen grondwoorden
Grondwoorden met tussen -s
Grondwoorden met voorvoegsels en/of
achtervoegsels
Grondwoorden met tussenletter -e of -en
Grondwoorden met achtervoegsel en
tussenletter -e
Verkleinwoorden Verkleinwoorden
Inprentwoorden uit het Nederlands
Nederlands
Inprentwoorden uit een andere Inprentwoorden uit een andere taal
taal
Hoofdletters Hoofdletters in een woord
Hoofdletters in een zin
Leestekens Punt, komma en dubbele punt
Vraagteken en uitroepteken
Aanhalingstekens
Andere woordtekens Afbreekteken weglatingsstreepje
Inprentwoorden Inprentwoorden uit het
Hoofdletters,
leestekens en
andere
woordtekens
Koppelteken
Trema
Apostrof
© 2010 Noordhoff Uitgevers 11

5 Organisatie en planning
Organisatie
De digitale Trainer is de kern van de methode, waar de leerling zelfstandig mee kan werken.
Er zijn vier mogelijkheden om met de Trainer te werken:
1. De leerling maakt de diagnostische toets (de Conditietest). Afhankelijk van het
resultaat van de Conditietest worden er oefeningen geselecteerd voor de leerling. De
onderdelen waar slecht op gescoord is, worden door de Trainer klaargezet. U kunt de
leerling als afsluiting of als eindtoets de Conditietest nog eens laten doen om te
kijken of de leerling zijn spellingvaardigheid heeft verbeterd.
2. U selecteert als docent die oefenstof die de leerling moet gaan doen. De leerling
zoekt in de inhoudsopgave in de digitale Trainer de betreffende oefenstof op.
3. U legt de theorie klassikaal uit met de digitale theorie van de Trainer, die u met een
beamer projecteert. Mocht er geen mogelijkheid zijn om de theorie met een beamer
te projecteren dan kunt u de theorie klassikaal inleiden aan de hand van de theorie in
het oefenboek. Na de uitleg van de theorie kunt u uw leerlingen de
voorbeeldopdrachten in het oefenboek laten maken om te zien of er nog vragen zijn
die het zelfstandig doorlopen van de digitale Trainer in de weg zouden kunnen staan.
Mochten er geen vragen meer zijn dan gaat de leerling naar de digitale Trainer waar
hij in verschillende fasen (Training 1, 2 en 3 en de Wedstrijd) kan oefenen met ruim
3000 unieke opdrachtzinnen en –woorden.
4. U wilt dat uw leerlingen hun spellingvaardigheid onderhouden. De leerling (of u) kiest
een onderdeel in de digitale trainer en vervolgens voor spelling onderhouden,
waarna er verschillende deelonderwerpen worden aangeboden. Na een aantal
oefenzinnen (per onderdeel wisselend) verschijnt een scorescherm, waaruit kan
blijken dat er nog onderdelen beter geoefend moeten worden. De Trainer biedt aan
de hand van ruim 3000 unieke oefenzinnen en –woorden ruimschoots
oefenmateriaal om de spellingsvaardigheid te onderhouden.
Planning
Digitale Trainer en oefenboek
De Trainer Basisvaardigheid Spelling biedt theorie en oefenstof voor ongeveer 60-70 uur. Er
wordt daarbij vanuit gegaan dat de leerling dan alle theorie en opdrachten zowel in het
oefenboek als in de digitale Trainer doorloopt.
Individueel zullen er echter grote verschillen zijn, doordat:
• iedere leerling naar behoefte zal oefenen.
• de ene leerling de te behalen score in een minimaal aantal pogingen bereikt,
terwijl de andere daarvoor het maximale aantal pogingen nodig heeft.
• de mate waarin de leerling de Trainer gebruikt voor het onderhouden van de
spellingsvaardigheid sterk zal verschillen.
Digitale Trainer
© 2010 Noordhoff Uitgevers 12

De digitale Trainer is de kern van de methode. De leerling kan direct met de digitale Trainer
aan de slag, zonder het oefenboek vooraf te gebruiken.
De digitale Trainer biedt theorie en oefenstof voor ongeveer 55-60 uur. Er wordt daarbij
vanuit gegaan dat de leerling dan alle theorie en opdrachten in de digitale Trainer doorloopt.
Ook hier zullen om dezelfde redenen als hierboven beschreven individueel echter grote
verschillen zijn.
Oefenboek
Het oefenboek is vooral bedoeld om de theorie en de opdrachten in de Trainer klassikaal in
te leiden. U bespreekt klassikaal een spellingsitem of verschillende spellingitems binnen een
subcategorie. De Trainer bevat voor ongeveer 15 uur aan theorie en voorbeeldopdrachten.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 13

6 Lestips en verantwoording
0 Algemene inleiding
In de Trainer Basisvaardigheden Spelling leren leerlingen dat gespelde woorden in drie
hoofdgroepen te onderscheiden zijn: regelwoorden, luisterwoorden en inprentwoorden.
Bij de regelwoorden moet de leerling de regels kennen en weten wanneer deze
toegepast moeten worden. Werkwoordsvormen en woorden als paard (want paarden is
met een -d-) zijn voorbeelden van regelwoorden.
Bij de luisterwoorden staat de basale klank-tekenkoppeling centraal. Voorbeelden
kunnen eenvoudige, korte woorden als boom en roos zijn, maar ook langere en moeilijker
woorden kunnen luisterwoorden zijn, zoals bloesemtuin.
Bij de inprentwoorden voldoen de luister- en de regelstrategie niet: er moet ook
ingeprent worden. De schrijfwijze van het woord heeft met de herkomst van het woord te
maken. Er zijn inprentwoorden waarbij de moeilijkheid zit in het feit dat een klank met
verschillende letters geschreven kan worden: ij/ei, au/ou/auw/ouw, etc. Er zijn ook
inprentwoorden waarvan de schrijfwijze te maken heeft met een andere taal: fauteuil,
container.
In het volgende onderdeel vindt u lestips en verantwoording bij de theorieschermen en
Trainingen bij de verschillende spellingitems. De omkaderde passages zijn bedoeld voor
remedial teachers.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 14

1 Werkwoordspelling
Werkwoorden zijn regelwoorden. In dit onderdeel worden de regels voor de
werkwoordspelling aangeboden. Om werkwoorden goed te kunnen spellen, moet een
leerling in staat zijn een werkwoord te herkennen en de persoonsvorm in een zin te vinden.
Ook moet hij weten of een werkwoordsvorm in de tegenwoordige of verleden tijd en in het
enkelvoud of meervoud staat. Hier wordt bij de Voorbereiding aandacht aan besteed.
De spelling van de persoonsvorm en van werkwoordsvormen die geen persoonsvorm
zijn, wordt aan de hand van een algoritme aangeboden. Wanneer bij de oefeningen zinnen
worden aangeboden, zijn dat uitsluitend enkelvoudige zinnen.
1.1 Voorbereiding
1.1.1 Herkennen van werkwoorden
Theorie
Werkwoorden kunnen een handeling (lopen), een gebeurtenis (zinken) of een toestand
(slapen) aangeven. Laat leerlingen voorbeelden van werkwoorden verzinnen en/of
werkwoorden uitbeelden, die door de anderen geraden moeten worden.
Het is belangrijk dat leerlingen alle vormen van het werkwoord in een zin herkennen.
Laat van een aantal werkwoorden de verschillende vormen (zoals van het voorbeeld dansen)
bedenken.
Trainingen
Er zijn twee typen oefeningen binnen Training 1, 2 en 3. Leerlingen moeten in een zin op de
werkwoordsvormen klikken. Er worden ook zinnen met meer dan één werkwoord
aangeboden. Bij de andere oefenvorm moeten de werkwoorden in een reeks woorden
aangeklikt worden; er is dan geen context die steun kan geven. In een enkel geval kan een
woord (bijvoorbeeld staat, vraag) zowel werkwoord als zelfstandig naamwoord zijn.
1.1.2 Het vinden van de persoonsvorm
Theorie
Een handige tip voor leerlingen is: als er maar één werkwoord in de zin staat, is dat over het
algemeen de persoonsvorm.
In de Trainer Basisvaardigheden Spelling geldt de tijdproef als de belangrijkste
methode om de persoonsvorm van een zin te vinden. Sommige leerlingen hebben moeite
met het omzetten van tegenwoordige naar verleden tijd en andersom. U kunt dan de
suggestie geven de woorden vandaag en gisteren te laten gebruiken.
Omdat de tijdproef niet altijd werkt, wordt hier ook de vraagproef aangeboden. Deze
proef werkt echter niet in die gevallen waar de zin met een vragend voornaamwoord begint.
U kunt in die gevallen de getalsproef nog uitleggen. De getalsproef is niet
opgenomen, omdat die een duidelijke kennis van ‘de kern van de zin’ en de koppeling van
persoonsvorm en onderwerp vraagt. Als het onderwerp van de zin herkend wordt, kan met
de getalsproef eenvoudig de persoonsvorm gevonden worden. Verandert het onderwerp
van getal, dan verandert ook de persoonsvorm van getal.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 15

Trainingen
De leerling moet de persoonsvorm van een zin aanklikken. Elk woord van de zin is
aanklikbaar, dus ook andere werkwoordsvormen zijn aanklikbaar. Wel is er voor gekozen om
voor niveau F1/F2 alleen enkelvoudige zinnen aan te bieden.
1.1.3 Tegenwoordige tijd of verleden tijd?
Theorie
Om het stappenplan goed te doorlopen moet de leerling beslissen of de persoonsvorm in de
tegenwoordige of in de verleden tijd staat. Over het algemeen volstaat de vraag of het over
‘nu’ of over ‘toen’ gaat. Soms worden leerlingen in de war gebracht door de betekenis van
bepaalde woorden in de zin. De voltooid tegenwoordige tijd wordt wel eens als verleden tijd
ervaren, vandaar de nadruk op het voorbeeld Ik heb een iPod gekregen. Zinnen die in de
verleden tijd staan en die verwijzen naar de toekomst (Je zou me toch volgende week
helpen?), kunnen ook tot verwarring leiden.
Trainingen
Leerling moeten aangeven of zinnen in de tegenwoordige of verleden tijd staan. Er staan
‘misleidende’ zinnen bij, waarin woorden als vandaag en morgen gecombineerd worden met
een persoonsvorm in de verleden tijd en woorden als gisteren met een persoonsvorm in de
tegenwoordige tijd.
1.1.4 Enkelvoud of meervoud?
Theorie
Om het stappenplan goed te doorlopen moet de leerling ook beslissen of de persoonsvorm
enkelvoud of meervoud is. Over het algemeen vinden leerlingen dit niet moeilijk. Soms
moeten ze niet alleen afgaan op de betekenis, want dat kan tot foute antwoorden leiden.
Daarom wordt het voorbeeld De hele club staat te dansen gegeven.
Trainingen
Leerlingen moeten aanklikken of de persoonsvorm in het enkelvoud of in het meervoud
staat. Er staan ‘misleidende’ zinnen bij waarin het lijkt over meer te gaan, terwijl de
persoonsvorm toch in het enkelvoud staat.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 16

