Nectar 2e editie docentenhandleiding 3 vmbo basis - Noordhoff ...

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave .................................................................................................... 1
Algemeen............................................................................................................ 2
Werken met Nectar ........................................................................................... 3
Hoe werkt 3 vmbo bovenbouw? ......................................................................... 3
Differentiatie .................................................................................................... 4
Toetsing .......................................................................................................... 5
Planning vmbo bovenbouw .................................................................................... 6
De hoofdstukken inhoudelijk .................................................................................. 7
Hoofdstuk 1 Vier Rijken......................................................................................... 8
Hoofdstuk 2 Planten, dieren, mensen .................................................................... 13
Themahoofdstuk A Kweken onder glas .................................................................. 18
Hoofdstuk 3 Voortplanting ................................................................................... 21
Themahoofdstuk B Het consultatiebureau .............................................................. 27
Hoofdstuk 4 Waarnemen ..................................................................................... 30
Hoofdstuk 5 Mens en milieu ................................................................................. 35
Themahoofdstuk C De natuurvoedingswinkel.......................................................... 41
Examenprogramma VMBO Biologie ....................................................................... 44
Toelichting ..................................................................................................... 45
Het examen ................................................................................................... 48
De eindtermen van het kerndeel ....................................................................... 54
De eindtermen van het verrijkingsdeel ............................................................... 61
Adressenlijst...................................................................................................... 63
Nectar vmbo 3 basis 1

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Algemeen
De docentenhandleiding van de tweede editie van Nectar is, net als de leerlingenboeken,
vernieuwd. De handleiding is niet alleen geactualiseerd, maar wordt via de website van
Nectar aangeboden. De informatie van de handleiding blijft op deze manier actueel.
Dit document is een uitgeprinte versie van de belangrijkste onderdelen van de digitale
docentenhandleiding. Andere onderdelen als werkbladen voor de leerlingen en actuele
informatie (zoals errata) kunt u vinden in de overige rubrieken van de
docentenhandleiding op www.nectar.wolters.nl
Methode opbouw
vmbo
basis 1
vmbo
basis 2
vmbo
basis 3
vmbo
basis 4
vmbo
kgt 1
vmbo
kgt 2
vmbo
kgt 3
vmbo
kgt 4
vmbo
gt/h/v 1
havo/
vwo 2
havo
deel 1
havo
deel 2
vwo
deel 1
vwo
deel 2
vwo
deel 3
Nectar bestaat voor de vmbo bovenbouw uit de volgende componenten:
• leerboek
• werkboek met de i-module NectarNet op http://b3.nectar.wolters.nl
• uitwerkingenboek
• toetsenboek (inclusief toetsen op cd-rom)
• (digitale) docentenhandleiding
Basis en kgt
In Nectar tweede editie is vanaf klas 3 een scheiding aangebracht tussen basis en kgt
leerlingen.
Het basisboek heeft een lager niveau van teksten en opdrachten. Er wordt gebruik
gemaakt van eenvoudig taalgebruik. De hoofdstukken in de delen 3 gaan qua
onderwerpen wel gelijk op.
Nectar vmbo 3 basis 2

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Werken met Nectar
Zelfstandig leren
Nectar is bij uitstek een methode om zelfstandig aan te werken. Leerlingen kunnen zich
zelf de leerstof eigen maken. Dat betekent het zelfstandig bestuderen van de
hoofdstukken met uitzondering van Onderzoek.
Bij Onderzoek zullen leerlingen een beroep op u doen – of op uw TOA – in uw rol als
begeleider of organisator. Toch zorgen ook hier de doelgerichte opdrachten en duidelijk
omschreven eisen aan het eindresultaat ervoor dat leerlingen veel zelf kunnen doen.
De mate waarin u kiest voor zelfwerkzaamheid, is aan u. U bepaalt in hoeverre de
leerling verantwoordelijkheid draagt voor zijn eigen leren. Nectar geeft u in ieder geval
de mogelijkheid die verantwoordelijkheid gaandeweg meer bij de leerling te leggen.
Welke andere werkvormen zijn mogelijk met Nectar?
Klassikaal lesgeven, groepswerk, werken in tweetallen
Nectar stelt u uiteraard in staat de verschillende onderdelen van de methode ook
klassikaal te behandelen. Soms is het effectiever om vragen en opdrachten in tweetallen
(zelfstandig) te laten maken. Daarnaast kunt u besluiten vragen en opdrachten klassikaal
te bespreken, u kunt dit ook individueel laten doen. Dit kan uitstekend met behulp van
het uitwerkingenboek. Het uitwerkingenboek bevat niet alleen de antwoorden, maar
zonodig ook een toelichting op het antwoord. In de praktijk laten docenten die kiezen
voor zelfstandig werken het gebruik van de boeken vaak vrij. Een leerling leert van de
goede antwoorden en bij ‘misbruik’ benadeelt hij alleen zichzelf. ‘Misbruik’ doet zich in de
praktijk overigens weinig voor. Als het plaatsvindt, is het na een schriftelijke overhoring
of proefwerk vaak afgelopen!
Hoe werkt 3 vmbo bovenbouw?
Structuur van het leerboek basis
Inhoudsopgave
Hoe werk je met Nectar?
Hoofdstukken 1 t/m 5
Coach A Toetsen maken Hierin staan tips over het leren en maken van
toetsen.
Coach B Examen Hierin staan tips over de voorbereiding op het
examen. Examenvragen staan per hoofdstuk in
het werkboek.
Thema’s (A, B, C) In de themahoofdstukken wordt de leerstof van
een voorafgaand hoofdstuk gekoppeld aan een
beroep of een instelling in de (beroeps)praktijk.
De leerling leert de opgedane kennis van het
voorgaande hoofdstuk toe te passen binnen deze
(beroeps)context. De onderwerpen van de
themahoofdstukken zijn ontleend aan de
sectoren Landbouw en Zorg en Welzijn.
De inhoud van de leerstof is geen expliciete
examenstof, maar wel een toepassing van de
onderwerpen die in het schoolexamen behandeld
moeten worden.
Checklists vaardigheden De checklists met vaardigheden specifiek voor
biologie staan in het leerboek. De overige
checklists staan op NectarNet.
Begrippenlijst Referentielijst
Nectar vmbo 3 basis 3

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Structuur van een hoofdstuk basis
Hoofdstukopening Overzicht van de leerdoelen en kennismaking
met iemand die biologie in zijn werk gebruikt
Paragrafen Leerstof met leesteksten en bronnen. Kernvragen
zijn de kapstok van de paragraaf. Voor de
opdrachten wordt verwezen naar het werkboek.
ICT opdrachten (in WB) In het werkboek zijn opdrachten opgenomen
waarmee een controle plaats kan vinden of
leerlingen NectarNet wel of niet gedaan hebben.
Onderzoek Hierin staan opdrachten voor:
• onderzoek doen,
• het doen van proeven,
• werkstuk maken, enz
Beroep in beeld Geeft informatie over beroepen en welke
opleiding daarvoor nodig is. Geeft inzicht in wat
de leerling zelf kan en wil.
Samenvatting Hier komen de kernvragen terug met de
antwoorden erop.
Belangrijke begrippen Uitleg belangrijke begrippen
Test jezelf
(in WB en/of NectarNet)
Leren doe het eens zo
(in WB)
Bij basis: Test jezelf per paragraaf!
Als de leerling de test jezelf goed heeft gedaan
kan de verdieping gedaan worden. Als dit niet
het geval is kan Leren doe het eens zo gemaakt
worden.
Extra hulp bij lastige onderdelen van de stof. Het
spoort de leerlingen aan om op een andere
manier met de stof bezig te zijn
Voor examentraining
Examenvragen
(in WB)
Verdieping Hier wordt dieper ingegaan op (een deel van) de
leerstof uit het hoofdstuk.
Differentiatie
Bij Nectar kan op verschillende manieren differentiatie tussen leerlingen plaatsvinden die
met hetzelfde deel werken: differentiatie naar tempo, naar interesse en naar leerstijl.
Differentiatie naar tempo
Tempoverschillen tussen (groepen) leerlingen kunt u opvangen met de onderdelen
Onderzoek, Beroep in Beeld en Verdieping. De inhoudelijke kerndoelen staan in de
basisstof. De Verdiepingen bevatten uitbreidingen van die stof op een hoger niveau. In
de onderdelen buiten de paragrafen komen alle vaardigheden meermalen aan de orde. U
kunt per hoofdstuk dus een keuze maken, afhankelijk van uw
voorbereidingsmogelijkheden, uw interesse en die van uw leerlingen en het gewenste
tempo.
Differentiatie naar interesse
Uw keuze uit de opdrachten van Onderzoek kunt u afstemmen op uw eigen interesse en
die van uw leerlingen. Hetzelfde geldt voor de beslissing om wel of niet Beroep in Beeld
van een hoofdstuk te doen.
Differentiatie naar leerstijl
Om tegemoet te komen aan de verschillen in leerstijl in een groep bevat Nectar
verschillende soorten opdrachten en vraagvormen. Nectar bevat afwisselend vragen die
Nectar vmbo 3 basis 4

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
leerlingen informatie laten halen uit tekst of uit bronnen, gesloten vragen, open vragen,
zelf onderzoek doen, verschillende werkvormen, zelf samenvatten et cetera. Deze
variatie in vragen en opdrachten wordt ondersteund door een vaste structuur; hierdoor
raken uw leerlingen het overzicht niet kwijt. Het is altijd duidelijk wat er van hen wordt
verwacht.
Toetsing
In het werkboek is aan het eind van elk hoofdstuk een diagnostische toets opgenomen:
de ‘Test Jezelf’. Het is de bedoeling dat de leerlingen de diagnostische toets maken na de
leerstof van het hoofdstuk geleerd te hebben. Naast de ‘Test Jezelf’ in het werkboek is er
ook een diagnostische toets op NectarNet beschikbaar.
In het toetsenboek zijn per hoofdstuk twee eindtoetsen opgenomen. De vragen van deze
A en de B toets zijn verschillend, maar qua niveau zijn de A en B toets grotendeels gelijk.
Niet alleen de basisstof wordt getoetst, ook de verdiepingen bij de paragrafen én de
overige leerstof; Onderzoek en Beroep in Beeld komen in de toetsen aan de orde. De
antwoorden kunnen door de leerlingen op de toets zelf genoteerd worden. Voor de
docent is een correctiemodel bijgevoegd. Ter verantwoording is bij ieder hoofdstuk een
toetsmatrijs opgenomen, waarin de verdeling van de vragen over verschillende niveaus
van beheersing van de leerstof is weergegeven.
Nectar vmbo 3 basis 5

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Planning vmbo bovenbouw
In welke leerjaren biologie gegeven wordt, verschilt sterk per school. Tevens verschilt het
aantal lesuren per week sterk.
Voor de bovenbouw van het vmbo heeft Nectar twee delen. Deel 3 kan in de derde klas
gebruikt worden en deel 4 in de vierde klas. In beide leerjaren is 2 lesuren per week
voldoende om de stof goed door te werken. Maar het is ook mogelijk om beide delen
anders in te zetten, afhankelijk van het aantal uren biologie in leerjaar 3 en 4.
Hieronder worden voorbeelden gegeven van hoe deel 3 basis kan worden ingezet in klas
3 bij 2 lesuren biologie per week. Daarbij is uitgegaan van 35 werkelijke lesweken per
schooljaar (dus 70 lesuren).
3 basis
Hoe werk je met Nectar 1 uur
5 hoofdstukken(3x9 + 2x8= 43 uur) 43 uur
Toetsen 10 uur
Praktische opdrachten 6 uur
Coach/examenvoorbereiding 6 uur
Handelingsdeel 2 uur
Eigen invulling 2 uur
Totaal 70 uur
Per hoofdstuk (5 paragrafen) 9 uur voor:
Hoofdstukopening 0,5 uur
5 paragrafen 5 uur
Overzicht + Test jezelf 1 uur
Leren doe het eens zo / Verdieping 1 uur
Onderzoek / Beroep in beeld 1,5 uur
Totaal 9 uur
De paragrafen per hoofdstuk bevatten de kernstof (alle inhoudelijke eindtermen). Deze
paragrafen moeten dus in ieder geval aan bod komen. Als er minder lesuren beschikbaar
zijn dan in het bovenstaande voorbeeld, dan moet u een keuze maken uit de overige
onderdelen. Om alle vaardigheden uit de eindtermen aan bod te laten komen, zullen de
leerlingen in ieder geval stukken uit Onderzoek moeten doen. U kunt overwegen om de
leerlingen meer leerstof zelfstandig (thuis) te laten doorwerken. Met Nectar kan dat
uitstekend. De inzet van het uitwerkingenboek kan lestijd ‘besparen’.
U kunt ook lestijd besparen door de ICT in uw lessen in te zetten als vervanging van
opdrachten in de paragrafen uit het werkboek. Een overzicht hiervan staat per deel op de
digitale docentenhandleiding op www.nectar.wolters.nl.
Deze ICT opdrachten bij de paragrafen kunt u gezamenlijk met de leerlingen op school
maken, u kunt de leerlingen ook thuis met de extra lesstof laten oefenen. Leerlingen
hebben zowel thuis als op school toegang tot NectarNet door middel van het adres dat
voorin het boek staat opgenomen (http://b3.nectar.wolters.nl).
De digitale Test Jezelf is dezelfde toets als in het werkboek en kan ook in plaats van de
Test Jezelf in het werkboek gemaakt worden.
Uiteraard staat het u vrij andere keuzes met betrekking tot de boeken en de ICT te
maken.
Nectar vmbo 3 basis 6

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
De hoofdstukken inhoudelijk
Bij elk hoofdstuk vindt u de informatie die nodig is om dat hoofdstuk te kunnen starten.
Bij ‘Wat moet de leerling kennen en kunnen?’ zijn de leerdoelen van het betreffende
hoofdstuk beknopt weergeven. Met behulp van deze informatie ziet u in één oogopslag
hoeveel nieuwe informatie elke paragraaf bevat. Ook ziet u welke vaardigheden in
Onderzoek geoefend worden. U kunt vervolgens beslissen welke begrippen, processen
en/of vaardigheden extra aandacht of klassikale uitleg behoeven.
Aansluitend treft u een overzicht van de eindtermen aan die in het hoofdstuk aan de orde
komen. Ook leest u hoe het hoofdstuk samenhangt met de andere hoofdstukken in het
boek en met andere vakken uit de basisvorming. De complete tekst van de eindtermen
vindt u op pagina 43 van deze handleiding.
In de rubriek ‘Vooraf regelen’ staat exact beschreven wat er voor de practica nodig is. U
of uw TOA kunt deze lijsten gebruiken om de practica voor te bereiden.
De rubriek ‘Tips en Trucs’ bevat verschillende lessuggesties per hoofdstuk. Het gaat
allereerst om zaken die geen of weinig voorbereidingstijd vragen. Deze zijn bedoeld om
afwisseling in de lessen te brengen en om studievaardigheden, algemene
vakoverstijgende vaardigheden en houdingsdoelen met de leerlingen te oefenen. Ook zijn
er Tips en Trucs die wat meer (les)tijd vragen, bijvoorbeeld voor vakoverstijgende
projecten. Daarnaast zijn hier suggesties vermeld om film, video, software, internet en
dergelijke in uw les in te zetten.
Nectar vmbo 3 basis 7

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Hoofdstuk 1 Vier Rijken
Wat moet de leerling kennen en kunnen?
Hoofdstuk 1 – 3 vmbo basis
1.1 Een tuin
De verscheidenheid aan organismen komt aan de orde en hun onderlinge afhankelijk via de
voedselkringloop. De tuin dient hierbij als concreet voorbeeld. De vier rijken worden geïntroduceerd,
en de levenskenmerken van organismen genoemd.
1.2 Het plantenrijk
Behandeld worden de diversiteit aan planten, de bouw en stevigheid van planten, en de structuur van
de plantencel.
1.3 Het dierenrijk
Behandeld worden de diversiteit van dieren, hun bouw en stevigheid, en de structuur van de dierlijke
cel. De verschillende organisatieniveaus binnen het organisme (cel, weefsel, orgaan, orgaanstelsel)
worden genoemd.
1.4 Schimmels en bacteriën
Kenmerken van organismen behorende tot deze twee rijken worden behandeld, inclusief hun celbouw.
Aan de orde komt ook het belang van deze organismen voor de mensheid: zowel de positieve (hun rol
in de voedselkringloop, productie van voedsel en medicijnen) als negatieve aspecten (veroorzaking
van ziekte en voedselbederf) worden belicht.
Alles wat de leerling moet kennen & kunnen staat in het onderstaande overzicht:
paragraaf de leerling is in staat om begrippen vaardigheden/attitudes
1.1 Aan te geven hoe organismen in vier
rijken ingedeeld worden.
De levenskenmerken van organismen
op te noemen.
De stoffen te noemen die planten
opnemen.
De voedselkringloop uit te leggen.
1.2 De verscheidenheid aan planten te
duiden door middel van voorbeelden.
De onderdelen (organen) van een
plant op te noemen en hun taken
(functies) te benoemen.
De onderdelen van een plantencel te
benoemen in een tekening, en hun
functies aan te geven.
Uit te leggen hoe kruidachtige en
houtachtige planten stevigheid
verkrijgen.
1.3 De verscheidenheid aan dieren te
duiden door middel van
voorbeelden.
De opbouw van een dier uit
verschillende
organisatieniveaus: cellen, weefsels,
organen en orgaanstelsels, aan te
geven.
De onderdelen van de dierlijke cel te
benoemen in een tekening.
Aan te geven hoe (zoog)dieren
stevigheid verkrijgen.
1.4 De bouw van schimmels en bacteriën
uit te leggen.
De onderdelen van hun cellen te
benoemen in een tekening.
De verspreiding en voortplanting van
schimmels en bacteriën te
beschrijven.
De rol van schimmels en bacteriën in
de natuur te noemen.
organismen, rijken,
levenskenmerken,
fotosynthese, verbranding,
voedselkringloop,
producenten, consumenten,
afvaleters, reducenten,
mineralen
functie, glucose, de
onderdelen (organen) van de
plant, de onderdelen van de
plantencel zoals
bladgroenkorrels en vacuole,
houtstof
functies van cellen, weefsels,
organen en orgaanstelsels,
onderdelen van een dierlijke
cel, trilharen,
skelet, schild
schimmels, sporen, zwamvlok,
paddestoel, bacteriën, kolonie,
onderdelen van een schimmel-
en bacteriecel, reducenten,
voedselvergiftiging,
conserveren, gist, penicilline,
antibiotica
Vertegenwoordigers van de
vier rijken herkennen.
Een kringloop kunnen tekenen
en de overdracht van stoffen
daarin aangeven.
Kennis opbouwen van
verschillende
organisatieniveaus.
Anatomische tekeningen
verklaren en onderdelen
benoemen.
Rekenen.
Kennis opbouwen van
verschillende
organisatieniveaus.
Anatomische tekeningen
verklaren en onderdelen
benoemen.
Rekenen.
Werken met de microscoop.
Kleuren van een preparaat.
Tekenen volgens de
tekenregels.
Kennis opbouwen van
verschillende
organisatieniveaus.
Anatomische tekeningen
verklaren en onderdelen
benoemen.
Rekenen.
Voedselconserveringsmethoden
toepassen.
Nectar vmbo 3 basis 8