1.2 Persoonsvorm
1.2.1 De spelling van de persoonsvorm tegenwoordige tijd
Theorie
Bij de uitleg van de stam moeten leerlingen er op gewezen worden dat de stam vaak
samenvalt met de ik-vorm, maar niet altijd. Leg daarom uit dat leerlingen de stam kunnen
vinden door het hele werkwoord te nemen en daar -(e)n af te halen. Geef daarbij
voorbeelden met v/f èn s/z:
voorbeeld: verhuizen
- stam is hele werkwoord zonder -en: verhuiz
- de ik-vorm = ik verhuis (in het Nederlands eindigen woorden niet op een -z-)
voorbeeld: leven
- stam is hele werkwoord zonder -en: dra(a)v
- de ik-vorm = ik draaf (in het Nederlands eindigen woorden niet op een -v-)
In de Trainer Basisvaardigheden Spelling wordt geen aandacht besteed aan het volgende. Als
de persoonsvorm al op een -t- eindigt, dan wordt er niet nog een -t- achter geplaatst, maar
wordt bij het enkelvoud altijd de stam geschreven (hij zit). Bij een enkele leerling moet dit
wellicht expliciet besproken worden.
Trainingen
De leerling doorloopt drie Trainingen. In Training 1 moeten de leerlingen alle stappen van
het stappenplan doorlopen. Voor ze de persoonsvorm kunnen typen, moeten ze bij elke stap
aanklikken wat juist is. Tenslotte typen ze de persoonsvorm. In Training 2 gebruiken ze het
verkorte plan en klikken ze alleen op het juiste ‘schrijfblok’. Als dit goed gaat, kunnen ze de
juiste schrijfwijze typen. Gaat dit niet goed, dan gaan ze terug naar Training 1 en wordt het
hele stappenplan doorlopen. In Training 3 typen ze direct de juiste schrijfwijze van de
persoonsvorm. Als het antwoord niet goed is, krijgt de leerling de een rode kaart als
feedback. De letters die fout zijn in het antwoord worden rood onderstreept, zodat de
leerling kan zien waar de fout zit. Ook foutief gebruikte hoofdletters en leestekens worden
fout gerekend.
1.2.2 De spelling van de persoonsvorm verleden tijd met klinkerverandering
Theorie
De termen sterke en zwakke werkwoorden worden niet expliciet gebruikt. Als leerlingen
bekend zijn met de termen, dan is er uiteraard geen bezwaar tegen om dit wel te doen. Een
ezelsbruggetje kan dan zijn: we noemen bepaalde werkwoorden sterk, omdat ze zo sterk zijn
dat ze klinkers kunnen veranderen. Zwakke werkwoorden kunnen dat niet.
Het kan zijn dat een leerling niet weet of er klinkerverandering optreedt. Deze
leerling weet niet of het ‘slaapten’ of ‘sliepen’ is. Daar wordt in de Trainer Basisvaardigheden
Spelling geen aandacht aan besteed, omdat het meer te maken heeft met taalgevoel dan
met spelling. Voorbeelden van werkwoorden waarbij leerlingen soms twijfelen, zijn: denken,
zwemmen, stinken, begrijpen, blinken, vragen, knijpen en schenken. De verleden tijd van
scheppen kan – afhankelijk van de betekenis – zowel schepte(n) als schiep(en) zijn.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 17

Bij de persoonsvorm verleden tijd met klinkerverandering enkelvoud die niet op [t]
eindigt, verschijnt de regel 'Je hoort wat je moet schrijven'. Ook bij het meervoud gaat deze
regel op. Formeel is de formulering ‘Je hoort wat je moet schrijven’ niet helemaal juist. Voor
liepen gaat de regel op: je mag hier schrijven wat je hoort. Maar bij boden en floten moet
ook een andere regel toegepast worden, namelijk de lange klinkerregel. Daar schrijf je dus
niet wat je hoort. Afhankelijk van welke onderdelen van de Trainer Basisvaardigheden
Spelling de leerlingen al hebben doorgewerkt, is het zinvol hier op te wijzen.
Trainingen
Net als bij de persoonsvorm tegenwoordige tijd doorloopt de leerling drie Trainingen, die op
dezelfde manier zijn opgebouwd. In een enkel geval wordt een onregelmatige verleden
tijdsvorm gevraagd: weten/wist(en). U kunt leerlingen wijzen op dergelijke onregelmatige
vormen, die niet in het stappenplan passen. Ze vormen meestal geen probleem, omdat ze
goed te horen zijn en frequent gebruikt worden. Voorbeelden zijn: komen/kwam(en),
moeten/moest(en), mogen/mocht(en), kopen/kocht(en) en kunnen/kon(den).
1.2.3 De spelling van de persoonsvorm verleden tijd zonder klinkerverandering
Theorie
Er zijn leerlingen die – wanneer de stam eindigt op een andere letter dan een -d- of een -t-
– twijfelen, omdat ze het niet goed horen of weten. In dat geval is er een hulpmiddel. In
plaats van het bekende Kofschip hebben we gekozen voor het Fokschaap Tex. Voordelen
hiervan zijn dat er gemakkelijker een concrete voorstelling van te maken is (zie ook de
illustratie in de digitale Trainer en het oefenboek), dat de term (daardoor) gemakkelijker te
onthouden is, dat de letter -x- er aan toegevoegd is en dat de letter -t- erbij staat. De
toevoeging van die laatste letter lijkt wellicht overbodig, omdat op een andere plaats in het
stappenplan al ontdekt zou zijn dat de stam op een -t- eindigt, waarna het schrijfblok al
aangeeft hoe de vorm geschreven moet worden. Het voordeel is echter dat deze -t- als
geheugensteuntje kan dienen. Leerlingen onthouden soms wel dat er iets is met het
Kofschip, maar weten niet meer of je in de verleden tijd dan -te(n) of -de(n) krijgt. Bij
Fokschaap Tex kan het ezelsbruggetje zijn dat je in dat geval de -t- van Tex in de verleden tijd
krijgt, dus -te(n).
Het blijft belangrijk er bij de stam op te wijzen dat er uitgegaan moet worden van het
hele werkwoord. De kans is dan kleiner dat er bij de werkwoorden met -z- en -v- verkeerd
geredeneerd wordt en dat zijn nu juist de werkwoorden waarbij het meest getwijfeld wordt
tussen -te(n) of -de(n).
© 2010 Noordhoff Uitgevers 18

Leerlingen die moeite houden met de keuze tussen -te(n) of -de(n) kunt u laten oefenen met
de tussenstap van Fokschaap Tex. Voorbeelden:
• verbazen: de laatste letter van de stam is een -z. Die zit niet in Fokschaap Tex. Dus
-de(n) = verbaasde(n).
• boffen: de laatste letter van de stam is een -f. Die zit wel in Fokschaap Tex, dus -te(n)
= bofte(n).
U kunt er op wijzen dat leerlingen vooral goed moeten opletten na een -s of een -f, omdat
daarna zowel -te(n) als -de(n) kan komen. Fokschaap Tex helpt dan bij de keuze:
• viste komt van vissen laatste letter stam = -s → -te(n)
• reisde komt van reizen laatste letter stam = -z → -de(n)
• stofte komt van stoffen laatste letter stam = -f → -te(n)
• leefde komt van leven laatste letter stam = -v → -de(n)
Nog een ezelsbruggetje: u kunt zeggen dat in viste en stofte een ‘echte’ -s en -f staat en in
reisde en leefde een ‘valse’ -s en -f. De -s in reisde en de -f in leefde komen immers niet voor
in het hele werkwoord -en.
Trainingen
Ook hier worden Trainingen op de drie niveaus gegeven volgens dezelfde opzet als bij de
persoonsvorm tegenwoordige tijd en de persoonsvorm verleden tijd met klinkerverandering.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 19

1.3 Werkwoordsvormen die geen persoonsvorm zijn
Inleiding
Met het stappenplan bij Werkwoordsvormen die geen persoonsvorm zijn is het mogelijk
om zonder grammaticale kennis de werkwoordsvormen toch goed te spellen. De termen
infinitief, onvoltooid deelwoord en voltooid deelwoord worden weliswaar gebruikt, maar de
leerling kan via een eenvoudige ja/nee-redenering ontdekken met welke vorm hij te maken
heeft.
De voorbeelden van het onvoltooid (of tegenwoordig) deelwoord zijn gevallen
waarin het onvoltooid deelwoord wordt gebruikt als bepaling van gesteldheid. De juiste
spelling zou ook aan de hand van de verlengingsregel beredeneerd kunnen worden en dus
bij dat onderdeel besproken kunnen worden, maar is vanwege de in het oog springende
relatie met werkwoorden hier meegenomen. Ook de spelling van de voltooide deelwoorden
op -d of -t kan met de verlengingsregel beredeneerd worden. We adviseren om die regel
echter niet te noemen, omdat de zwakke spellers deze regel dan ook gaan toepassen bij
werkwoordsvormen waar dat juist niet mag. We kiezen ervoor om leerlingen te zeggen dat
de werkwoordspelling uitsluitend met het stappenplan beredeneerd moet worden.
1.3.1 Hele werkwoord en onvoltooid deelwoord
Theorie
Wanneer er geen woordenboek gebruikt mag of kan worden om de juiste schrijfwijze van
het hele werkwoord op te zoeken, dan kan de leerling in ieder geval goed luisteren en
nagaan of de korte of lange klinkerregel gebruikt moet worden, zoals in liggen en slapen.
Aan onvoltooide deelwoorden op -de wordt geen aandacht besteed. De spelling
daarvan is niet problematisch.
Trainingen
Leerlingen moeten aanklikken of de onderstreepte werkwoordsvorm in een zin het hele
werkwoord of een onvoltooid deelwoord is.
1.3.2 Voltooid deelwoord
Theorie
Hoewel het voltooid deelwoord vanzelf overblijft als het stappenplan gevolgd wordt,
hebben sommige leerlingen toch moeite met het onderscheiden van onvoltooide en
voltooide deelwoorden. U kunt de redenering dan nog explicieter laten maken. Voorbeeld:
• gerekend. Is het het hele werkwoord? Nee, want dat is rekenen.
Hoor je hele werkwoord +[t]? Nee, want dat is rekenend.
Het is dus een voltooid deelwoord.
Er is een groep werkwoorden waarbij het voltooid deelwoord dezelfde vorm heeft als de
infinitief (en de persoonsvorm tegenwoordige tijd meervoud). Dat kan betekenen dat de
leerling bij het volgen van dit deel van het stappenplan de verkeerde conclusie trekt en
denkt te maken te hebben met een infinitief in plaats van met een voltooid deelwoord.
Omdat deze fout te maken heeft met grammatica en geen gevolgen heeft voor de spelling,
wordt hier geen aandacht aan besteed in de Trainer Basisvaardigheden Spelling.
Voorbeelden van dergelijke werkwoorden zijn: vergeten, ontvangen, behangen, beladen,
herladen, behouden.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 20

Als leerlingen het hele stappenplan vanaf het begin volgen – zich dus zouden
afvragen of ze te maken hebben met een persoonsvorm en de tijdproef toepassen – is de
kans op vergissing tussen persoonsvorm en infinitief of voltooid deelwoord klein.
Om de leerlingen wat meer inzicht in de zinsstructuur te bieden, kunt u laten zien dat een
voltooid deelwoord vaak samen met een vorm van de werkwoorden worden, hebben of zijn
voorkomt. Om te checken of ze te maken hebben met een voltooid deelwoord, zouden
leerlingen een eenvoudig proefzinnetje kunnen maken. Voorbeeld:
• hij / het + heeft / is / wordt + een vorm van het werkwoord.
Die vorm is dan het voltooid deelwoord.
Over het algemeen wordt in Nederland de slot-n niet uitgesproken, vandaar dat de leerling
gevraagd wordt of aan het eind de doffe [e] te horen is. In sommige delen van het land kan
het zinvol zijn hier even bij stil te staan, omdat daar juist een duidelijke slot-n wordt
uitgesproken en de doffe [e] minder hoorbaar is.
Sommige leerlingen vinden het moeilijk om een woord langer te maken, zeker
wanneer er daardoor een niet-bestaand woord ontstaat, zoals gegaloppeerde. Een tip kan
zijn zich dan te baseren op de verleden tijd van het werkwoord: galoppeerde(n). Fokschaap
Tex (voor toelichting zie persoonsvorm verleden tijd zonder klinkerverandering) geeft in
ieder geval uitsluitsel.
Trainingen
De leerling doorloopt de drie trainingen volgens de bekende opzet. In Training 1 doorloopt
hij of zij het hele stappenplan, in Training 2 wordt alleen de laatste stap van het stappenplan
herhaald en in Training 3 mag direct een antwoord ingevuld worden. Bij de vraag wat je aan
het eind hoort als je het woord langer maakt (stap 2), wordt een tip gegeven over het
Fokschaap Tex. Als een leerling het dus niet weet of hoort, wordt hij eraan herinnerd dat dit
met het Fokschaap Tex bepaald kan worden.
1.3.3 Het bijvoeglijk naamwoord afgeleid van een voltooid deelwoord
Theorie
De behandeling van de schrijfwijze van bijvoeglijke naamwoorden die van het voltooid
deelwoord zijn afgeleid, hoort eigenlijk niet bij de werkwoordspelling. Uit praktische
overwegingen is er toch voor gekozen om het bijvoeglijk naamwoord afgeleid van het
voltooid deelwoord in de werkwoordspelling op te nemen. U kunt aangeven dat het hier
gaat om woorden in een zin, die lijken op werkwoorden, maar het niet zijn.
De voltooide deelwoorden die niet eindigen op -en, maar op een -n (gedaan,
gestaan, gegaan) worden niet apart behandeld, omdat de schrijfwijze geen problemen
oplevert.
Benadruk dat bij het schrijven van de kortste vorm indien nodig (dus na een korte of
een lange klank) de klinkerregels toegepast moeten worden. Voorbeelden:
© 2010 Noordhoff Uitgevers 21