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Voorbeelden van het belang van
schimmels en bacteriën voor de mens
te geven: veroorzaking van ziektes en
voedselvergiftiging, hun gebruik bij de
bereiding van voedsel en medicijnen.
Aan te geven hoe de mens
voedselbederf kan tegengaan.
Verdieping Met voorbeelden uit te leggen wat
biotechniek is.
DNA en haar functie te omschrijven.
Moderne biotechnieken zoals
genetische manipulatie en
gentherapie aan de hand van
voorbeelden uit te leggen.
biotechniek, DNA, moderne
biotechniek,
genetische manipulatie,
gentherapie
Onderzoek de leerling is in staat om vaardigheden
A Wangcellen onder de microscoop te
bestuderen en te tekenen.
B Methodes van voedsel-conservering te
onderscheiden met voorbeelden; en
enkele van deze methodes toe te
passen.
Hygiënisch te werken
(voedselvergiftiging!).
Samen te werken bij een
onderzoeksopdracht.
C Door middel van een proef uit te zoeken
wat de optimale temperatuur is voor de
werking van gistcellen.
Samen te werken bij een
onderzoeksopdracht.
D De aanwezigheid van bacteriën aan te
tonen door middel van het opzetten van
een bacteriekweek.
Hygiënisch te werken.
Behandelde Eindtermen
Hoofdstuk 1 – 3 vmbo basis
De optimale temperatuur voor
gistwerking onderzoeken.
Een bacteriekweek opzetten.
Onderzoeksvaardigheden.
Verantwoord omgaan met apparatuur en instructies.
De microscoop gebruiken.
Kleuren van een preparaat.
Een biologische tekening maken.
Onderzoeksvaardigheden: een praktisch onderzoek
uitvoeren.
Samenwerken met medeleerlingen.
Onderzoeksvaardigheden: een experiment uitvoeren.
Verantwoord omgaan met apparatuur en instructies.
Samenwerken met medeleerlingen.
Onderzoeksvaardigheden: een experiment uitvoeren.
Verantwoord omgaan met apparatuur en instructies.
paragraaf/onderzoek eindtermen
1.1 K 3.2, K 3.7, K 4.1, K 5.1, K 6.5
1.2 K 2.5, K 3.2, K 3.4, K 3.7, K 4.3, K 6.3
1.3 K 2.5, K 3.2, K 3.4, K 3.5, K 3.7, K 4.3, K 4.5, K 6.2
1.4 K 2.5, K 3.2, K 3.4, K 3.7, K 4.3, K 5.1, K 5.2
Onderzoek A K 2.1, K 2.3, K 3.6, K 3.7, K 3.8, K 3.9
Onderzoek B K 2.1, K 2.3, K 2.7, K 3.6, K 3.7, K 3.9
Onderzoek C K 2.1, K 2.3, K 2.7, K 3.6, K 3.7, K 3.9
Onderzoek D K 2.1, K 2.3, K 3.6, K 3.9
Samenhang
Hoofdstuk 1 maakt de variatie in levensvormen duidelijk, met aandacht voor de basale kenmerken van
organismen uit de vier hoofdgroeperingen en hun cellen. En zo is hoofdstuk 1 een aanloop naar de
volgende hoofdstukken, waarin meer kennis aangedragen wordt betreffende planten (hoofdstuk 2), de
fysiologie van de mens (hoofdstukken 3 en 4), en mens en milieu (hoofdstuk 5).
Samenhang met andere vakken
Belangrijk is vooral de samenhang met de andere exacte vakken (wiskunde, scheikunde,
natuurkunde) m.b.t. het opzetten en uitvoeren van onderzoeksopdrachten; voorts met aardrijkskunde
voor wat betreft het milieu, en maatschappijleer: de maatschappelijke gevolgen van biotechnologie.
Nectar vmbo 3 basis 9

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Vooraf regelen
Bij de proefjes wordt er in het algemeen van uitgegaan dat de leerlingen in tweetallen werken in een
klas van 30 leerlingen.
Hoofdstuk 1 – 3 vmbo basis
Benodigde materialen
Onderzoek A
• 15 microscopen
• 15 objectglazen
• 15 dekglazen
• 15 prepareernaalden
• 15 plastic roerstokjes
• jodium
• tekenpapier
Onderzoek B
Het voedsel dat onderzocht gaat worden, bijvoorbeeld: banaan; groente; een glas melk; een plakje
kaas; een blikje leverpastei of vis; brood of koekjes; verse aardbeien (jam maken!).
Schaaltjes, schoteltjes, zakjes e.d. om de voedselitems in te bewaren.
Benodigdheden voor de verschillende conserveringsmethodes, zoals: koelkast, (vacuüm)verpakking,
azijn, zout of suiker, enzovoort.
Onderzoek C
Leerlingen werken in groepen, afhankelijk van het beschikbare materiaal zoals waterbaden. Dus
bijvoorbeeld:
• 5 waterbaden
• 5 even grote maatcilinders
• 5 thermometers
• 5 roerstaven
• 5 eetlepels
• 5 theelepels
• 5 linialen
• 5 stopwatches of horloges met secondewijzer
• 5 kladblaadjes
• een emmer met water van 80 ˚C
• meel (bloem)
• droge bakkersgist
• suiker
• water
• ijsblokjes
Onderzoek D
• 30 steriele petrischalen met daarin een kweekvoedingsbodem voor bacteriën
(per tweetal leerlingen 2 petrischalen nodig)
• plakband
• viltstift
• kladpapier
Tips en trucs
Hoofdstuk 1 – 3 vmbo basis
Nectar vmbo 3 basis 10

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
1 U laat de leerlingen in de eerste les een opstel schrijven, waarin zij zo goed mogelijk proberen op
te schrijven wat ze in de onderbouw hebben gedaan aan biologie. Ook schrijven ze iets op over
hun hobby’s, favoriete popband en dergelijke.
Doel: snel een indruk krijgen van de voorkennis van uw leerlingen en een kennismaking waarbij
elke leerling aan bod kan komen. Bovendien heeft u materiaal waar u nog eens in kunt kijken bij
volgende lesvoorbereidingen, bijvoorbeeld wanneer u wilt weten welke leerlingen iets aan sport
doen.
2 U kunt de leerlingen ook een opstel laten schrijven over wat ze verwachten van het vak
gedurende de komende twee jaar, welke onderwerpen aan bod zullen komen volgens hen, wat ze
graag zouden willen leren, waarvoor ze het vak in de toekomst nodig denken te hebben, etc.
Dit opstel kunt u in hun examendossier stoppen.
Doel: leerlingen oriënteren zich op het vak biologie in de bovenbouw.
3 Vanaf de eerste les, voor de duur van hoofdstuk 1, behangt u de wand van het klaslokaal met de
wandplaten die u voorradig hebt over de variatie in levensvormen. Ook zet u bijvoorbeeld plastic
modellen neer van diverse organismen.
Doel: de leerlingen krijgen een indruk van de rijkheid aan levensvormen.
4 U start het hoofdstuk met het doen van een bijpassende opdracht. Te denken valt aan een
opdracht waarbij de leerlingen een keur van levensvormen (levend, geprepareerd, op foto’s etc.)
moeten onderbrengen bij elk van de vier onderscheiden rijken.
Doel: tegemoetkomen aan de favoriete leerstijl van de meeste leerlingen: eerst doen, dan
nadenken over de theorie.
5 U besteedt aandacht aan de indeling van het dierenrijk (en het plantenrijk). U maakt daarvoor een
tentoonstelling in het lokaal met wat er te zien valt in het dieren- en plantenrijk. De leerlingen laat
u met behulp van een aantal opdrachten (met betrekking tot goed waarnemen en eventueel
tekenen) een rondgang maken.
Doel: u laat een onderwerp aan bod komen dat goed waarnemen en indelen in groepen bij
biologie illustreert. De leerlingen oefenen in zorgvuldig waarnemen en tekenen.
6 U kunt uw leerlingen ook opdragen een collage te maken van een ecosysteem (te denken valt aan
het bos, een meer, enz.) met behulp van illustraties uit de bladen.
Doel: leerlingen enthousiast maken en leren zich te presenteren.
7 U laat de leerlingen een natuurgetrouwe en schematische tekening van een door hen bekeken
levensvorm inleveren. Eventueel geeft u een cijfer.
Doel: oefenen met tekenen volgens de tekenregels.
8 U laat de leerlingen een tekening maken van waterpestcellen of een (boom)alg.
Doel: de typische celkenmerken van plantencellen nog eens onder de aandacht te brengen.
9 U laat de leerlingen microscopische preparaten van been, spierweefsel of bloed bekijken.
Doel: de leerlingen zien dat er grote verschillen bestaan tussen dierlijke cellen.
Het is niet aan te raden dit onderzoek uit te breiden met het bekijken van dierlijke weefsels!
10 Laat leerlingen een paddestoel bekijken. De champignon is hiervoor geschikt. Het mycelium is
met behulp van een loep te bestuderen. Verder kan de paddestoel dwars en overlangs
doorgesneden worden. Van een plaatje (lamel) kan een microscopisch preparaat gemaakt
worden, zodat de sporen bestudeerd kunnen worden (daarvoor dient men wel te wachten tot de
onderkant van de champignon zwart is geworden).
Doel: leerlingen oefenen in waarnemen en het vastleggen van waarnemingen.
11 Bij tuincentra maar ook bij bezoekerscentra van natuurbeschermingsorganisaties
(Natuurmonumenten, boswachterijen) zijn soms kweekbakken te koop met kweekaarde voor
champignons of andere eetbare paddestoelen en geënt met de schimmel. Door de aanwijzingen
op de bijbehorende handleiding te volgen is het zeer eenvoudig om paddestoelen te kweken.
12 Laat leerlingen petrischalen met voedingsbodem op verschillende plaatsen in de school een
kwartier open neerzetten en ze daarna afsluiten. De schalen gaan een aantal dagen (tot een
week) in een stoof. Daarna vergelijken de leerlingen de schalen met elkaar en letten op het aantal
kolonies en het soort kolonies. Van te voren bespreken de leerlingen met elkaar op welke plekken
de schalen geplaatst moeten worden en stellen ze hypotheses op over de hoeveelheid bacteriën
op een bepaalde plek.
Doel: leerlingen oefenen met het opstellen van hypotheses en het doen van waarnemingen.
13 U laat de leerlingen zelf yoghurt maken door een theelepel yoghurt aan een liter melk toe te
voegen en de melk na afdekken weg te zetten in de (broed)stoof bij 30-40 “Celsius. Na 24 uur is
het resultaat al waar te nemen. Vervolgens moeten de leerlingen bedenken hoe ze aan kunnen
tonen dat alleen levende bacteriën voor de yoghurtvorming kunnen zorgen en dat de invloed van
de temperatuur op het proces van belang is.
Nectar vmbo 3 basis 11