• De brief wordt verwacht. (volt. dw.) - de verwachte brief: met één -t, want dat is zo
kort mogelijk;
• De appel is verrot. (volt. dw.) - de verrotte appel: met -tt, want dat is zo kort
mogelijk. Volgens de korte klinkerregel moet de
medeklinker na de korte [o] verdubbeld worden;
• De leerling is geslaagd. (volt. dw.) - de geslaagde leerling: met één -d, want dat is
zo kort mogelijk;
• Het meisje is verkleed. (volt. dw.) - het verklede meisje: de tweede klankgroep
eindigt op een lange klinker [ee], dus volgens de
lange klinkerregel schrijf je dan één -e.
Er kan verwarring ontstaan over het verschil tussen de persoonsvorm verleden tijd en het
bijvoeglijk naamwoord afgeleid van voltooid deelwoord. Laat met behulp van het
stappenplan het verschil zien tussen bijvoorbeeld verontrustte en verontruste.
• De aanhoudende storm verontrustte de reizigers.
- Verontrustte is persoonsvorm verleden tijd zonder klinkerverandering, want met de
tijdproef verandert verontrustte in verontrust.
- Het werkwoord verontrusten heeft een stam op -t.
- Schrijf stam + te(n): verontrust + te = verontrustte
• De leraar kon de verontruste ouders kalmeren.
- Verontruste is bijvoeglijk naamwoord afgeleid van voltooid deelwoord op -t. (kon
is de persoonsvorm, want met de tijdproef verandert kon in kan.)
- Schrijf de kortste vorm, dus schrijf verontruste met één -t.
1.3.4 Gebiedende wijs
Theorie
De gebiedende wijs is een bijzondere persoonsvorm en hoort dus eigenlijk niet in deze
categorie thuis. We hebben ervoor gekozen om de gebiedende wijs als een aparte categorie
te bespreken. Wanneer de gebiedende wijs namelijk zonder onderwerp gebruikt wordt, dan
kan de leerling deze persoonsvorm niet vinden met de tijd-, vraag- of getalsproef.
Het bespreken van het verschil tussen Draai u om en Draait u zich even om, voert
hier te ver.
Trainingen
In een zin moet de gebiedende wijs ingevuld worden. Ook hier worden foutief gebruikte (of
vergeten) hoofdletters fout gerekend.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 22

2 Luisterwoorden
In dit onderdeel gaat het over de spelling van de luisterwoorden. Bij deze woorden staat de
basale klank-tekenkoppeling centraal. Voorbeelden kunnen eenvoudige, korte woorden als
boom en roos zijn, maar ook langere en moeilijker woorden kunnen luisterwoorden zijn,
zoals bloesemtuin.
2.1 Voorbereiding
Op basis van de foutendatabase in Over de drempels beperken we ons in de Voorbereiding
tot het bespreken van doffe [e], sch/schr, f/v en s/z: dit zijn volgens het rapport de klanktekenkoppelingen
waar fouten mee gemaakt worden.
2.1.1 Wat zijn luisterwoorden?
Theorie
Om luisterwoorden goed te kunnen spellen, moeten leerlingen herkennen wat
luisterwoorden zijn en wat geen luisterwoorden zijn. Aan het herkennen van luisterwoorden
wordt bij de Voorbereiding aandacht besteed. U kunt bij de inleiding van dit onderdeel
volstaan met het aangeven dat er drie typen woorden, namelijk luister-, regel- en
inprentwoorden, zijn. Het is niet belangrijk uitvoerig uit te leggen wat regelwoorden en
inprentwoorden zijn. U kunt volstaan met simpele en duidelijke voorbeelden van
regelwoorden (paard) en inprentwoorden (nou-nauw, pijl-peil en fauteuil). Er is geen enkel
bezwaar om bij de regelwoorden ook voorbeelden van werkwoordsvormen te geven
(word/wordt, gebeurt/gebeurd), want ook dat zijn duidelijke voorbeelden van
regelwoorden. Het is niet nodig voorbeelden als jaren en bruggen te geven. Voor sommige
leerlingen zijn de lange en de korte klinkerregel geen bekende regels en de introductie kan
met dergelijke voorbeelden nodeloos uitgebreid en/of ingewikkeld worden. Bij de
oefeningen kan immers volstaan worden met de uitleg dat jaren geen luisterwoord is, omdat
je de lange [aa] hoort en er maar één a geschreven staat. Het is bij deze categorie woorden
immers van belang te weten of het wel of geen luisterwoord is en niet wat voor type woord
het wel is.
In de Trainer Basisvaardigheden Spelling hebben we het over de doffe [e]. Andere
mogelijke termen zijn de stomme [e] of de [sjwa]. De klank wordt dof genoemd, omdat het
een onbeklemtoonde klank is. De klank komt voor in het woord de, maar ook in vorig en
heerlijk. We spreken af dat we de schrijfwijze -e- de ‘luisterschrijfwijze’ noemen. De andere
twee schrijfwijzen moeten ingeprent worden.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 23

Klankverkleuring voor de r
De -r- wordt wel de ‘plaagletter’ genoemd, omdat bepaalde klanken er anders door gaan
klinken, verkleuren. Leerlingen die hier nog fouten mee maken, zijn gebaat bij uitleg
hierover.
• De -r- doet de [ee] van weet anders klinken: weer klinkt een beetje als wir. De [ee]
klinkt een beetje als een [i]. Onthoud dat er in het Nederlands bijna geen woorden
met -ir zijn (behalve de woorden met het voorvoegsel -ir). Als je dus een soort [i]
voor de -r hoort, kun je bijna altijd eer schrijven.
• De -r doet de [eu] van deuk anders klinken: deur klinkt een beetje als dur(f). De [eu]
klinkt een beetje als een [u]. Onthoud dat er in het Nederlands bijna geen woorden
met -ur zijn. Je kunt, als je twijfelt tussen -eur en -ur, zo’n woord overdreven lang
[zoals deur: lang aanhouden] en overdreven kort [zoals durf] uitspreken. Voorbeeld:
je kunt kleurig wel overdreven lang uitspreken maar niet overdreven kort, dus het
moet met de -eu van deur.
• De -r doet de [oo] van kook anders klinken: koor klinkt een beetje als kor(t). De [oo]
klinkt een beetje als een [o]. Als je twijfelt tussen -oor en -or, dan kun je het woord
overdreven lang uitspreken [zoals kóóóór] en overdreven kort [zoals kort], zodat je
hoort of je -oor of -or moet schrijven. Voorbeeld: het is beóóórdelen en niet
beòrdelen, dus beoordelen is met de -oo van kook.
Trainingen
Leerlingen moeten in een zin op de luisterwoorden klikken. In die zinnen worden de
woorden het en een aangeboden. Deze worden uitgesproken als ’t en ‘n en het zijn dus geen
luisterwoorden. Veel leerlingen hanteren bij het lezen van het en een de spellinguitspraak en
zullen de woorden daardoor als luisterwoorden ervaren.
Bespreek met leerlingen het volgende:
- bij het: Je kunt dit een luisterwoord noemen, maar vaak hoor je ’t en geen het.
- bij een: Dit is eigenlijk geen luisterwoord, want je hoort ’n. Als je uitspraak één is, is dit wel
een luisterwoord.
Bij de trainingen worden het en een niet als luisterwoorden beschouwd.
Woorden met inprenttekens zijn geen luisterwoorden. De volgende verklaringen zijn nuttig:
• bijvoorbeeld bij zocht: Dit is geen luisterwoord. Je hoort een [g] en je schrijft geen -g,
maar -ch;
• bijvoorbeeld bij hij, zijn: Dit is geen luisterwoord. Je moet weten welke ij/ei je moet
schrijven;
• bijvoorbeeld bij gehouden: Dit is geen luisterwoord. Je moet weten welke
ou/au/ouw/auw je moet schrijven;
• bijvoorbeeld bij computer: Dit is geen luisterwoord. Je hoort een [k] en je schrijft een
-c. Je hoort een [j] achter de -p en die schrijf je niet. Je hoort een [oe] en je schrijft
een -u;
• bijvoorbeeld bij gefeliciteerd: Dit is geen luisterwoord. Je hoort een lange [ee] en je
schrijft één -e. Je hoort een lange [ie] en je schrijft een -i. Je hoort een [s] en je
schrijft een -c. Je hoort een lange [ie] en je schrijft een -i. Je hoort aan het eind een
[t] en je schrijft een -d;
© 2010 Noordhoff Uitgevers 24

• bijvoorbeeld bij examenvrees: Dit is geen luisterwoord. Je hoort [ks] en je schrijft –x.
Je hoort een lange [aa] en je schrijft een –a;
• bij -ig en -lijk: Dit is geen luisterwoord. Je hoort een doffe -e- en je schrijft een -i en
een -ij .
Bij de regelwoorden in de zinnen is het niet nodig de regels uitgebreid te bespreken. U kunt
volstaan met het beargumenteren waarom een woord geen luisterwoord is:
• bijvoorbeeld bij koninginnedag: Dit is geen luisterwoord. Je hoort een lange [oo] en
je schrijft één -o (lange klinkerregel). Je hoort in [inne] één [n], maar je schrijft er
twee (korte klinkerregel);
• bijvoorbeeld bij gered: Dit is geen luisterwoord. Je hoort aan het eind een [t] en je
schrijft een -d. U kunt ook aangeven dat werkwoorden altijd met het stappenplan
(dus met regels) gespeld moeten worden.;
• bijvoorbeeld bij verroeste: Dit is geen luisterwoord. Je hoort in [verroes] één [r],
maar je schrijft er twee;
• bijvoorbeeld bij verbod: Dit is geen luisterwoord. Je hoort aan het eind een [t], maar
je schrijft een -d (verlengingsregel).
Bij de slot-n kennen we in Nederland verschillende varianten: het woord lopen wordt
uitgesproken als [lope], [loopm] en [lopen]. We hebben er voor gekozen de slot-n als
luisterklank goed te rekenen, zodat woorden als plaatsen en kinderen luisterwoorden zijn.
2.1.2 -f- of -v- ?
Theorie
Bij veel woorden is het – bij de juiste uitspraak van het losse woord – goed te horen of een
-f- of een -v- geschreven moet worden. In deze gevallen is er dus sprake van een eenduidige
klank-tekenkoppeling en kan de leerling schrijven wat hij hoort. Soms twijfelen leerlingen
over wat ze horen en dan helpt het om hun de twee alternatieven overdreven aan te bieden
of uit te laten spreken: ze kunnen dan meestal goed aangeven welk alternatief de juiste
uitspraak is.
Er blijven woorden over waar niet te horen is welke letter geschreven moet worden.
U kunt deze woorden laten inprenten. Er zijn ook woorden waarbij u de onderliggende
verklaring kunt geven. In opvallend hoor je een [f]: dat komt door de [p] die ervoor staat. In
het grondwoord vallen hoor je wel de [v] en op basis van gelijkvormigheid (de
grondwoordregel) schrijf je dus ook in opvallend een -v.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 25

In bepaalde gebieden/plaatsen in Nederland zijn er uitspraakgewoonten die afwijken van
het Standaardnederlands, waardoor er niet geschreven kan worden wat er gehoord wordt.
De [v] wordt daar uitgesproken als een [f]. In het Gooi wordt de [f] nogal eens uitgesproken
met een [v].
Als dit in uw regio geldt, dan zijn er twee mogelijkheden om de leerling de juiste spelling te
leren:
• de leerling leert de uitspraak van het Standaardnederlands en schrijft vervolgens wat
hij hoort;
• de leerling behoudt zijn eigen uitspraak en – als de overdreven alternatieven niet
helpen – prent de juiste schrijfwijze in.
Trainingen
Bij de trainingen worden zinnen en woorden aangeboden, waarin de leerling moet invullen
of het woord met een –f of met een –v begint. De zin of het woord wordt schriftelijk
aangeboden en door op de toeter te klikken kan de leerling de zin of het woord hardop laten
uitspreken. Wijs leerlingen erop dat het geen leerrendement heeft om te gokken of er een –f
of een –v moet worden ingevuld. Het voor zichzelf overdreven uitspreken van de twee
varianten is de gewenste zoekstrategie.
2.1.3 -s- of -z- ?
Theorie
Net als bij de woorden met een -f- of een -v- is bij veel woorden het – bij de juiste uitspraak
van het losse woord – goed te horen of een -s- of een -z- geschreven moet worden. In deze
gevallen is er dus sprake van een eenduidige klank-tekenkoppeling en kan de leerling
schrijven wat hij hoort. Soms twijfelen leerlingen over wat ze horen en dan helpt het om hun
de twee alternatieven overdreven aan te bieden of uit te laten spreken: ze kunnen dan
meestal goed aangeven welk alternatief de juiste uitspraak is.
Er blijven woorden over waar niet te horen is welke letter geschreven moet worden.
U kunt deze woorden laten inprenten. Er zijn ook woorden waarbij u de onderliggende
verklaring kunt geven. In ontzettend hoor je een [s]: dat komt door de [t] die ervoor staat. In
het grondwoord zetten hoor je wel de [z] en op basis van gelijkvormigheid (de
grondwoordregel) schrijf je dus ook in ontzettend een -z.
Bij de uitspraakgewoonten kunt u als voorbeeld de Amsterdammer noemen die de [z] vaak
uitspreekt als een [s]: De zon in de zee zien zinken.
Ook hier zijn er twee mogelijkheden om de leerling de juiste spelling te leren:
• de leerling leert de uitspraak van het Standaardnederlands en schrijft vervolgens wat
hij hoort;
• de leerling behoudt zijn eigen uitspraak en – als de overdreven alternatieven niet
helpen – prent de juiste schrijfwijze in.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 26

Trainingen
Bij de trainingen worden zinnen en woorden aangeboden, waarin de leerling moet invullen
of het woord met een –s of met een –z begint. De zin of het woord wordt schriftelijk
aangeboden en door op de toeter te klikken kan de leerling de zin hardop laten uitspreken.
Wijs leerlingen erop dat het geen leerrendement heeft om te gokken of er een –s of een –z
moet worden ingevuld. Het voor zichzelf overdreven uitspreken van de twee varianten is de
gewenste zoekstrategie.
2.2 Het schrijven en controleren van luisterwoorden
2.2.1 Het schrijven en controleren van luisterwoorden
Theorie
Het schrijven van luisterwoorden gaat in drie stappen:
Stap 1 Spreek het woord stukje voor stukje uit. Luister goed.
Stap 2 Schrijf het woord stukje voor stukje op.
Stap 3 Controleer het woord met de vier vragen:
- Geen letters vergeten?
- Geen letters toegevoegd?
- Geen letters vervangen?
- Alle letters in de juiste volgorde?
Voor de meeste leerlingen is het oefenen met stap 3 voldoende. Het accent ligt hier dus op
het controleren; leerlingen kunnen vaak wel de klanken en de afzonderlijke letters
onderscheiden en benoemen, maar schrijven de woorden toch niet foutloos op.
Als introductie kunt u de leerlingen het onderscheid tussen lettergrepen en klankgroepen
uitleggen. Langere woorden kun je in stukjes verdelen. Die stukjes hebben een naam. Het is
handig als je deze namen kent.
• Als je een geschreven woord in stukjes verdeelt, noemen we die stukjes
lettergrepen.
Je geeft dat aan met een streepje tussen de stukjes: al-bum
• Als je een gesproken woord in stukjes verdeelt, noemen we die stukjes
klankgroepen.
Je geeft dat aan met vierkante haken: [al bum].
Het mooie van de luisterwoorden is dat de lettergrepen precies overeenkomen met de
klankgroepen. Je kunt dus precies opschrijven wat je hoort.
Trainingen
Er wordt een niet goed gespeld luisterwoord gegeven, dat door op de toeter te klikken,
wordt uitgesproken. De leerling moet de juiste schrijfwijze typen.
Omdat het accent op controleren ligt, hebben we er bij de Trainingen voor gekozen
om expliciet teksten met fouten aan te bieden. Wij vinden dit verantwoord, omdat het hier
juist gaat om het bevorderen van het probleembewustzijn en de aangeboden fouten
duidelijk maken wat de verschillende controlestappen inhouden.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 27

3 Lange en korte klinkerregel
In dit onderdeel gaat het om woorden, waarbij de omgeving van de klank de schrijfwijze
bepaalt. Bij deze regelwoorden gelden de regels van vocaalverenkeling (de lange
klinkerregel) en de consonantverdubbeling (de korte klinkerregel). In de Voorbereiding
worden de voorwaarden om deze regels toe te passen besproken.
3.1 Voorbereiding
3.1.1 Woorden in klankgroepen verdelen
Theorie
Om de klinkerregels te kunnen toepassen, moeten leerlingen woorden in klankgroepen
kunnen verdelen. De woorden die aangeboden worden, zijn niet geheel klankzuivere
woorden, want het is in het kader van deze oefening immers geen probleem dat er een [t]
gehoord wordt en er een -d- geschreven staat en of er -ei of- ij staat. Vermoedelijk zal het de
leerlingen niet opvallen.
Trainingen
De leerling hoort een woord en moet dit woord in klankgroepen verdelen. Dit doet hij of zij
door het woord over te typen en spaties te plaatsen tussen de klankgroepen. Er is bewust
voor gekozen om de woorden enkel auditief aan te bieden, omdat het hier om klankgroepen
gaat.
3.1.2 Onderscheid lange en korte klinker
Theorie
Om de klinkerregels te kunnen toepassen, moeten leerlingen het verschil weten tussen de
lange klinkers (geschreven met twee letters) en de korte klinkers (geschreven met één
letter).
Het gaat hier nog uitsluitend om de schrijfwijze bij de luisterwoorden. Dit onderscheid is niet
vanzelfsprekend voor alle leerlingen eenvoudig. In het Curaçaos-, Indisch-, Surinaams-,
Turks- en Marokkaans-Nederlands vallen korte en lange klinkers, zoals in man en maan,
veelal samen, omdat het verschil in klinkerlengte (eigenlijk in klinkerkwaliteit) in het
Papiaments, Indonesisch, Sranan, Turks en Arabisch niet bestaat. (Zie: N. van der Sijs,
Wereldnederlands. Oude en jonge variëteiten van het Nederlands. Den Haag: SdU
Uitgevers , 2005)
Trainingen
De leerling hoort een woord en moet aangeven of hij of zij een lange of korte klinker hoort.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 28

3.2 Lange en korte klinkerregel
Uitgangspunt voor de Trainer Basisvaardigheden Spelling is dat leerlingen weten dat
gespelde woorden in drie hoofdgroepen te onderscheiden zijn: luisterwoorden,
regelwoorden en inprentwoorden.
Bij de luisterwoorden kan de leerling schrijven wat hij hoort: de lettergrepen en de
klankgroepen komen overeen. Bij de lange en korte klinkerregel gaat de leerling oefenen
met woorden die geen luisterwoorden zijn, maar met een bepaald type regelwoorden. Maak
het verband met de luisterwoorden duidelijk. Ook hier is namelijk het goed luisteren naar de
klankgroepen een vereiste. Dat is nodig bij het goed toepassen van de regels.
3.2.1 Lange en korte klinkerregel
Theorie
Veel leerlingen hebben dit type woorden leren spellen met behulp van lettergrepen. Zij
leerden – ten onrechte – bijvoorbeeld ‘Je schrijft bruggen met twee g’s, omdat het brug-gen
is’.
Er zullen dus leerlingen zijn die ervan overtuigd moeten worden dat je in steppen één
[p] hoort, ook al schrijf je er twee. Dit is een voorwaarde om succesvol met de aanpak van
de Trainer Basisvaardigheden Spelling te werken. We gaan bij het aanleren van de regels
namelijk uit van de klankgroep: de leerling moet goed naar het woord luisteren en het in (de
juiste) gesproken stukjes kunnen verdelen.
Wanneer een leerling niet gelooft dat er slechts één medeklinker gehoord wordt, dan
kunt u het woord als een soort operazanger voor (laten) zingen. Dan wordt duidelijk dat we
nooit [brugggggg] [gen] zingen en zeggen, maar [bruh] [gen] met één -g.
De klankgroepen zijn dus anders dan de lettergrepen en in het stappenplan wordt
duidelijk gemaakt wanneer de lange klinkerregel (als de klankgroep eindigt op een lange
klinker) en wanneer de korte klinkerregel (als de klankgroep eindigt op een korte klinker)
moet worden toegepast. Dergelijke ALS-DAN-redeneringen worden, naast de
stappenplannen, zo vaak als mogelijk toegepast in de Trainer Basisvaardigheden Spelling.
Wijs de leerlingen expliciet op die ALS-DAN-structuur.
Het kan zijn dat een leerling ook fouten maakt als allbum en rittsen, hypercorrecties van de
korte klinkerregel. Bespreek dan het volgende:
De regel is dat er twee medeklinkers moeten komen na een korte klank. Als er al twee
medeklinkers staan zoals in album en ritsen, dan hoeft de regel dus niet meer toegepast te
worden.
Bij sommige leerlingen zal het nodig zijn ook de andere woorden waarbij de regel
niet toegepast hoeft te worden, te bespreken:
• na een doffe klinker: kwispelen, overige, lelijke
• na een tweetekenklank: voeten
De doffe klinker en de tweetekenklank zijn immers geen korte of lange klinkers. Woorden als
haviken, monniken en viezeriken zijn lastig. Formeel is hier geen sprake van een korte [i],
hoewel veel mensen wel een [i] uitspreken, maar van een sjwa. Die sjwa verklaart de enkele
medeklinker erna.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 29

Trainingen
Net als bij de werkwoordspelling worden Trainingen in drie fases gegeven. Bij Training 1
moeten de leerlingen alle stappen van de regel in het stappenplan doorlopen voor ze de
juiste schrijfwijze kunnen typen. Bij Training 2 gebruiken ze het verkorte plan en klikken ze
alleen op het juiste ‘schrijfblok’. Als dit goed gaat, kunnen ze de juiste schrijfwijze typen.
Gaat dit niet goed, dan gaan ze terug naar Training 1 en wordt het hele stappenplan
doorlopen. Bij de Training 3 typen ze direct de juiste schrijfwijze.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 30

4 Samengestelde woorden
4.1 Verlengingsregel
4.1.1 Verlengingsregel
Theorie
Bij deze groep regelwoorden moet er – net als bij de klinkerregels – goed geluisterd worden
en moeten leerlingen weten wanneer ze de verlengingsregel moeten toepassen. Als ze aan
het eind van een woord een [t] of een [p] horen, moeten ze de verlengingsregel gebruiken
om te beslissen of ze een -t- of -d-, -p- of -b- moeten schrijven. Wijs leerlingen ook hier
expliciet op de ALS-DAN-structuur. Hier wordt uitsluitend geoefend met de verlengingsregel
aan het eind van een woord. Formeel hoort dit onderdeel dus niet thuis bij de
samengestelde woorden.
Bij de samengestelde woorden/aaneenschrijven wordt er op gewezen dat de
verlengingsregel ook aan het eind van een grondwoord toegepast moet worden. Benadruk
dat de verlengingsregel niet gebruikt moet worden bij werkwoordsvormen. Leerlingen leren
de werkwoordsvormen te spellen met behulp van een stappenplan. In dat stappenplan komt
het verlengen van een woord wel voor om tot de juiste spelling te komen, namelijk bij de
spelling van het voltooid deelwoord op -t of -d. Omdat leerlingen de verlengingsregel bij
werkwoorden ook op het verkeerde moment gebruiken (‘het gebeurd’, want het is
‘gebeurde’) is er voor gekozen om de werkwoordspelling apart aan te leren en geen enkele
koppeling te maken met de verlengingsregel waar het de -t of -d betreft.
Bij werkwoorden met een [p] aan het einde kan de verlengingsregel wel gebruikt
worden, vergelijk tobt en topt. U kunt zelf beslissen of u dit met uw leerlingen bespreekt.
Er wordt geen aandacht besteed aan korte woordjes op -t die niet verlengd kunnen worden,
zoals het, met en tot. Deze worden waarschijnlijk vanzelf goed geschreven. Een woord als
club kan niet verlengd worden en moet dus ingeprent worden.
Trainingen
Om de juiste letter aan te vullen aan het eind van een woord, moet de leerling eerst
aangeven welke klank gehoord wordt als de verlengingsregel wordt toegepast. Vervolgens
kan de letter getypt worden.
4.2 Aaneenschrijven
Inleiding
Kenmerk van samengestelde woorden is dat ze aan elkaar geschreven moeten worden. In de
praktijk worden hier veelvuldig fouten mee gemaakt. Om die reden is de overkoepelende
titel van dit type woorden ‘aaneenschrijven’.
De samenstellingen (samengestelde woorden die alleen uit grondwoorden bestaan)
en de afleidingen (samengestelde woorden die uit grondwoorden, voor- en/of
achtervoegsels bestaan) worden als aparte onderdelen besproken, omdat de regels die
toegepast moeten worden, verschillend zijn. Voor alle samengestelde woorden geldt dat
niet zonder meer geschreven kan worden wat je hoort, maar dat op de opbouw van het
woord gelet moet worden.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 31