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
14 U oefent aan het einde van het hoofdstuk klassikaal met de leerlingen het maken van de
‘Afsluiting’.
Doel: de leerlingen helpen handig te worden met deze manier van samenvatten.
15 U oefent vlak voor het proefwerk het gebruik van de Checklist Proefwerk Leren (achter in het
leerboek of op internet).
Doel: leerlingen raken vertrouwd met deze manier van proefwerk leren.
16 Samen met wiskunde en/of NaSk meten en grafieken tekenen oefenen in ongeveer dezelfde
periode van het schooljaar.
Doel: leerlingen oefenen veel met één vaardigheid, zodat zij die goed onder de knie krijgen.
17 U benut dit hoofdstuk om de leerlingen naar de mediatheek/schoolbibliotheek te sturen.
U geeft de leerlingen zoekopdrachten mee, bijvoorbeeld zoeken op een trefwoord uit hoofdstuk 1.
De leerlingen doen schriftelijk of mondeling (aan elkaar) verslag.
Doel: de leerlingen maken meteen aan het begin van het schooljaar kennis met de mediatheek/
schoolbibliotheek en hoe daar informatie te vinden.
Suggesties additionele hulpmiddelen
18 Een algemene suggestie t.a.v. video’s: in sommige tv-gidsen en dagbladen treft u per dag een
kolom aan waarin alle programma’s m.b.t. natuur en milieu opgenomen zijn. U neemt
programma’s op waar u in de loop van het jaar gebruik van wilt maken.
19 Een bestellijst voor alle materialen voor practica is te vinden op de website van Nectar.
20 Biobits Bovenbouw (Teleac/NOT, zie Bestellijst)
Blok 13: tekenen
Getoond wordt wat je nodig hebt om een goede (biologische) tekening te maken. Vervolgens
wordt aan de hand van het tekenen van bladeren getoond hoe je een natuurgetrouwe en een
schematische tekening maakt.
Blok 14: microscoop
Behandeld worden de onderdelen van de microscoop, het maken van een preparaat en het
werken met een microscoop.
Nectar vmbo 3 basis 12

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Hoofdstuk 2 Planten, dieren, mensen
Wat moet de leerling kennen en kunnen?
Hoofdstuk 2 – 3 vmbo basis
2.1 Namen
Hierin wordt de leerling uitgelegd waar namen van planten en dieren vandaan kunnen
komen en hoe ze de namen kunnen opzoeken met zoekbladen of determineersleutels.
2.2 Plantenorganen
Van de plantenorganen wordt uitgelegd wat de functie is en hoe ze samenwerken.
Vervolgens wordt er gekeken naar de plantenorganen die mensen gebruiken en voor
welke doelen ze gebruikt worden.
2.3 Aanpassingen
Het begrip aanpassing wordt uitgelegd en van een aantal planten en dieren, worden
aanpassingen behandeld. Bij onderzoek B wordt er ook op dit onderwerp ingegaan.
2.4 Samen eten
Er wordt begonnen met te kijken in welke stoffen een plant glucose kan omzetten en
waarvoor een plant deze gebruikt. Daarna worden de begrippen voedselketen,
voedselweb en verbranding uitgebreid behandeld. Ook wordt stilgestaan bij de vraag
waar eten goed voor is.
2.5 Niet zonder elkaar
Hierin wordt duidelijk gemaakt waarom planten, dieren en mensen niet zonder elkaar
kunnen leven. Verder wordt er gekeken waarvoor een organisme zuurstof nodig heeft en
hoe een organisme beïnvloed wordt of andere organismen beïnvloedt.
Alles wat de leerling moet kennen & kunnen staat in het onderstaande overzicht:
pgrf De leerling is in staat om begrippen Vaardigheden/attitudes
2.1 Aan te geven waar de naam
van een organisme mee te
maken heeft.
Met behulp van
determineertabellen of
zoekbladen de naam op te
zoeken van planten- en
diersoorten.
2.2 Delen van zaadplanten te
benoemen in een tekening.
Aan te geven welke functie(s)
de verschillende
plantenorganen hebben.
Aan te geven waarvoor mensen
planten gebruiken.
Aan te geven welke delen van
een plant worden gegeten.
2.3 De omschrijving van het begrip
aanpassing te geven.
Uit te leggen hoe een aantal
planten en dieren zijn
aangepast aan hun omgeving.
2.4 Aan te geven dat een plant uit
koolstofdioxide, water en
mineralen zelf de
voedingsstoffen maakt die hij
nodig heeft.
Aan te geven waarvoor een
plant de verschillende
voedingsstoffen gebruikt.
Uit te leggen wat een
voedselketen en een
voedselweb zijn.
determineren, determineertabel,
flora, zoekblad
bastvaten, bladgroenkorrel,
darmperistaltiek, fotosynthese,
glucose, houtvaten, huidmondjes,
plantenorganen, reservevoedsel,
vaatbundels, voedingsstoffen
aanpassing, huidmondjes,
reservevoedsel, schutkleur
beschermende stoffen,
bouwstoffen, fotosynthese,
glucose, koolhydraten,
voedingsstoffen, voedselketen,
voedselweb
Zoekbladen en
determineertabellen
gebruiken.
Tekeningen benoemen
Relaties leggen tussen
begrippen en contexten van
het dagelijks leven
Uit biologische bronnen
relevante informatie halen.
Relevante informatie uit
schema’s en tekeningen
halen.
Informatie in schema’s
vastleggen.
Nectar vmbo 3 basis 13

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Aan te geven dat het eten van
voedsel onder andere energie
levert.
2.5 Aan te geven wat de
samenhang tussen
fotosynthese en verbranding is.
Aan te geven waarvoor een
organisme zuurstof gebruikt.
Aan te geven wat abiotische en
biotische factoren zijn
Verdieping Aan te geven hoe de
koolstofkringloop verloopt.
Aan te geven waarom zeeën en
oerwouden de longen van de
aarde zijn.
abiotische factor, biotische factor,
brandstoffen, fotosynthese,
glucose, huidmondjes, verbranding
broeikaseffect, consumenten,
glucose, koolhydraten, kringloop,
producenten, reducenten,
verbranding, voedselketen
Onderzoek De leerling is in staat om vaardigheden
A Door middel van een proefje
suiker in een uienbol aan te
tonen.
B Een posterpresentatie te maken
van een bepaald organisme en
daarmee duidelijk te maken hoe
dit organisme is aangepast aan
zijn omgeving.
C Een geweekte bruine of witte
boon te bestuderen, de
onderdelen te bekijken en de
resultaten in een tekening weer
te geven.
D De huidmondjes onder een
microscoop te onderzoeken en de
resultaten in een tekening weer
te geven.
Behandelde Eindtermen
Hoofdstuk 2 – 3 vmbo basis
Relevante informatie uit
tekeningen en schema’s
halen.
Uit biologische bronnen
relevante informatie halen.
Onderzoeksvaardigheden
Verantwoord omgaan met apparatuur en
instructies.
Experiment uitvoeren op grond van een
werkbeschrijving.
De Nederlandse taal functioneel gebruiken.
Samenwerken, taken verdelen.
Informatie verzamelen, verwerken en
bewerken.
Eigen werk presenteren.
Veilig, zinvol en doelmatig gebruik maken van
organismen.
Loep gebruiken.
Biologische tekening maken.
Verantwoord omgaan met apparatuur en
instructies.
Een preparaat maken.
Met de microscoop werken.
Biologische tekening maken
paragraaf / onderzoek eindtermen
2.1 K 3.7, K 3.8, K 6.1
2.2 K 3.2, K 6.3
2.3 K 3.2, K 6.2
2.4 K 3.2, K 6.5
2.5 K 3.2, K 6.5
Onderzoek A K 2.1, K 2.3, K 3.6, K 3.8, K 3.9
Onderzoek B K 2.1, K 2.4, K 2.6, K 2.7, K 3.1, K 3.2
Onderzoek C K 2.1, K 2.3, K 2.6, K 3.2, K 3.6
Onderzoek D K 2.3, K 3.6, K 3.8, K 3.9
Samenhang
Hoofdstuk 2 hangt samen met alle erop volgend hoofdstukken, omdat er aandacht
besteed wordt aan meten en weergeven van meetgegevens in de biologie. Daarnaast
wordt ingegaan op de kringloop van stoffen (vervolg op hoofdstuk 1), de aanpassingen
van dieren aan hun voedsel (vervolg in hoofdstuk 6 deel 4 vmbo basis), en de invloeden
van abiotische en biotische factoren op organismen (vervolg in hoofdstuk 5).
Samenhang met andere vakken
Nectar vmbo 3 basis 14

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Belangrijk is vooral de samenhang met de andere exacte vakken, maar vooral met
natuurkunde (de energieomzettingen) en scheikunde (de chemische omzettingen).
Vooraf regelen
Hoofdstuk 2 – 3 vmbo basis
Benodigde materialen
Paragraaf 2.1
Voor opdracht 6 heeft de leerling het zoekblad van wilde planten I nodig. Deze is te
vinden op de internetsite. Het is handig deze van te voren te downloaden en een aantal
keer te kopiëren.
Onderzoek A
• 15 uien
• 15 mesjes
• 15 bekerglazen met kokend water
• 15 reageerbuizen
• 15 reageerbuisknijpers
• 15 druppelflesjes met Fehling A
• 15 druppelflesjes met Fehling B
Onderzoek B
Het is handig om alvast wat titels van boeken die als naslagwerk gebruikt kunnen worden
bij de hand te hebben. Ook is het handig om alvast op internet naar sites te kijken, waar
de leerlingen wat aan hebben.
Onderzoek C
• 15 geweekte bonen
• 15 pincetten
• 15 loepen
Onderzoek D
• 15 microscopen
• 15 objectglaasjes
• 20 dekglaasjes
• 15 pincetten
• 15 druppelflesjes met water
• 30 vellen absorberend papier
• 15 blaadjes van de krulvaren
Tips en trucs
Hoofdstuk 2 – 3 vmbo basis
1 Laat met behulp van een flora een aantal zelf meegebrachte planten determineren.
Gemakkelijker is het om zelf planten uit gemakkelijk te determineren families mee te
nemen (kruisbloemigen, vlinderbloemigen en composieten). Als u niet te hoge eisen
stelt aan de determinatie zelf (niet tot op de soort determineren) is het een opdracht
die verduidelijkt wat determineren eigenlijk inhoudt.
2 Ga met de leerlingen naar buiten en ga in het veld een aantal planten samen met ze
determineren. Laat de leerlingen vervolgens de bloem met blad drogen en op
internet nog extra informatie over de soort zoeken.
3 Ga niet alleen planten met de leerlingen determineren maar laat ze ook bodem- of
waterdieren determineren.
Nectar vmbo 3 basis 15