4.2.1 Aaneenschrijven alleen grondwoorden
Theorie
Zowel in de theorie als in de Trainingen worden hier alleen woorden aangeboden waarin er
verschil is tussen de uitspraak en de schrijfwijze ten gevolge van assimilatie (jaszak) en
geminaatdelging (het verdwijnen van één van twee opeenvolgende klanken: vuurrood). De
verschillende onderdelen in de samenstelling moeten net zo geschreven worden als
wanneer ze los voorkomen. Er moet dus gelet worden op de opbouw van het woord. U kunt
deze regel de grondwoordregel noemen. Benadruk expliciet dat dergelijke woorden
aaneengeschreven moeten worden.
Trainingen
De leerling krijgt auditief een aantal woorden aangeboden, die hij of zij moet intypen. Er
worden alleen samenstellingen aangeboden waarvan de onderdelen net zo gespeld moeten
worden als wanneer ze los voorkomen. De leerling typt niet het hele woord, maar alleen het
deel van de samenstelling waar verschil is tussen uitspraak en spelling.
4.2.2 Aaneenschrijven grondwoorden met tussen-s
Theorie
Er wordt uitsluitend aandacht besteed aan de niet-hoorbare tussen-s. We gaan niet in op de
vrijheid die er in bepaalde gevallen is voor het gebruiken van een hoorbare tussen-s. Er is in
het Nederlands ruimte voor uitspraakverschillen. Sommige woorden worden door de ene
taalgebruiker met en door de andere taalgebruiker zonder tussenklank [s] uitgesproken:
spellingprobleem en spellingsprobleem.
Ook wordt er in de Trainer Basisvaardigheden Spelling geen aandacht besteed aan
het volgende: soms is er een verschil in betekenis tussen een combinatie met en een
combinatie zonder tussen-s. Een zusterschool is een verwante school en een zustersschool is
een nonnenschool.
Trainingen
De leerling krijgt schriftelijk twee grondwoorden aangeboden, waarvan hij of zij een
samenstelling moet maken met behulp van de tussen-s. Er worden ook grondwoorden
aangeboden waarvan de samenstelling tot stand komt zonder tussen-s.
4.2.3 aneenschrijven grondwoorden met voorvoegsels en/of achtervoegsels
Theorie
Ook hier worden uitsluitend woorden aangeboden waarin er verschil is tussen de uitspraak
en de schrijfwijze.
Trainingen
De leerling krijgt auditief een grondwoord met voor- en / of achtervoegsel aangeboden, die
hij of zij moet intypen. Leerlingen moeten attent zijn op verschillen in uitspraak en
schrijfwijze ten gevolge van assimilatie en geminaatdelging en op de verlengingsregel in het
grondwoord. Ook moeten ze attent zijn op de klinkerregels.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 32

4.2.4 Aaneenschrijven grondwoorden met tussenletters -e/-en
Theorie
Voor het schrijven van deze samenstellingen bestaat een hoofdregel met drie uitsluitingen
(gevallen waarin we de hoofdregel niet toepassen) en drie uitzonderingen. Op dit niveau
(1F/2F) worden alleen de hoofdregel en één uitzondering aangeboden. U kunt de leerling de
volgende tip geven, die niet in het theoriescherm wordt aangeboden. Wanneer het eerste deel
van de de samenstelling de stam van een werkwoord is, gaat de hoofdregel niet op. Het antwoord op
de vraag 'Is het eerste grondwoord een zelfstandig naamwoord?' is dan dus 'nee'.
Trainingen
De leerling hoort een samenstelling met tussenletters -e / -en en typt deze in.
4.2.5 Aaneenschrijven grondwoorden met achtervoegsel en tussenletter -e
Theorie
De regel is dat we nooit -en als tussenletter in een afleiding schrijven, behalve in sommige
gevallen voor de achtervoegsels -achtig, -schap en -dom. Als het grondwoord eindigt op een
-n, dan wordt die behouden.
De Trainer Basisvaardigheden Spelling besteedt op dit niveau geen aandacht aan de
gevallen met de achtervoegsels -achtig, -schap en -dom.
De aanwijzing om op de klinkerregels te letten is, wanneer de gehele afleiding gegeven is,
een algemene. Wanneer besproken wordt hoe een dergelijk samengesteld woord gevormd
wordt met een grondwoord en een achtervoegsel (bijvoorbeeld opzet + -lijk), wordt de
aanwijzing explicieter.
Trainingen
De leerling hoort een samenstelling met achtervoegsel en tussenletter -e en typt deze in.
4.3 Verkleinwoorden
4.3.1 Verkleinwoorden
Theorie
Voorwaarde om de theorie over de verkleinwoorden goed te begrijpen is kennis van de
lange en de korte klinkerregel en de verlengingsregel. Hoewel we bij de luisterwoorden en
de klinkerregels de [ie] geen lange klank noemen, doen we dat hier wel om het voor de
leerling zo eenvoudig mogelijk te houden.
Ook hier zijn de regels in een stappenplan gezet, zodat leerlingen de redenering stapsgewijs
kunnen maken, waarmee de kans op fouten afneemt.
Trainingen
De leerling krijgt auditief een woord aangeboden, waarvan het verkleinwoord ingetypt moet
worden.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 33

5 Inprentwoorden
Inleiding
Inprentwoorden zijn woorden die niet via de klank of met behulp van regels gespeld kunnen
worden. De informatie over deze woorden moeten spellers in hun geheugen opslaan en
weer kunnen oproepen als dat nodig is. Daarbij gebruiken spellers soms uiteenlopende
hulpstrategieën als de spellinguitspraak (de ‘faute’ uil) en gebruikmaken van de betekenis
(peil-pijl).
Om leerlingen te helpen deze woorden te leren zijn verschillende inprenttechnieken
en tips te geven. Op niveau 1F/2F van de Trainer Basisvaardigheden Spelling worden de
inprentwoorden uitsluitend getraind via flitsen en natypen. De inprentwoorden komen voor
het grootste deel uit de Trainingen bij de andere onderdelen die op niveau 1F/2F
aangeboden worden. Aan de betekenis ervan wordt geen aandacht besteed. Uiteraard
vinden wij dat woorden waarvan de spelling aangeleerd wordt, ook bekend moeten zijn qua
betekenis. Het is belangrijk daar in de lessen aandacht aan te besteden.
De spelling van inprentwoorden wordt bepaald door de geschiedenis of de herkomst ervan.
Bij inprentwoorden uit een vroegere taalfase is het verband tussen de toenmalige uitspraak
en de spelling verloren gegaan. Vroeger was er een duidelijk verschil in uitspraak tussen ei/ ij
en au/ou. Nu is dat verschil er niet meer. De oorspronkelijke spelling is wel gehandhaafd en
moet dus ingeprent worden.
Andere culturen hebben altijd invloed gehad op onze taal. Er zijn woorden letterlijk
overgenomen en er zijn vreemde klanken ‘vertaald’ naar ons eigen alfabet en klanksysteem.
Dit heeft ertoe geleid dat er vaak geen verband is tussen de uitspraak en de spelling.
Deze twee typen inprentwoorden zijn terug te vinden in de twee onderdelen
Inprentwoorden uit het Nederlands en inprentwoorden uit een andere taal. Deze indeling is
dus gebaseerd op etymologie. Soms is een woord (bijvoorbeeld puberteit) in een onderdeel
terecht gekomen om het voor leerlingen eenvoudig te houden en niet op basis van de
etymologie.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 34

6 Hoofdletters, leestekens en woordtekens
Inleiding
In dit onderdeel worden regels voor het schrijven hoofletters, leestekens en woordtekens
behandeld. We bieden hieronder voor elk onderdeel de theorie op een tweede manier aan.
U kunt zelf kiezen of u de meer tekstuele versie uit de digitale Trainer behandelt of liever de
schema's hieronder neemt.
De Trainingen van het onderdeel Hoofdletters, leestekens en woordtekens bestaan
steeds uit een zin overtypen. In de overgetypte zin moeten hoofdletters, leestekens en
woordtekens op de juiste plek staan en juist gebruikt zijn. De Trainingen worden hieronder
niet behandeld.
6.1 Hoofdletters
6.1.1 Hoofdletters in een woord
Theorie
In de theorie wordt uitgelegd wanneer een woord met een hoofdletter of met hoofdletters
wordt geschreven. U vindt hieronder dezelfde theorie in een schema weergegeven:
Wanneer begint een woord
met een hoofdletter?
Persoonsnamen Aardrijkskundige namen Namen van feestdagen,
merken, titels van boeken
en films, bedrijven en
historische gebeurtenissen
Voornamen, voorletters/
initialen en achternamen
Voorbeelden
Najib Amhali, Jan Smit, Ali B.,
A.M. Wolters
Let op bij tussenvoegsels:
Jan de Wit, J. de Wit, Ans
Blom-de Wit,
maar De Wit, meneer De Wit
(1)
Plaatsen, streken, landen,
bergen, rivieren,
woestijnen, hemellichamen
Voorbeelden
Amsterdam, Nederland,
Mount Everest, Maas,
Sahara, Poolster
Let op:
Zuid-Frankrijk, maar het
zuiden van Frankrijk
(2)
Voorbeelden
Pasen, Suikerfeest,
Moederdag
Coca-Cola, Nike, Mercedes
Oorlogswinter,
Noordhoff, Ajax
Tweede Wereldoorlog
Let op:
Pasen, maar paasei
Kerstmis, maar kerstboom
© 2010 Noordhoff Uitgevers 35

Tip (1) Bij tussenvoegsel in namen (zoals de, van de ) schrijven we geen hoofdletter als er
voor het tussenvoegsel een voornaam, voorletter of achternaam staat: Jan de Wit, J. de Wit,
Ans Blom- de Wit. We schrijven wel een hoofdletter als er voor het tussenvoegsel niets staat
of mevrouw/meneer: De Wit, meneer De Wit.
Tip (2) De vier windstreken schrijven we met een kleine letter: noorden, oosten, zuiden en
westen.
Als het om een gebied of een aardrijkskundige naam gaat, schrijven we een hoofdletter: het
Zuiden van Europa, Zuid-Frankrijk.
6.1.2 Hoofdletters in een zin
Theorie
In de theorie wordt uitgelegd wanneer hoofdletters in een zin gebruikt worden. U vindt
hieronder dezelfde theorie in een schema weergegeven:
Schrijf het eerste woord van een zin met een hoofdletter. Een zin begint met een
hoofdletter en eindigt met een punt.
Uitzondering 1 Uitzondering 2
ALS ALS
Als het eerste woord van de zin
met een apostrof begint,
DAN
dan schrijf je het tweede
woord met een hoofdletter.
‘k Begrijp hier niets van.
’t Is een heel slechte wedstrijd.
Als de zin begint met een cijfer of
symbool,
DAN
dan schrijf je geen hoofdletter.
20 vandalen werden
gearresteerd.
+ is het teken voor optellen.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 36

6.2 Leestekens
6.2.1 Punt, komma en dubbele punt
Theorie
In de theorie wordt uitgelegd wanneer de punt, de komma en dubbele punt gebruikt
worden. U vindt hieronder dezelfde theorie in een schema weergegeven:
wel
gebruiken
Leestekens in zinnen
punt. komma, dubbele punt:
1 Aan het eind van een
zin.
2 Bij afkortingen.
Voorbeelden
De coach spreekt het
team toe.
J.A. Smit, enz., blz.
niet
gebruiken
Schrijf bij afkortingen
die als een woord
worden uitgesproken
geen punt:
TROS, NAVO, havo
wel
gebruiken
In lange zinnen:
1 Tussen twee persoonsvormen.
2 In opsommingen, maar niet voor
en.
3 Na een aanhef boven een brief.
4 Voor en/of na een aanspreking of
uitroep.
Voorbeelden
1 Als je goed richt, maak je een
doelpunt.
2 De beste spelers zijn: Achmed,
Richard, Ali en Jan.
3 Geachte heer,
4 Hé, kun je me even helpen, Ton?
niet
gebruiken
Schrijf in korte zinnen tussen twee
persoonsvormen geen komma:
Wie dit leest is gek.
wel
gebruiken
1 Bij een opsomming.
2 Bij een toelichting, uitleg.
3 Bij een citaat en de directe
rede. (1)
Voorbeelden
1 Op zaterdag eten we
lekker: frites, kroket en ijs.
2 Esmee is de leukste
leerling van de klas: zij is
altijd aardig.
3 De leraar zei: ‘Pak allemaal
jullie boek.’
LET OP
Na een dubbele punt schrijf
je meestal geen hoofdletter.
Wel een hoofdletter bij de
directe rede na het
aanhalingsteken.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 37

Tip (1) De directe rede wil zeggen dat je de zin precies zo (letterlijk) opschrijft wat iemand
zegt of zei.
Voorbeeld: Toen zei ze tegen hem: ‘Ik wil je nooit meer zien.’
We noemen het de indirecte rede als we het niet letterlijk zeggen.
Voorbeeld: Toen zei ze tegen hem dat ze hem nooit meer wilde zien.
6.2.2 Vraagteken en uitroepteken
Theorie
In de theorie wordt uitgelegd wanneer het vraagteken en het uitroepteken gebruikt worden.
U vindt hieronder dezelfde theorie in een schema weergegeven:
Leestekens in zinnen
vraagteken? uitroepteken!
wel
gebruiken
Aan het eind van een letterlijk gestelde
vraag, dus ook bij de directe rede. (1)
Voorbeelden
In welk team speel jij?
Ze vroeg: ‘In welk team speel jij?’
niet
gebruiken
Let op:
Bij de indirecte rede geen vraagteken:
Ze vroeg in welk team hij speelt.
wel
gebruiken
Aan het eind van een (zin met een) bevel of
uitroep.
Voorbeelden
Doorlopen!
Wat een geweldig resultaat!
niet
gebruiken
Let op:
Zet niet meer dan één uitroepteken.
*Doe dit dus niet!!!
Tip (1) De directe rede wil zeggen dat je de zin precies zo (letterlijk) opschrijft wat iemand
zegt of zei.
Voorbeeld: Toen zei ze tegen hem: ‘Ik wil je nooit meer zien.’
We noemen het de indirecte rede als we het niet letterlijk zeggen.
Voorbeeld: Toen zei ze tegen hem dat ze hem nooit meer wilde zien.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 38

6.2.3 Aanhalingstekens
Theorie
In de theorie wordt uitgelegd wanneer de aanhalingstekens gebruikt worden. U vindt
hieronder dezelfde theorie in een schema weergegeven:
wel
gebruiken
Bij een citaat en de directe
rede: (1)
Voorbeeld
De trainer riep: ‘Jullie
moeten eerst drie rondjes
om het veld.’
niet
gebruiken
Bij gedachten geen
aanhalingstekens:
Esmee dacht: ik wou dat de
les afgelopen was.
Leestekens in zinnen
‘aanhalingstekens’
wel
gebruiken
Als iets anders dan de
normale betekenis bedoeld
wordt:
Voorbeeld
De met 6-0 verloren
wedstrijd is een ‘prachtig’
resultaat.
wel
gebruiken
Om de betekenis van een
woord of uitdrukking te
omschrijven:
Voorbeeld
Het woord nota betekent
onder andere ‘rekening’.
Tip (1) De directe rede wil zeggen dat je de zin precies zo (letterlijk) opschrijft wat iemand
zegt of zei.
Voorbeeld: Toen zei ze tegen hem: ‘Ik wil je nooit meer zien.’
We noemen het de indirecte rede als we het niet letterlijk zeggen.
Voorbeeld: Toen zei ze tegen hem dat ze hem nooit meer wilde zien.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 39

6.3 Woordtekens
6.3.1 Afbreekteken en weglatingsteken
Theorie
In de theorie wordt uitgelegd wanneer het afbreekteken en het weglatingsteken gebruikt
worden. U vindt hieronder dezelfde theorie in een schema weergegeven:
Tekens in een woord
afbreekteken weglatingsstreepje-
Een afbreekteken is een liggend streepje (-)
binnen een woord op het eind van een
volgeschreven regel om aan te geven dat het
woord op de volgende regel verder gaat. Je
kunt het beste woorden niet afbreken, maar
een nieuw woord gewoon op een nieuwe
regel beginnen.
wel
gebruiken
Bij weglating van een deel van een woord.
Voorbeeld
in- en uitvoer
niet
gebruiken
Gebruik geen weglatingsstreepje als er een
heel woord in een zin is weggelaten.
Voorbeeld
Het proefwerk is te moeilijk, maar telt toch
mee.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 40

6.3.2 Koppelteken
Theorie
In de theorie wordt uitgelegd wanneer het koppelteken gebruikt wordt. U vindt hieronder
dezelfde theorie in een schema weergegeven:
Om
uitspraakproblemen
te voorkomen
tussen
grondwoorden:
(1)
Voorbeeld
gala-avond
havo-opleiding
Bij
klinkerbotsing
voor het
achtervoegsel
-achtig
Voorbeeld
maffia-achtig
Tekens in een woord
Koppelteken -
In de naam van
getrouwde
vrouwen:
Voorbeeld
Mevrouw
Jansen-de Wit
In
samengestelde
woorden na
adjunct-,
assistant-, chef-,
leerling-,
meester-, ex-,
niet-, oud-, non-
, Sint -(of St.)
Voorbeeld
chef-kok
ex-man
niet-roker
In
samengestelde
woorden voor
of na een letter,
cijfer of
symbool:
Voorbeeld
tussen-s
80-jarige
+-teken
Tip (1) Bij na-apen is er klinkerbotsing: omdat aa bestaat, moet er een streepje tussen de a
en de a gezet worden, zodat duidelijk wordt dat ze bij verschillende woorden horen.
Zonder koppelteken is er uitspraakverwarring.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 41

6.3.3 Trema
Theorie
In de theorie wordt uitgelegd wanneer het trema gebruikt wordt. U vindt hieronder dezelfde
theorie in een schema weergegeven:
Gebruik trema om uitspraakverwarring te voorkomen.
klinkerbotsing
tussen grondwoorden in een woord of tussen grondwoord en voorvoegsel of
achtervoegsel
Schrijf koppelteken - wel
Voorbeeld: na-apen gebruiken
(Kijk bij koppelteken)
Schrijf trema ¨ om uitspraakverwarring te voorkomen.
Voorbeeld
poëzie, beïnvloeden
wel
gebruiken
Schrijf een trema bij klinkerbotsing in getallen:
Voorbeeld
drieëntwintig, tweeëntachtig
niet
gebruiken
Geen trema op eerste letter van de combinaties: -au, -ou, -oe,
-ui en –ij:
Voorbeeld
geautomatiseerd, beoefenen
niet
gebruiken
Geen trema op bepaalde woorden:
Voorbeeld
museum, petroleum
Leer deze uit je hoofd!
niet
gebruiken
Geen trema als er drie of meer klinker achter elkaar staan
Voorbeeld
keien, essentieel
© 2010 Noordhoff Uitgevers 42

6.3.4 Apostrof
Theorie
In de theorie wordt uitgelegd wanneer de apostrof gebruikt wordt. U vindt hieronder
dezelfde theorie in een schema weergegeven:
Op de plaats van
een weggelaten
letter of letters:
Voorbeeld
m’n vriendin
(mijn)
’t is (het)
’s avonds (des)
Op de plaats
van de
weggelaten
bezits-s:
Voorbeeld
Els’ pen
(1)
Tekens in een woord
apostrof ‘
Om uitspraakproblemen
te
voorkomen bij
meervouden en
bezit:
Voorbeeld
auto’s
Tatjana’s vriend
(2)
Voor het
achtervoegsel
na een cijfer of
een afkorting
die als een
woord wordt
uitgesproken:
Voorbeeld
A4’tje
vwo’er
sms’je
Bij
verkleinwoorden
en voor de
bezits-s bij
woorden op –y:
Voorbeeld
baby’tje
baby’s
Tip (1) We schrijven de bezits-s aan het woord vast: Willems shirt, vaders auto.
Als het woord eindigt op een s of s-klank, dan schrijven we geen s er aan vast, maar een
apostrof in plaats van de s: Hans’ fiets, Beatrix’ hoeden.
Tip (2) We schrijven de bezits-s aan het woord vast: Willems shirt, vaders auto.
Als het woord eindigt op een lange klinker, dan schrijven we geen s er aan vast, maar een
apostrof en een s: auto’s. Anders zou je het woord verkeerd uitspreken.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 43

7 Begrippenlijst niveau 1F/2F
Naast de uitleg van de begrippen is in deze lijst, daar waar relevant, het verschil tussen de benaming
van dat begrip in het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs aangegeven.
B
- Bijvoeglijk naamwoord
Het bijvoeglijk naamwoord zegt iets over een zelfstandig naamwoord. Het kan voor of achter het
zelfstandig naamwoord staan.
Voorbeeld
een verdwaalde wielrenner, de hond is lui, het groene gras, het hoge gebouw, de slimme Janneke
D
- Directe rede
De directe rede betekent dat je precies (letterlijk) opschrijft wat iemand heeft gezegd. Je herkent de
directe rede aan de aanhalingstekens.
Voorbeeld
De trainer riep: ‘Jullie moeten eerst drie rondjes om het veld.’
‘Ik heb heerlijk op het strand gelegen’, vertelde Mira glimlachend.
- Doffe -e-
Ook wel stomme -e- genoemd. We noemen de -e- dof (stom) als er geen klemtoon op ligt. Je hoort
dan een [u] als in de.
Voorbeeld
struikelblok, de, bekend, namelijk, stiekem, gierig
E
- Enkelvoud en meervoud
Enkelvoud gaat over één persoon, dier of ding.
Meervoud gaat over meer personen, dieren of dingen.
Voorbeeld
de wielrenner fietst – enkelvoud
de wielrenners fietsen – meervoud
© 2010 Noordhoff Uitgevers 44

F
- Fokschaap Tex of ’t Kofschip
- Eindigt de stam van een werkwoord eindigt op een andere letter dan de -t of -d?
- Dan kun je horen of je de persoonsvorm verleden tijd met een -t of een -d moet schrijven.
- Twijfel je? Gebruik dan Fokschaap Tex.
Hoe werkt Fokschaap Tex?
1 Kijk naar het hele werkwoord.
2 Haal daar -en vanaf.
3 Wat is de laatste letter van het stukje dat overblijft?
4 Is dat één van de medeklinkers uit Fok s ch aa p Tex?
5 Schrijf de persoonsvorm verleden tijd dan met –te of -ten.
G
- Gebiedende wijs
De gebiedende wijs is een werkwoordsvorm. Je gebruikt de gebiedende wijs in een zin met een
opdracht. Let op: in een zin met de gebiedende wijs staat géén onderwerp.
Voorbeeld
Loop naar de maan!
Vergeet het maar!
Begin maar met de afwas!
- Grondwoorden
Samengestelde woorden bestaan uit verschillende delen. Sommige samengestelde woorden bestaan
alleen maar uit grondwoorden. Grondwoorden zijn woorden die los kunnen bestaan.
Voorbeeld
voetbal is een samengesteld woord. Het bestaat uit de grondwoorden voet en bal.
I
- Indirecte rede
De indirecte rede betekent dat je niet letterlijk, maar ongeveer opschrijft wat iemand heeft zegt of
zei.
Voorbeeld
De trainer riep dat we eerst drie rondjes om het veld moesten lopen.
Mira vertelde glimlachend dat ze heerlijk op het strand heeft gelegen.
K
- Klankgroepen
Als je een gesproken woord in stukjes opdeelt, noem je die stukjes klankgroepen. Dit geef je aan met
vierkante haken.
Voorbeeld
[spo ren]
© 2010 Noordhoff Uitgevers 45