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
4 Start een paragraaf met het doen van een opdracht uit onderzoek.
paragraaf onderzoek
2.2 A, C, D
2.3 B
Door een paragraaf te starten met deze opdrachten geeft u aan hoe belangrijk het
doen van experimenten is in de biologie. Bovendien leren veel leerlingen door eerst
te doen (experimenteren) en daarna daarover na te denken (theorie). Door te starten
met proefjes komt u aan hun favoriete manier van leren tegemoet.
5 Maak in de klas een inventarisatie van alle dingen die van planten afkomstig zijn en
herhaal met hun begrippen die daar mee te maken hebben: delen van planten,
fotosynthese etc.
6 Laat leerlingen uitzoeken welke delen van planten ze eten als ze iets plantaardigs
eten. Laat ze kiezen uit: wortel, stengel, blad, bloem, vrucht, en zaad. Kom
eventueel zelf eerst met voorbeelden om hen op gang te helpen.
Doel: voorkennis activeren.
7 Demonstreer verbrandingsproefjes of laat ze door de leerlingen zelf uitvoeren.
Bijvoorbeeld kaarsje in een potje, kaarsje in een potje met kalkwater om
koolstofdioxide aan te tonen, uit- en inademingslucht door kalkwater leiden, kaarsje
laten branden in gewone lucht en in uitademingslucht. Laat, want het is een vorm
van herhaling uit de onderbouw, telkens een hypothese formuleren over de uitkomst
van de proef. Doel: Ophalen van kennis en oefenen met het opstellen van
hypotheses.
8 Deel de klas in in groepjes van vier leerlingen. Geef elk groepje een aantal termen uit
dit boek en net zoveel correspondentiekaarten als er termen zijn. Op de achterkant
komt de uitleg of de beschrijving van de term. De leerlingen moeten er over
overleggen. Daarna wordt een stapel van de correspondentiekaarten gemaakt en
mag elke leerling aan een ander vragen wat de term betekent. Als deze leerling het
antwoord niet weet, wordt het antwoord op de achterzijde voorgelezen en eventueel
bijgesteld. Dit gaat zolang door tot alle correspondentiekaarten aan de beurt geweest
zijn.
9 In plaats van de opperhuid van het blad af te halen kun je ook de onderzijde van het
blad insmeren met blanke nagellak. De nagellak kun je gemakkelijk weer van het
blad afhalen en onder de microscoop kun je heel duidelijk de afdrukken van de cellen
en de huidmondjes zien. Ook is te zien of de huidmondjes open of dicht waren.
10 Ga bij dit hoofdstuk oefenen met het gebruik van studiewijzers en planningen. Maak
een studiewijzer voor het hele hoofdstuk, inclusief de extra opdrachten en
onderzoekswerk, en laat de leerling een planning maken om elke week een bepaalde
hoeveelheid van het werk af te krijgen. Doel: Leerlingen leren zelfstandig te werken.
Suggesties additionele hulpmiddelen
11 Cd-rom ‘De Noordzee’ (Natuur en Techniek) geeft informatie over o.a. zeehonden en
is te gebruiken als naslagwerk bij dit hoofdstuk. Plaatjes en foto’s zijn uit te printen
en te gebruiken voor een werkstuk of opstel.
12 Cd-rom ‘De Vleet’(Ecomare) geeft informatie over de Noordzee, het waddengebied en
de kust, en is op dezelfde manier te gebruiken als de cd-rom ‘De Noordzee’
13 Cd-rom ‘Vogels van Europa’, ETI, Natuur en Techniek, Kosmos-Z&K, uitgevers
14 Cd-rom ‘De interactieve Flora van Nederland en Vlaanderen’, Nova Zembla,
verkrijgbaar bij Natuurmonumenten en in de meeste boekhandels.
15 Cd-rom ‘Heukels’ Interactieve Flora van Nederland’, ETI, Natuur en Techniek,
Kosmos-Z&K, uitgevers
16 ‘Nieuwe dierengids’, W. Stichmann, Duitse gids uit 1996 bewerkt voor de
Nederlandse situatie. Uitgeverij Tirion, Baarn 1999
17 Joost Tinbergen, Jan Bakker, Theunis Piersma en Jos van den Broek, De onvrije
natuur, KNNV, Uitgeverij, gebonden, ISBN 90 5011 134 3
18 H. Wilke, Kikkers en Padden, bewerkte vertaling uit het Duits, uitgeverij Tirion, Baarn
19 Michael Balick en Paul Cox, Etnobotani, De rol van planten in de menselijke cultuur,
1998, Natuur en Techniek, Wetenschappelijke Bibliotheek, ISBN 90 73035 64 3
Nectar vmbo 3 basis 16

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
20 Serie Biobits onderbouw, Teleac/NOT
Blok 15: Stengeldoorsnede, inwendige bouw van een plantenstengel
Blok 22: Determineren, aan de hand van wilde planten, gewassen en planten uit de
Hortus Botanicus wordt uitgelegd wat determineren is en hoe je dat kunt doen.
Bijvoorbeeld door naar de bloemkleur te kijken of de flora van Heinsius te gebruiken.
21 U kunt afleveringen van Discovery Channel op de video opnemen; deze gaan
bijvoorbeeld over dieren in Afrika, Brazilië of in de oceaan. Op deze films is vaak de
aanpassing van dieren aan het ecosysteem goed te volgen. De voedselkeuze van de
dieren komt uitgebreid aan de orde.
22 Bij de educatieve diensten van dierentuinen zijn vaak video’s te huur of te verkrijgen
waarop dieren in hun natuurlijke omgeving gefilmd zijn. Bijv. de vereniging Das en
Boom, Ecomare, Noordzee, Stichting Werkgroep, Otterstation Nederland, en
Otterpark Aqualutra, Reptielen, amfibieën en Vissen Onderzoek Nederland (RAVON),
Roofvogels Nederland, Werkgroep, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Stichting
Vogelbescherming Nederland
23 U vraagt informatiemateriaal over ecologisch onderzoek op bij het NIOO, Nederlands
Instituut voor Oecologisch onderzoek.
Nectar vmbo 3 basis 17

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Themahoofdstuk A Kweken onder glas
Wat moet de leerling kennen en kunnen?
Themahoofdstuk A – 3 vmbo basis
Het themahoofdstuk ‘Kweken onder glas’ volgt na hoofdstuk 2 Planten, dieren, mensen.
In de themahoofdstukken wordt de leerstof van een voorafgaand hoofdstuk gekoppeld
aan een beroep of een instelling in de (beroeps)praktijk. De leerling leert de opgedane
kennis van het voorgaande hoofdstuk toe te passen binnen deze (beroeps)context. De
onderwerpen van de themahoofdstukken zijn ontleend aan de sectoren Landbouw en
Zorg en Welzijn.
De inhoud van de leerstof is geen expliciete examenstof, maar wel een toepassing van
de onderwerpen die in het schoolexamen behandeld moeten worden.
Dit themahoofdstuk belicht de werkzaamheden van een tomatenteler uit de
glastuinbouw.
KV 1 Hoe verzorg je duizenden planten?
Er wordt toegelicht hoe planten in de glastuinbouw worden verbouwd op steenwol. Een
computer regelt de watertoevoer en de hoeveelheid mineralen. De verzorging van
tomatenplanten komt ook aan bod.
KV 2 Hoe regelt de tuinder het klimaat in de kas?
Er wordt besproken dat de klimaatcomputer het klimaat regelt door de stand van de
ramen, en het branden van de kachels. De regeninstallatie zorgt voor de juiste
luchtvochtigheid. Lampen in de kas kunnen de nachtlengte beïnvloeden en zodoende de
bloeiperiode van de planten in het jaar.
KV 3 Waarom haalt de tuinder beesten in de kas?
Van verschillende dieren wordt beschreven wat zij voor functie hebben bij
plaagbestrijding in de kas en op welke manier ze worden ingezet. Dit is een heldere
toepassing op het begrip ‘natuurlijke vijand’. Daarnaast wordt de rol van hommel als
bestuiver van de tomatenbloemen toegelicht.
KV 4 Wat gebeurt er allemaal bij de oogst?
Hier wordt besproken hoe de tomatenplanten worden geplukt en gesorteerd. Verder
komt aan bod wat er voor andere werkzaamheden zijn in de kas.
Als toepassing op het begrip milieuvriendelijk handelen licht de tomatenteler toe welke
dingen hij daarvoor in de kas doet.
kernvraag de leerling is in staat om begrippen waar een
toepassing op wordt
gegeven
1 Aan te geven hoe planten
die op steenwol worden
gekweekt voeding krijgen.
2 Met voorbeelden uit te
leggen hoe de tuinder het
klimaat in de kas regelt.
3 Te kunnen benoemen en
uit te leggen welke
organismen voor de
plaagbestrijding worden
ingezet.
4 Verschillende
werkzaamheden van een
tomatenteler rond de
oogst toe te lichten en een
paar voorbeelden van
milieuvriendelijk handelen
glastuinbouw,
akkerbouw, tuinbouw,
computer, dieven
ramen, schermen,
verlichting,
regeninstallatie,
klimaatcomputer
natuurlijke vijand,
roofmijt, rups, witte
vlieg, hommels
sorteren, oogsten,
milieuvriendelijk
handelen
vaardigheden/attitudes
Gegevens uit bronnen halen.
Gegevens uit bronnen halen en de
informatie toepassen.
Gegevens ordenen.
Nectar vmbo 3 basis 18

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
te noemen.
Behandelde Eindtermen
Themahoofdstuk A – 3 vmbo basis
Kernvraag Eindtermen alles K 1.4, K 2.4 en K 2.6
1.1 K 6.3, K 7.2
1.2 K 7.2
1.3 K 6.3, K 7.2
1.4 K 7.4
Samenhang
Dit themahoofdstuk heeft directe samenhang met hoofdstuk 2 Planten, dieren, mensen.
Daarnaast met bepaalde onderwerpen uit hoofdstuk 3 par. 3.3 en hoofdstuk 5 par. 5.2
en 5.3.
Samenhang met andere vakken
Belangrijk is vooral de samenhang met de beroepsspecifieke vakken in de sector
Landbouw en Zorg en welzijn. Het is leerzaam wanneer er overleg tussen de docenten
over deze samenhang plaatsvindt zodat er rekening mee gehouden kan worden in tijd en
samenvallen van de vakken.
Tips en trucs
Themahoofdstuk A – 3 vmbo basis
1 U laat de leerlingen een bezoek brengen aan een bedrijf in de glastuinbouw.
Vooraf behandelt u welk gewas daar wordt verbouwd en hoe het bedrijf daar
specifiek op is ingericht. Tijdens het bezoek kunnen de leerlingen vragen stellen.
Ze kunnen ook een aantal vragen meekrijgen die ze ter plekke moeten
beantwoorden.
Doel: de leerlingen zien de glastuinbouw in de praktijk en kunnen zich oriënteren
op het beroep.
2 U zet verschillende soorten groenten en planten in het lokaal neer die alleen door
de glastuinbouw kunnen worden gekweekt. Doel: de leerling raakt vertrouwd met
de soorten die in de glastuinbouw worden verbouwd.
3 Het is enorm leerzaam een plantensoort op te kweken die sterk afhankelijk is van
warmte. Experimenteer dan met twee planten die wel en twee die niet worden
verwarmt door de warmtelamp. Laat gegevens als ontkieming, lengte van steel en
wortel en grootte van de plant opmeten en verwerken in een poster of een
presentatie. Doel: de leerling ziet de invloed van warmte op de ontkieming en
groei van de plant.
4 U laat de leerlingen een interview afnemen met de groenteboer. Er kunnen vragen
gesteld worden over welke groente van de glastuinbouw komen en welke niet.
Doel: de leerling komt zelfstandig aan informatie en oefent in communicatieve
vaardigheden.
5 U laat de leerlingen zelf een poster maken waarop de verschillen tussen
glastuinbouw en akkerbouw duidelijk worden gemaakt en laat ze dat in een
presentatie aan de leerlingen tonen. Onderwerpen zijn dan; bloei en oogst in het
jaar, temperatuur, klimaatbeheersing, plaagbestrijding.
Doel: de leerling verwerkt informatie in een presentatievorm en oefent in
informatieoverdracht op eigen niveau.
Nectar vmbo 3 basis 19

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
6 U bedenkt een aantal stellingen over de voor- en nadelen van het milieuvriendelijk
boeren. U laat de leerlingen in groepjes hun mening hierover vormen en
inventariseert per groep de mening.
7 U nodigt een werknemer uit die in de glastuinbouw werkt en laat hem of haar
vertellen over de werkzaamheden in het bedrijf. De leerlingen kunnen zelf ook
vragen stellen.
Doel: de leerlingen kunnen zich oriënteren op het beroep en zelf vragen bedenken
en stellen.
8 U laat de leerlingen een werkstuk maken over de diersoorten in de akkerbouw die
worden ingezet als plaagbestrijding. Van elke plaagorganisme moet de stap van
het ontwikkelingsstadium worden aangegeven waarop de natuurlijke vijand zijn
fatale invloed heeft. U kunt zelf van elk plaagorganisme aangeven welke middelen
de intensieve akkerbouwer inzet tegen plagen.
Doel: de leerlingen verzamelen informatie en verwerken dit in een werkstuk.
9 U laat de leerlingen onderzoek doen op internet naar welke plantensoorten er
worden gekweekt in de glastuinbouw die anders seizoensgebonden zijn. U laat de
zoekpaden die de leerlingen hebben genoteerd duidelijk opschrijven en laat ze
daar een simpele lesbrief van maken die andere leerlingen weer moeten
uitvoeren. De lijst van soorten van elke groep wordt opgehangen en vergeleken
met elkaar.
Doel: De leerlingen raken vertrouwd met opzoeken van informatie en leren de
juiste informatie te selecteren. Daarnaast moeten ze elkaars product uitvoeren.
10 U laat de leerlingen een bloemenwinkel bezoeken en de soorten bloemen
opschrijven. Van elke soort bloemen wordt aangegeven of ze uit de akkerbouw of
glastuinbouw komt. Conclusie moet zijn een lijst van bloemen die door
glastuinbouw het gehele jaar door te leveren zijn en anders seizoensgebonden
zijn.
Doel: zelf informatie verzamelen en aan de hand van de werkelijke situatie
ontdekken welke soorten wel en niet door de glastuinbouw verbouwd moeten
worden.
Nectar vmbo 3 basis 20

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Hoofdstuk 3 Voortplanting
Wat moet de leerling kennen en kunnen?
Hoofdstuk 3 – 3 vmbo basis
3.1 Zwanger
Het zwanger worden en zijn staat centraal. Er wordt een verband gelegd tussen de
ontwikkeling van de voortplantingsorganen en het vruchtbaar worden.
Ook de menstruatiecyclus wordt behandeld in relatie tot het zwanger worden.
De ontwikkeling van het ongeboren kind en het belang van een gezonde zwangerschap
komen aan de orde.
3.2 Bevallen en verzorgen
De geboorte van een kind en de geestelijke en lichamelijke veranderingen in de
levensfasen van een mens worden behandeld.
Het werk van een kraamverzorgster komt hierbij aan bod en ook de mogelijkheden om
een ongeboren baby te onderzoeken.
3.3 Seksualiteit
Het voorkomen van een zwangerschap, de verschillende relatievormen en soa’s worden
in deze paragraaf besproken.
3.4 Hormonen
Hormoonklieren en hormonen staan centraal.
Behandeld wordt: hormonen en secundaire geslachtskenmerken, hormonen en
menstruatiecyclus en hormonen en de pil.
3.5 Hoe planten voortplanten
De voortplanting bij planten, geslachtelijk en ongeslachtelijk wordt besproken.
Alles wat de leerling moet kennen & kunnen staat in het onderstaande overzicht:
pgrf de leerling is in staat om begrippen vaardigheden/attitudes
3.1 De namen en functies van
de onderdelen van de
mannelijke en vrouwelijke
voortplantingsorganen te
noemen.
Het begrip ‘vruchtbaar’ te
omschrijven.
Het verloop en de functie
van de menstruatiecyclus
aan te geven, ook in relatie
tot zwangerschap.
Uit te leggen hoe een eicel
bevrucht wordt en hoe een
bevruchte eicel zich in de
baarmoeder ontwikkelt.
3.2 Te omschrijven hoe een
normale geboorte verloopt.
Het verschil tussen een
stuitligging en een
dwarsligging aan te geven.
Het belang van prenataal
onderzoek uit te leggen.
De geestelijke en
lichamelijke veranderingen
in de verschillende
levensfasen te noemen.
3.3 Een aantal
voorbehoedmiddelen voor
vrouw en man te noemen.
vruchtbaar zijn,
mannelijke en
vrouwelijke
voortplantingsorganen,
menstruatiecyclus,
eisprong, bevruchting,
innesteling, zwanger,
embryo, foetus,
navelstreng,
moederkoek
fasen van de bevalling,
prenataal onderzoek,
echo onderzoek,
vlokkentest,
vruchtwaterpunctie,
ontwikkeling pasgeboren
baby, levensfasen,
groeispurt
voorbehoedmiddelen
(pil, condoom,
sterilisatie),
Informatie uit tekeningen en
schema’s halen.
Onderdelen in tekeningen
herkennen en benoemen.
Gegevens uit bronnen halen.
Onderdelen in tekeningen
herkennen en benoemen.
Inzicht krijgen in het beroep van
een kraamverzorgster.
Tabel omzetten in staafdiagram.
Gegevens uit bronnen halen.
Rekening houden met elkaar.
Nectar vmbo 3 basis 21

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Verschillende relatievormen
te noemen.
Een aantal soa’s te
beschrijven en aan te geven
hoe soa’s voorkomen
kunnen worden.
3.4 De primaire en secundaire
geslachtskenmerken te
noemen.
Uit te leggen waardoor een
geslacht bepaald wordt.
Hormoonklieren te
benoemen in een tekening.
De werking van het
groeihormoon en de
geslachtshormonen te
beschrijven.
Het gebruik van hormonen
in de pil te verklaren.
De invloed van hormonen
op de menstruatiecyclus uit
te leggen.
3.5 De namen en functies van
de onderdelen van de
mannelijke en vrouwelijke
voortplantingsorganen bij
planten te noemen.
Verdieping De ontwikkeling van een
kippenembryo te
omschrijven.
Aan te geven hoe een
kippenembryo aan voedsel
en zuurstof komt en
koolstofdioxide en andere
afvalstoffen kwijtraakt.
Verdieping Uit te leggen wat
kenmerken zijn en wat een
bouwbeschrijving is.
Uit te leggen waardoor je
voor een deel op je moeder
en voor een deel op je
vader lijkt.
Uit leggen wat het Down
syndroom inhoudt met
betrekking tot
chromosomen en tot de
ontwikkeling van het kind.
relatievormen (homo-
hetero- en biseksuele
relaties), soa’s
hormoonklieren,
hormonen, hypofyse,
groeihormoon,
schildklier, bijnier,
alvleesklier (eilandjes
van Langerhans),
eierstokken, zaadballen,
primaire- en secundaire
geslachtkenmerken,
menstruatiecyclus,
eisprong, pil
mannelijke en
vrouwelijke
voortplantingsorganen
bij planten, bestuiving
en bevruchting,
geslachtelijke
voortplanting,
ongeslachtelijke
voortplanting (klisters,
wortelstokken, stekken,
uitlopers) levenscyclus,
éénjarige en meerjarige
planten
hen, kippenembryo,
dooier, (on)bevruchte
eieren
chromosomen, kern,
bouwbeschrijving,
cellen, Down syndroom
Onderzoek de leerling is in staat om vaardigheden
A Bij watervlooien vast te stellen of ze
zwanger zijn (eieren dragen).
Samen te werken bij een
onderzoeksopdracht.
Nauwkeurig volgens een instructie te
werken.
B Verschillen tussen bloemen te
herkennen en benoemen.
Samen te werken bij een
onderzoeksopdracht.
Nauwkeurig volgens een instructie te
werken.
C Vooroordelen ten aanzien van
seksuele relatievormen te herkennen
Begrip hebben voor elkaar.
Omgaan met verschillen.
Betrouwbare voorbehoedmiddelen
kunnen noemen.
Informatie uit tekeningen en
schema’s halen.
Informatie uit tekeningen en
schema’s halen.
Onderdelen in tekeningen
herkennen en benoemen.
Informatie uit tekeningen halen.
Overeenkomsten en verschillen
tussen de ontwikkeling van een
kippenembryo en een
mensenembryo herkennen.
Respectvol omgaan met verschillen
tussen mensen.
Werken met de loep (stereo microscoop).
Leren door doen en leren door ontdekken.
Nauwkeurig waarnemen.
Verantwoord met organismen omgaan.
Werken met loep en microscoop.
Tekening maken volgens de tekenregels.
Waarnemingen doen.
Preparaat maken.
Relevante waarnemingen doen.
Informatie uit tekeningen en schema’s halen.
Eigen mening verwoorden en luisteren naar andere
meningen.
Nectar vmbo 3 basis 22