- Klinkerbotsing
Klinkerbotsing betekent dat twee klinkers in een woord naast elkaar staan. Je moet dan duidelijk
maken dat beide klinkers bij een andere lettergreep horen. Je doet dit met een koppelteken of een
trema.
Voorbeeld
gala-avond vergelijk galaavond
havo-opleiding vergelijk havoopleiding
maffia-achtig vergelijk maffiaachtig
poëzie vergelijk poezie
beïnvloeden vergelijk beinvloeden
- Klinkerverandering / sterke en zwakke werkwoorden
• Zo heet het op de basisschool: Sommige werkwoorden krijgen in de verleden tijd een andere
klinker dan in de tegenwoordige tijd. Dit heet klinkerverandering.
• Zo heet het op het voortgezet onderwijs: Sommige werkwoorden krijgen in de verleden tijd een
andere klinker dan in de tegenwoordige tijd. Dit heet klinkerverandering. Werkwoorden met
klinkerverandering heten sterke werkwoorden. Werkwoorden zonder klinkerverandering heten
zwakke werkwoorden.
Voorbeeld met klinkerverandering /
sterke werkwoorden
L
- Lange en korte klinker
Er zijn vier lange klinkers:
Voorbeeld
[aa] zoals in baan
[ee] zoals in teen
[oo] zoals in boot
[uu] zoals in stuur
Er zijn vijf korte klinkers:
Voorbeeld
[a] zoals in hak
[e] zoals in zet
[o] zoals in hok
[u] zoals in hut
[i] zoals in tik
krijgen - krijg - kreeg
nemen - neem - nam
worden - word - werd
zonder klinkerverandering /
zwakke werkwoorden
spelen - speel - speelde
maken - maak - maakte
snoepen - snoep - snoepte
© 2010 Noordhoff Uitgevers 46

- Leestekens
punt .
komma ,
dubbele punt :
vraagteken ?
uitroepteken !
aanhalingstekens ‘...’
- Lettergrepen
Als je een geschreven woord in stukjes opdeelt, noem je die stukjes lettergrepen. Dit geef je aan met
streepjes.
Voorbeeld
pa - len
bal - len
- Luisterwoorden
Schrijf precies op wat je hoort. Bij elke klank die je hoort, hoort een letter!
O
- Onderwerp
• Zo heet het op de basisschool: Het belangrijkste stukje van de zin. Meestal is dit een mens of dier,
maar het kan ook een ding zijn. Je vindt het onderwerp door te vragen wie of wat doet er iets?
• Zo heet het op het voortgezet onderwijs: Het onderwerp hoort bij de persoonsvorm van de zin. Je
vindt het onderwerp door te vragen wie of wat + persoonsvorm.
Voorbeeld
Wij gaan naar de disco.
Vraag: Wie gaat naar de disco?
Antwoord: Wij gaan naar de disco.
Wij is het onderwerp.
- Onvoltooid deelwoord
Het onvoltooid deelwoord is een werkwoordsvorm. Je gebruikt het onvoltooid deelwoord voor
handelingen die nog bezig zijn.
Voorbeeld
De jongeren liepen zingend over straat.
P
- Persoonsvorm
De persoonsvorm is een werkwoordsvorm. Aan de persoonsvorm zie je in welke tijd de zin
staat. Het onderwerp bepaalt hoe je de persoonsvorm schrijft.
Voorbeeld
Sarah schrikt zich rot.
Wij gaan iedere week naar de disco.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 47

S
- Samengestelde woorden
Woorden die uit verschillende onderdelen bestaan, noemen we samengestelde woorden.
Samengestelde woorden schrijf je altijd aan elkaar. Dat moet, omdat ze los een andere betekenis
hebben. Aan elkaar krijgen ze een nieuwe betekenis.
Voorbeeld
voetbal , stationshal
- De stam van een werkwoord
De stam van een werkwoord is het hele werkwoord zonder –en of zonder –n. Het is vaak de
werkwoordsvorm die bij ik in de tegenwoordige tijd hoort.
Voorbeeld
fietsen – de stam is fiets. Controleer maar: ik fiets.
doen – de stam is doe. Controleer maar: ik doe.
T
- Tegenwoordige tijd
De persoonsvorm staat in de tegenwoordige tijd als een zin over nu/heden gaat.
Voorbeeld
Ik heb een iPod.
- Tijdproef
Je kunt de persoonsvorm vinden met de tijdproef. Zet de zin in een andere tijd. Het woord dat
verandert, is de persoonsvorm.
Voorbeeld
Sarah schrikt zich rot andere tijd Sarah schrok zich rot.
schrikt verandert in schrok, dus schrikt is de persoonsvorm
V
- Verleden tijd
De persoonsvorm staat in de verleden tijd als een zin over toen/verleden gaat.
Voorbeeld
Ik had een iPod.
- Voltooid deelwoord
Het voltooid deelwoord is een werkwoordsvorm. Je gebruikt het voltooid deelwoord voor
handelingen die afgerond, dus voltooid, zijn.
Voorbeeld
De jongeren hebben de hele tijd gezongen.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 48

- Voorvoegsels en achtervoegsels
Samengestelde woorden bestaan uit verschillende delen. Dat kunnen grondwoorden zijn, maar ook
voorvoegsels of achtervoegsels. Dit moet je weten over voor- en achtervoegsels:
- ze kunnen niet los bestaan
- ze veranderen de betekenis van een woord
Voorbeeld
voorvoegsels: on-, ont-, be-, ver- , ge-, her-
achtervoegsels: -ig, -er, -lijk, -loos, - ing, -achtig, -teit, -heid, -zaam
- Vraagproef
Werkt de tijdproef niet? Gebruik dan de vraagproef.
Maak de zin vragend. Het woord dat vooraan in de zin komt, is de persoonsvorm.
Voorbeeld
Gebruik de tijdproef bij de zin: Wij beantwoorden de mail.
Zet in een andere tijd: Wij beantwoordden de mail. Je kunt niet goed horen welk woord verandert.
Gebruik dus de vraagproef.
Maak de zin vragend: Beantwoorden wij de mail?
Beantwoorden is de persoonsvorm.
W
- Hele werkwoord
• Zo heet het op de basisschool: De woordenboekvorm van een werkwoord.
• Zo heet het op het voortgezet onderwijs: De infinitief.
Voorbeeld
lopen, zwemmen, krijgen, nemen, worden, maken
- Een werkwoord vervoegen
Om werkwoorden goed te spellen, moet je herkennen wat een werkwoord is. Werkwoorden zijn er
in verschillende vormen. Dit noem je vervoegingen.
Een werkwoord vervoegen betekent dat je het werkwoord van vorm verandert, door er bijvoorbeeld
ik, de jongen, het of wij voor te zetten.
Voorbeeld
Bij het werkwoord dansen horen de vormen: dans, danst, dansen, danste, dansten, dansend,
gedanst. Dit zijn vervoegingen.
- Woordtekens
afbreekteken -
weglatingsteken in- en uitvoer
koppelteken ex-vriendje
trema poëzie, beïnvloeden
apostrof m’n vrienden, auto’s
© 2010 Noordhoff Uitgevers 49

Z
- Zelfstandig naamwoord
• Zo heet het op de basisschool: Een zelfstandig naamwoord is een woord dat gaat over een mens,
dier, plant of ding. Je kunt altijd de, het of een voor zelfstandig naamwoord zetten. Namen zijn ook
zelfstandig naamwoorden.
• Zo heet het op het voortgezet onderwijs: Zelfstandig naamwoorden zijn woorden voor mensen,
dieren, planten of dingen. Bij elk zelfstandig naamwoord hoort een lidwoord. Bijna elk zelfstandig
naamwoord heeft een enkelvoud en een meervoud. Je kunt van bijna elk zelfstandig naamwoord een
verkleinwoord maken. Namen zijn ook zelfstandig naamwoorden.
Voorbeeld
één wielrenner - twee wielrenners, de hond - het hondje, het gebouw - de gebouwen, Willemien,
Feyenoord
© 2010 Noordhoff Uitgevers 50

8 Antwoorden oefenboek
1 Werkwoordspelling
Voorbereiding
1 Herkennen van werkwoorden
Training 1
1 speelt
2 wordt
3 luistert
4 schrijft, zijn
5 koopt
6 gestort - fietste - gamen
7 vinden - verheug - ben - zwemmen
8 herkauwen - naderde - zwommen – opstijgen - rent
2 Vinden van de persoonsvorm
Training 1
1 zaten, want zaten wordt na tijdproef zitten
2 speelt, want speelt wordt na tijdproef speelde
3 hebben, want hebben wordt na tijdproef hadden
3 Tegenwoordige of verleden tijd
Training 1
1 toen - vt
2 nu - tt
3 nu – tt
4 nu - tt
5 toen - vt
6 tt
7 vt
8 tt
9 vt
10 tt
4 Enkelvoud of meervoud
Training 1
1 mv (ond = we)
2 ev (ond = de Audi)
3 mv (ond = mijn moeder en ik)
4 ev (ond = ik)
5 ev (ond = de hele school)
© 2010 Noordhoff Uitgevers 51

Persoonsvorm
1 Persoonsvorm tegenwoordige tijd
Training 1
stap 1 enkelvoud
stap 2 nee
stap 3 schrijf stam + t
stap 4 danst
Training 2
2 ligt
3 mist
4 vindt
2 Persoonsvorm verleden tijd met klinkerverandering
Training 1
stap 1 enkelvoud
stap 2 ja
stap 3 Hoor je een [d], dan schrijf je een d
stap 4 vond
Training 2
2 had
3 bekeken
4 sliep
3 Persoonsvorm verleden tijd zonder klinkerverandering
Training 1
Stap 1 andere letter
Stap 2 Hoor je een [t]? Schrijf dan stam + te(n)
(De p zit in Fokschaap Tex)
Stap 3 snapte
Training 2
2 verklapte
3 vertelde
4 doodde
Werkwoordsvormen die geen persoonsvorm zijn
1 Hele werkwoord en onvoltooid deelwoord
Training 1
1 hele ww
2 hele ww
3 onv dw
4 hele ww
5 onv dw
© 2010 Noordhoff Uitgevers 52

2 Voltooid deelwoord
Training 1
stap 1 [t]
stap 2 [d] (vertelde)
stap 3 hoor je [d], dan schrijf je –d
stap 4 verteld
Training 2
2 getrouwd
3 gebracht
4 opgenomen
3 Bijvoeglijk naamwoord afgeleid van voltooid deelwoord
Training 1
stap 1 Afgeleid van voltooid deelwoord
deelwoord op –t of -d
stap 2 Schrijf de kortste vorm
stap 3 verklede
Training 2
2 aangehouden
3 afgevuurde
4 verbrede
4 Gebiedende wijs
Training 1
1 Word
2 Gaat
3 Blijft
4 Blijf
5 Help
Wedstrijd Werkwoordspelling
Voorbereiding
1 eet
2 belde
3 ging
4 heeft
5 wisten, beantwoorden
6 vind
7 keek
8 zal
9 is
10 heeft
11 vt, was, ev
12 tt, worden, mv
13 tt, heb, ev
© 2010 Noordhoff Uitgevers 53

14 tt, is, ev
15 vt, zag, ev
Persoonsvorm
1 vond
2 stuur
3 versliep
4 vergat
5 vluchtte
6 vindt
7 vindt
8 brandt
9 schoot
10 werd
11 slaagde
12 hoestte
Werkwoordsvormen die geen persoonsvorm zijn
1 geproefd
2 verlote
3 gaan
4 omgespitte
5 afwachtend
6 bied
7 vergeten
8 gestrande
9 overbelichte
10 fluitend
11 geblaft
12 schoongemaakt
13 kreunend
© 2010 Noordhoff Uitgevers 54