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
en verwoorden. Discussiëren over meningen ten aanzien van wel of
geen kinderen krijgen, en een eigen standpunt
daarover in te nemen.
D Een informatieve en overzichtelijke
folder te maken over een soa.
Behandelde Eindtermen
Hoofdstuk 3 – 3 vmbo basis
Informatie verzamelen en selecteren.
Omgaan met informatie en belangrijke informatie
selecteren.
Een poster maken en presenteren.
paragraaf/onderzoek eindtermen
3.1 K 12.2, K 12.4
3.2 K 12.1, K 12.4
3.3 K 12.3, K 12.5
3.4 K 11.9, K 11.10
3.5 K 12.6, K 12.7
Onderzoek A K 2.3, K 2.7, K 3.6, K 3.7, K 3.8, K 3.9
Onderzoek B K 2.6, K 3.3, K 3.7
Onderzoek C K 2.3, K 2.7, K 3.6, K 3.7, K 3.8, K 3.9
Onderzoek D K 2.3, K 2.7, K 3.7, K 3.8, K 3.9
Samenhang
Voorkennis voor dit hoofdstuk is te vinden in hoofdstuk 4 en 5 van deel 2 vmbo basis
waar de veranderingen in de puberteit, hormonen, primaire en secundaire
geslachtskenmerken, de voortplantingsorganen, geslachtsgemeenschap en andere zaken
die met de geslachtelijke ontwikkeling samenhangen, aan de orde komen.
Paragraaf 3.5 hangt samen met hoofdstuk 2 in dit deel, omdat in dat hoofdstuk ook
aandacht besteed wordt aan planten.
Samenhang met andere vakken
Er is samenhang met het vak verzorging. Bij verzorging is er aandacht voor het gebruik
van maandverband en tampons, persoonlijke hygiëne, lichaamsgeurtjes, en dergelijke.
Ook kan bij het vak verzorging de geestelijke ontwikkeling en relaties en de verzorging
van baby’s en kinderen aan de orde komen.
Het onderwerp puberteit en seksualiteit komt ook ter sprake bij maatschappijleer en
godsdienst.
Vooraf regelen
Hoofdstuk 3 – 3 vmbo basis
Benodigde materialen
Bij de proefjes wordt er in het algemeen van uitgegaan dat de leerlingen in tweetallen
werken in een klas van 30 leerlingen.
Paragraaf 3.3
U overlegt met uw collega’s van de andere exacte vakken hoe zij de leerlingen leren een
staafdiagram te tekenen. U bekijkt of er verschillen en overeenkomsten zijn.
Doel: informatie die de leerlingen bij andere vakken krijgen, benutten voor uw vak.
Verwarring bij de leerling voorkomen.
Nectar vmbo 3 basis 23

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Onderzoek A
• 15 loepen/stereomicroscopen,
• aantal fijnmazige netten om watervlooien te vangen of in een aquariumzaak
gekochte watervlooien
• 15 ballonpipetten
• 15 glazen potten
• behangplaksel
• 15 petrischalen
De watervlooien moeten niet te lang onder het lampje van de microscoop liggen, anders
gaan ze dood. soms is het handig om in het preparaat een beetje behangselplak te doen.
De watervlooien bewegen dan minder.
Eventueel watervlooien kopen in een aquariumzaak.
Onderzoek B
• 3 x 15 duidelijk van elkaar verschillende bloemen
• 15 loepen
• 15 microscopen
• tekenpapier
• 45 objectglazen
• 45 dekglazen
• rollen plakband
• checklist 1 Tekenen
Tekenen van bloemonderdelen helpt beter bij het waarnemen dan alleen kijken en
opplakken.
Leerlingen vragen zelf bloemen mee te nemen of zelf zorgen voor grote voorraad. Een
grootbloemige soort (bijvoorbeeld vingerhoedskruid) strekt tot aanbeveling.
Onderzoek C
• pen en papier
Onderzoek D
• lijm
• A4 kladpapier
• stiften
• pen
• informatie over één bepaalde soa
Laat leerlingen zelf informatie verzamelen op internet (www.rng.nl; www.soa.nl), uit
boeken en bij apotheek.
Laat leerlingen een voorbeeldfolder zien. Soa folders zijn bij de GGD verkrijgbaar.
Laat leerlingen actuele cijfers opzoeken over het aantal mensen dat besmet raakt met de
soa en laat leerlingen dit in hun folder verwerken.
Tips en trucs
Hoofdstuk 3 – 3 vmbo basis
1 U kunt het hoofdstuk starten met een passende opdracht op NectarNet
(http://b3.nectar.wolters.nl). Hier zijn opdrachten te vinden die aansluiten op
paragraaf 3.1, 3.2, 3.4 en 3.5.
2 Laat een schrijfronde houden over stellingen die met het onderwerp
voortplanting te maken hebben (homo- en heteroseksualiteit, geboortebeperking,
zwangerschap, culturele verschillen ten aanzien van seksualiteit, seksuele intimidatie,
Nectar vmbo 3 basis 24

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
incest, etc; wat u maar kunt bedenken en veilig genoeg is voor leerlingen). U laat
groepen vormen afhankelijk van de klassensituatie gemengde of aparte jongens- en
meisjesgroepen. De stellingen staan op een papier; elke leerling schrijft zijn mening
onder de stelling, vouwt het papier dubbel en geeft het vel door aan zijn of haar
buurleerling, die zijn commentaar daaronder schrijft. Dit gaat door tot ieder lid van de
groep zijn of haar mening heeft gegeven. De meningen worden eerst in de groep en
daarna klassikaal besproken.
3 Start een paragraaf met het doen van een opdracht uit Onderzoekswerk
Paragraaf Onderzoek
3.1 A
3.2 B
3.3 C of D
Door een paragraaf te starten met deze opdrachten geeft u aan hoe belangrijk het
doen van onderzoek is in de biologie. Bovendien leren veel leerlingen door eerst te
doen (onderzoeken) en daarna daarover na te denken (theorie). Door te starten met
proefjes komt u aan hun favoriete manier van leren tegemoet.
4 Laat de leerlingen uitzoeken (of geef de gegevens zelf) hoeveel kinderen er per jaar
geboren worden in India, Afrika en China en laat ze bedenken hoe het komt dat daar
per jaar zoveel kinderen geboren worden en welke maatregelen een overheid kan
nemen om het aantal geboortes per jaar terug te dringen.
5 Geef om te oefenen met de kennis over de geslachtsorganen eens tekeningen van het
geslachtsapparaat van een koe en een stier (of van een andere soort zoogdier). Dit
om de kennis eens in een andere context toe te passen.
6 Laat de leerlingen van alle soorten anticonceptiemiddelen kenmerken opschrijven
(overal verkrijgbaar, alleen op doktersrecept, voor mannen voor vrouwen, elke dag
innemen, alleen gebruiken bij geslachtsgemeenschap, beschermt wel/niet tegen soa’s
etc.) Dit om hen bewust te maken van de mogelijkheden van de
anticonceptiemiddelen in een periode dat ze zelf aan het experimenteren gaan met
seks.
7 Haal eens een flinke hoeveelheid plantaardig materiaal bij de groenteafdeling (prei,
aardappelen, knolselderij, uien, knoflook, winterpeen, bleekselderij etc.) en laat
leerlingen uitzoeken welk deel van de plant ze bij ieder voorbeeld eten. Dit om
biologische kennis in verband te brengen met het dagelijkse leven.
8 Laat leerlingen een poster maken over een plantensoort met de nadruk op bloemen
(bouw bloem, wijze van bestuiving, bloeitijd en andere met de voortplanting
samenhangende kenmerken). Ze kunnen hiervoor gebruik maken van flora’s in
boekvorm of op cd-rom. De leerlingen oefenen zo met informatie verzamelen,
selecteren en presenteren.
9 Laat in de klas bollen en knollen en opslagwortels uitlopen (aardappels, winterpenen,
knoflook, uien, knolselderij, asperges etc.; wat u maar kunt bedenken). Elke week
wordt door de leerlingen genoteerd welk deel uitloopt en op welke wijze dat gebeurt.
Dit als demonstratie van de theorie in paragraaf 5. Deze demonstratie kan eventueel
aangevuld worden met waarnemingen in de eigen tuin of schooltuin. (wortelstokken,
kruipende stengels, uitlopers, bollen, knollen etc.)
10 U besteedt een aantal lessen aan soa’s (bij de GGD en Rutgers Nisso groep (voorheen
Rutgers Stichting) is veel materiaal over dit onderwerp op te vragen). Veel jongeren
vrijen onveilig, blijkt steeds weer uit onderzoek. Dit hoofdstuk leent zich uitstekend
om weer eens op de gevaren van onveilig vrijen in te gaan. Bijvoorbeeld Chlamydia
komt dikwijls voor en is er vaak de oorzaak van dat vrouwen onvruchtbaar worden.
De lespakketten Lang leve de liefde en Ziek van de liefde lenen zich hiervoor
uitstekend. U kunt ook een arts uitnodigen om voorlichting te geven over soa’s.
11 Laat leerlingen in hun omgeving personen uit verschillende leeftijdscategorieën: (20-
35, 36-50, 51 en ouder) interviewen over seksualiteit, kinderen krijgen, vrijen voor
het huwelijk, anticonceptie, ouder worden etc. Het is handig om van tevoren een lijst
op te stellen van vragen, die gesteld moeten worden, omdat het anders heel erg
moeilijk wordt en de interviews te ver uit elkaar gaan lopen. Laat leerlingen een
dossier maken en elk interview van eigen commentaar voorzien. Doel: leerlingen
Nectar vmbo 3 basis 25