2 Luisterwoorden
Voorbereiding
1 Wat zijn luisterwoorden?
Training 1
1 De natuur is in de war geraakt door de koude winter.
- natuur is geen luisterwoord. Je hoort een lange [aa] en je schrijft één a.
- koude is geen luisterwoord. Je moet weten welke ou/au/ouw/auw je moet schrijven.
2 Er komen televisies met ingebouwd internet.
- komen is geen luisterwoord. Je hoort een lange [oo] en je schrijft één o.
- televisies is geen luisterwoord. Je hoort een soort [i] en je schrijft e. Je hoort een lange [ie]
en je schrijft i. Je hoort een [z] en je schijft s.
- ingebouwd is geen luisterwoord. Je moet weten welke ou/au/ouw/auw je moet
schrijven. Je hoort aan het eind een [t] en je schrijft een –d.
3 Het verroeste hek achter ons huis is omgevallen.
- het kan een luisterwoord zijn. Vaak hoor je ’t en geen het.
- verroeste is geen luisterwoord. Je hoort in [verroes] één [r] en je schrijft er twee.
- achter is geen luisterwoord. Je hoort een [g] en je schrijft geen g, maar ch.
- omgevallen is geen luisterwoord. Je hoort in [valle] één [l] en je schrijft er twee.
4 Hij wiste alle bestanden van zijn computer.
- hij is geen luisterwoord. Je moet weten welke ij/ei je moet schrijven.
- alle is geen luisterwoord. Je hoort in [alle] één [l] en je schrijft er twee.
- zijn is geen luisterwoord. Je moet weten welke ij/ei je moet schrijven.
- computer is geen luisterwoord. Je hoort een [k] en je schrijft een c. Je hoort een [j] achter
de p en die schrijf je niet. Je hoort een [oe] en je schrijft een u.
5 Esther werd gefeliciteerd met haar verjaardag.
- Esther is geen luisterwoord. Je hoort een [t] en je schrijft th.
- werd is geen luisterwoord. Je hoort aan het eind een [t] en je schrijft een d.
- gefeliciteerd is geen luisterwoord. Je hoort een lange [ee] en je schrijft één e. Je hoort een
lange [ie] en je schrijft een i. Je hoort een [s] en je schrijft een c. Je hoort een lange [ie] en je
schrijft een i. Je hoort aan het eind een [t] en je schrijft een d.
6 In het onopgeruimde kluisje zocht hij zijn huiswerkschrift.
- het kan een luisterwoord zijn. Vaak hoor je ’t en geen het.
- zocht is geen luisterwoord. Je hoort een [g] en je schrijft geen g, maar ch.
- hij is geen luisterwoord. Je moet weten welke ij/ei je moet schrijven.
- zijn is geen luisterwoord. Je moet weten welke ij/ei je moet schrijven.
2 f of v?
Training 1
1 forse
2 vaatwasmachine
3 vechtsport
4 fuif
5 vlag
6 frites
7 vleeskroketten
8 via
9 veel fantasie
© 2010 Noordhoff Uitgevers 55

3 s of z?
Training 1
1 snelle zoekmachine
2 spaargeld
3 zuid
4 ziekenhuis
5 spannende zeiltocht
6 smaak
7 salarisverhoging
8 soldaten
9 sloot, zeven, zwanen
Luisterwoorden
1 Het schrijven en controleren van luisterwoorden
Training 1
1 krultaat - krulstaart
2 bloesemstuik - bloesemstruik
3 spreekbuurt - spreekbeurt
4 teokomst - toekomst
5 schuilplaast - schuilplaats
6 neuspuiteren - neuspeuteren
7 sprekbeurt - spreekbeurt
8 flitsslamp - flitslamp
9 scheulplaats - schuilplaats
10 vliegteug - vliegtuig
11 kniebesgerming - kniebescherming
12 stroomafwaats - stroomafwaarts
Wedstrijd Luisterwoorden
1 herfskamp - herfstkamp
2 ondergrens - ondegrens
3 filmkeuring - vilmkeuring
4 kleuterkleurboek - klueterkleurboek
5 luisterwoorden - luistewoorden
6 fluisteboot - fluisterboot
7 volksdansgroep - folksdansgroep
8 stofverplaatsing - stoferplaatsing
9 schoosteenmantel - schoorsteenmantel
10 volstrekt - voolstrekt
11 kustenaar - kunstenaar
12 reukorgaan - ruekorgaan
13 volgende - volgunde
14 omstreks - omstreeks
15 tuinmeubels - tiunmeubels
16 koortsuitslag - kootsuitslag
17 verdeelsleutel - verdelsleutel
18 oesterzwam - oesterswam
19 gebreuksvoorwerp - gebruiksvoorwerp
20 uitgangspunt - uitgankspunt
21 brugklaskamp - burgklaskamp
© 2010 Noordhoff Uitgevers 56

22 afspaak - afspraak
23 schuilplaats - scheulplaats
24 sleutelbos - sluitelbos
25 gezelschap - gezelsgap
26 aansluiting - ansluiting
27 plosteling - plotseling
28 verhuiskosten - verhuuskosten
29 uitspraakafspraak - uitsprakafspraak
30 siekmelding - ziekmelding
© 2010 Noordhoff Uitgevers 57

3 Lange en korte klinkerregel
Voorbereiding
1 Woorden in klankgroepen verdelen
Training 1
1 [schuil plaats]
2 [knie be scher ming]
3 [stroom af waarts]
4 [hulp arts]
5 [zie ken broe der]
2 Onderscheid lange en korte klinker
Training 1
1 lange klank
2 korte klank
3 lange klank
4 korte klank
5 korte klank
6 korte klank
7 lange klank
8 korte klank
9 lange klank
10 lange klank
11 korte klank
Lange en korte klinkerregel
1 Lange en korte klinkerregel
Training 1
stap 1 Lange klinker
stap 2 Schrijf de lange klinker met één letter
stap 3 banen
Training 2
1 lippen
2 ballen
3 krukken
4 tomaten
5 broden
6 veren
7 stoffen
8 idioten
9 muren
10 kastelen
Wedstrijd lange en korte klinkerregel
1 lange klank
2 lange klank
3 korte klank
4 lange klank
© 2010 Noordhoff Uitgevers 58

5 lange klank
6 korte klank
7 korte klank
8 korte klank
9 korte klank
10 lange klank
11 krokodillen
12 avonturen
13 zonnen
14 zolderramen
15 ligbedden
16 fotomodellen
17 apparaten
18 aantallen
19 gezinnen
20 minuten
21 leraren
22 sigaretten
23 adressen
24 schenkkannen
25 appelbomen
26 moerassen
27 leeftijdgenoten
28 stoelpoten
© 2010 Noordhoff Uitgevers 59

4 Samengestelde woorden
Verlengsingsregel
1 Verleningsregel
Training 1
1 luid
2 wand
3 web
4 krap
5 spannend
6 kandidaat
7 draad
8 rib
Aaneenschrijven
1 Alleen grondwoorden
Training 1
1 computerreclame
2 fietstas
3 schoollokaal
4 basisschool
5 rugzak
2 Grondwoorden met tussen-s
Training 1
1 koningszoon
2 stationschef
3 wandelstraat
4 liefdesverdriet
5 doodsbang
6 voorjaarsshow
7 kapperszaak
8 bruidssluier
9 bruidsjurk
10 voorjaarszon
3 Grondwoorden met voorvoegsels en/of achtervoegsels
Training 1
1 onnauwkeurig - onauwkeurig
2 veroesten - verroesten
3 herroepen - heroepen
4 onnodig - onodig
5 spraaksaam - spraakzaam
6 waarachtig - warachtig
7 verekenen - verrekenen
8 gevoelloos - gevoeloos
9 onatuurlijk - onnatuurlijk
10 doelloos - doeloos
© 2010 Noordhoff Uitgevers 60

4 Grondwoorden met tussenletter -e of -en
Training 1
1 kersenvlaai
2 paddenstoel
3 leeuwenmoed
4 secondelang
5 modeshow
6 pannenkoek
7 mijlenver
8 eindejaar
9 zonnestraal
10 horlogebandje
5 Grondwoorden met achtervoegsel en tussenletter -e
Training 1
1 machteloos
2 eigenlijk
3 wanhopig
4 zorgeloos
5 gelegenheid
6 misdadig
7 besluiteloos
8 gewetenloos
6 Verkleinwoorden
Training 1
1 paardje
2 CD-rommetje
3 kortinkje
4 laatje
5 pony’tje
6 bikinietje
7 menuutje
8 puddinkje
Wedstrijd Samengestelde woorden
Verlengingsregel
woorden op –d woorden op -t
daad plaat
sieraad klimaat
inderdaad bloot
brood straat
verband tomaat
misverstand piloot
fietsband kandidaat
toestand resultaat
beroemd krant
ziektebeeld charmant
bezit
© 2010 Noordhoff Uitgevers 61

Aaneenschrijven
1 gelukkig
2 ziekenzorg
3 schandalig
4 perenvlaai
5 (kilometer)teller
6 kweker
7 paardenbloem
8 kattenpis
9 (onrust)stoker
10 geitenmelk
11 trilling
12 onwillig
13 hoogtemeter
14 gemeentebestuur
15 voorradig
16 harteloos
17 eikenlaan
18 nadrukkelijk
19 nodeloos
20 onbenullig
21 pannenkoek
22 wetteloos
23 boerendochter
24 bendeleider
25 bananenschil
26 spinnenweb
27 hoogtevrees
28 maneschijn
29 roggebrood
Verkleinwoorden
1 raampje
2 zebraatje
3 autootje
4 lolletje
5 pennetje
6 touwtje
7 koninkje
8 colaatje
9 ringetje
10 kettinkje
11 glaasje
12 accuutje
13 jury’tje
14 sterretje
© 2010 Noordhoff Uitgevers 62

5 Hoofdletters, leestekens en andere woordtekens
Hoofdletters
1 Hoofdletters in een woord
Training 1
1 Pinksteren / pinksteren
2 Reinier van der Hoek / Reinier Van der Hoek
3 IJsselmeer/ ijsselmeer
4 zuid-Duitsland / Zuid-Duitsland
5 Philips / philips
6 het oosten van Spanje / het Oosten van Spanje
7 groningen / Groningen
8 Golfoorlog / golfoorlog
9 Kerstvakantie / kerstvakantie
2 Hoofdletters in een zin
Training 1
1 Ik begrijp hier niets van.
2 De trainer riep: ‘Vergeet de warming-up niet!’
3 @ is een teken dat je in e-mailadressen tegenkomt.
4 ‘Wat zeg je?’, vroeg ze, ‘Je moet wat harder praten’.
5 ‘k Zou niet weten wat hij daarmee bedoelt.
Leestekens
1 Punt, komma en dubbele punt
Training 1
a / c / d / e
2 Vraagteken en uitroepteken
Training 1
c / e
3 Aanhalingstekens
Training 1
b / c
Woordtekens
1 Afbreekteken en weglatingsstreepje
Training 1
a Op dat festival treden vooral popzangers en –zangeressen op.
b De Friese en Noorse schaatsers deden het goed op het WK.
c Bij het middelbaar of ander beroepsonderwijs krijg je meer praktijkvakken.
d De voor- en achterdeur van ons huis staan open.
e De in- en uitvoer krompen voor het derde achtereenvolgende jaar.
© 2010 Noordhoff Uitgevers 63

2 Koppelteken
Training 1
a bureau-inhoud
b 23-jarige
c auto-inbraak
d adjunct-directeur
e garage-eigenaar
f niveau-indeling
g politieauto
h radio-uitzending
i oud-directeur
j assistent-bedrijfsleider
k vanille-ijs
3 Trema
Training 1
A egoïsme
B ideeën
C
D Australië
E
F efficiënt
G
H gekopieerd
I
J drieëntachtig
4 Apostrof
Training 1
a
b Frans’ vriendin, ski’s
c
d
e Annelies’ etui
f ’t Is (jammer dat dat) sms’je (niet) ’s ochtends (al verstuurd was.)
Wedstrijd Hoofdletters, leestekens en andere woordtekens
1 Meneer De Wit vertelde wat Sacha fout deed: ‘Je moet niet stoppen zonder cooling down’.
2 Esmee dacht: ik wou dat die man me met rust liet.
3 Ach, wil jij me die stapel borden even aangeven, Idris?
4 De gymlerares riep: ‘Mieke en Eline, doorlopen!’
5 Julius wil met Pinksteren met zijn Honda een tocht om het IJsselmeer maken.
6 Martin moet elke zaterdag zijn ouders in de tuin helpen, omdat zij zijn vakantie naar Griekenland
betalen.
7 Ons team heeft ‘fantastisch’ gespeeld: we zijn nog nooit zo afgegaan.
8 tweeëntachtig
9 geautomatiseerd
© 2010 Noordhoff Uitgevers 64

10 kano’s
11 pony’s
12 Trix’ fiets
13 ’s Avonds
14 beïnvloeden
15 patiënt
16 onderzeeër
17 zomer- en winterkleding
18 astma-aanval
19 €-symbool
© 2010 Noordhoff Uitgevers 65