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
oefenen zich in mondeling en schriftelijk uit te drukken. Voor het dossier kan een
cijfer behaald worden.
12 Laat de leerlingen discussiëren volgens het Lagerhuis programma principe.
Verzin een aantal stellingen (zoals: ouders bepalen bij tienermoeders over het lot van
het ongeboren kind; moeders zijn belangrijker bij de opvoeding dan vaders; als je
zwanger raakt is dat je eigen schuld; homoseksuele paren zijn betere opvoeders)
Laat één leerling zijn medeleerlingen op een aantal punten beoordelen (b.v naar een
ander luisteren, mening beargumenteren, humor in mening of op een ander
reageren) en stel een tweede leerling aan als discussieleider. De discussieleider
bepaalt wie mag praten. De leerling die beoordeelt neemt geen deel aan de discussie.
Introduceer de stelling en schrijf de stelling op het bord. De discussieleider leest de
stelling voor en vraagt de klas wie er tegen (of voor) de stelling is. Leerlingen die iets
willen zeggen gaan staan en de discussieleider wijst een leerling aan. De andere
leerlingen gaan zitten.
Wanneer de leerling uitgesproken is gaan alle leerlingen die willen reageren staan.
De discussieleider wijst een volgende leerling aan en zo verder.
Laat de leerlingen ongeveer 8 minuten (afhankelijk van hoe de discussie verloopt)
discussiëren en tel dan af: 10, 9, 8….0 om de discussie te laten beëindigen.
Introduceer een volgende stelling.
Aan het eind van de les vertelt de leerling die beoordeelde wie hij het beste vond
discussiëren en waarom. Er kunnen ook verschillende leerlingen beoordelen.
13 Het Aids bekertjes spel.
14 Een soap laten opvoeren (samenhang verzorging) over soa’s.
15 Werking indicatoren (samenhang scheikunde) - zwangerschapstest
Suggesties additionele hulpmiddelen
16 Cd-rom Aboutyou, een gratis lesprogramma (van Procter Gamble) over Puberteit,
Verzorging en Menstruatie.
De informatie is ook op de website www.AboutYou.info te lezen. Het materiaal
(gesorteerd per onderwerp) bestaat uit overheadslides, tekst voor bij de
overheadslides en educatieve informatie voor de leerlingen.
17 Biobits Onderbouw (Teleac/NOT, zie Adressenlijst)
Blok 13: tekening
Getoond wordt wat je nodig hebt om een goede (biologische) tekening te maken.
Vervolgens wordt aan de hand van het tekenen van bladeren getoond hoe je een
natuurgetrouwe en een schematische tekening maakt.
Blok 14: microscoop
Behandeld worden de onderdelen van de microscoop, het maken van een preparaat
en het werken met een microscoop.
Nectar vmbo 3 basis 26

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Themahoofdstuk B Het consultatiebureau
Wat moet de leerling kennen en kunnen?
Themahoofdstuk B – 3 vmbo basis
Het themahoofdstuk ‘Het consultatiebureau’ volgt na hoofdstuk 3 Voortplanting.
In de themahoofdstukken wordt de leerstof van een voorafgaand hoofdstuk gekoppeld
aan een beroep of een instelling in de (beroeps)praktijk. De leerling leert de opgedane
kennis van het voorgaande hoofdstuk toe te passen binnen deze (beroeps) context. De
onderwerpen van de themahoofdstukken zijn ontleend aan de sectoren Landbouw en
Zorg en Welzijn.
De inhoud van de leerstof is geen expliciete examenstof, maar wel een toepassing van de
onderwerpen die in het schoolexamen behandeld moeten worden.
Dit themahoofdstuk belicht de werkzaamheden die op het consultatiebureau
plaatsvinden.
KV 1 Wat doet het consultatiebureau?
Hier wordt besproken welke metingen worden verricht bij baby’s en grotere kinderen.
Bij baby’s wordt het hoofdje ook nog speciaal opgemeten.
KV 2 Wat is het groeiboek?
Welke gegevens genoteerd kunnen worden in het groeiboek en wat voor informatie er
nog meer in staat komt hier aan de orde.
KV 3 Waarom toch die prikjes?
Er wordt toegelicht wat inenten is en welke ziekten gevaarlijk zijn. Ook wordt kort belicht
welke inentingen de kinderen krijgen en bij welke leeftijd.
KV 4 Hoe worden oren en ogen getest?
Een kind ondergaat verschillende tests om te onderzoeken of het gehoor, de coördinatie,
scherptezicht en kleurenonderscheiding goed zijn.
kernvraag de leerling is in staat om begrippen waar een
toepassing op wordt
gegeven
1 Op te noemen wat de
soorten metingen zijn die
door het consultatiebureau
worden uitgevoerd.
2 Te herkennen hoe de
groeicurve van het
groeiboek eruit ziet en aan
te geven welke informatie
erin staat en erin
geschreven kan worden.
3 Een aantal voorbeelden
van gevaarlijke ziektes te
noemen en uit te leggen
wat inenten is. Een aantal
soorten inentingen te
noemen.
4 Uitvoering en reden van
soorten tests te noemen
om het functioneren van
ogen en oren te meten.
Behandelde Eindtermen
Themahoofdstuk B – 3 vmbo basis
consultatiebureau,
groeicurve, meten
vaardigheden/attitudes
Gegevens uit bronnen halen.
groei, ontwikkeling Tabel berekenen.
Tabel omzetten in een lijndiagram.
Keuze oriëntatie op vaardigheden van
het beroep.
Gegevens uit bronnen halen.
inenten, vaccineren Gegevens uit bronnen halen.
doofheid, waarnemen,
coördinatie
Gegevens uit bronnen halen.
Nectar vmbo 3 basis 27

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Kernvraag Eindtermen allen K 2.4
1 K 1.4
2 K 1.4, K 2.5, K 2.6 K 3.3
3 K 1.4, K 10.2
4 K 1.4, K 11.4
Samenhang
Dit themahoofdstuk heeft directe samenhang met hoofdstuk 3 Voortplanting, als
toepassing van het onderdeel groei en ontwikkeling.
Samenhang met andere vakken
Belangrijk is vooral de samenhang met de beroepsspecifieke vakken in de sector
Landbouw en Zorg en welzijn. Het is leerzaam wanneer er overleg tussen de docenten
over deze samenhang plaatsvindt zodat er rekening mee gehouden kan worden in tijd en
samenvallen van de vakken.
Tips en trucs
Themahoofdstuk B – 3 vmbo basis
11 U laat de leerlingen een bezoek brengen aan het consultatiebureau. U geeft de
leerlingen kijk- en maakopdrachten mee en laat de leerlingen een kort verslag
schrijven van over de werkzaamheden van het consultatiebureau.
Doel: De leerlingen zien de toepassing in de praktijk en oefenen in het leren van
hun waarnemingen.
12 U laat de leerlingen hun eigen gegevens natrekken over inenting en groeicurve bij
de ouders of verzorgers. Zo kunnen ze een groeiportret maken van hun eigen
kindertijd. Ze kunnen het met eigen foto’s verfraaien en eventueel presenteren
met het tonen van hun eigen kindervideo.
Doel: de leerlingen maken de leerstof tastbaar en begrijpelijk door bij hun eigen
situatie stil te staan en deze te verwerken tot een portret.
3 U bedenkt een rollenspel waarin leerlingen het werken op het consultatiebureau
nabootsen. Onderwerpen kunnen zijn: groeimetingen, grafiek intekenen,
inentingen, oudergesprekken en adviezen (eerst informatie verzamelen hiervoor),
en gehoor en oogtesten.
Doel: de leerlingen oefenen in de communicatieve vaardigheden en brengen de
handelingen zelf in praktijk.
4 U laat de leerlingen een werkstuk maken over de verschillende kinderziektes.
Onderwerpen die behandeld kunnen worden zijn: soorten kinderziektes,
kenmerken, uitingsvorm, advies voor ouders, medicatie, ziekteverloop, medicatie,
eigen ervaringen.
Doel: de leerlingen leren de informatie verwerven en selecteren en in een
werkstuk samenvoegen.
5 De leerlingen maken een poster van hun eigen ontwikkeling in hun kindertijd en
trekken na bij welke leeftijd ze begonnen te kruipen, praten, staan, lopen,
zindelijk werden, konden fietsen en leerden lezen en schrijven. Ze plakken er
foto’s bij en beoordelen elkaars product.
Doel: de leerlingen staan stil bij de verschillende fasen van ontwikkeling in de
kindertijd en leren de gegevens te presenteren.
6 In groepjes van twee tot vier personen laat u leerlingen een plattegrond
ontwerpen van een consultatiebureau. Onderdelen die verwerkt moeten worden
zijn: wachtruimte ouders, omkleedruimte voor baby’s, meetruimte, spreekkamer
arts, spreekkamer wijkverpleegkundige, speelhoek oudere broertjes of zusjes,
pauzeruimte personeel.
Doel: de leerlingen kunnen creatief bezig zijn met het ontwerpen van een
consultatiebureau en staan stil bij hoe een consultatiebureau is ingedeeld.
Nectar vmbo 3 basis 28

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
7 U laat de leerlingen een presentatietafel maken over het juiste speelgoed bij de
juiste leeftijd. Er kunnen voorbeelden neergelegd worden met een toelichting
waarom het speelgoed juist voor die leeftijdgroep aantrekkelijk is.
Doel: de leerling is bewust bezig met de ontwikkelingsfase van kinderen tot 4
jaar.
8 De leerlingen ontwerpen een folder over veiligheid van speelgoed en
omstandigheden in huis. U kunt folders aanvragen bij het consultatiebureau of de
leerlingen zelf met de zoekmachine op internet laten zoeken naar de juiste
informatie. Er ontstaat een lijst van veiligheidsadviezen voor ouders.
Doel: de leerlingen zoeken zelf naar de juiste informatie en ontwerpen een folder.
9 U bedenkt een aantal stellingen over opvoeding. Hoe lang laat je een kind huilen,
het kind moet eten wat de pot schaft, na Sesamstraat naar bed. De leerlingen
bedenken hun mening en overleggen in groepjes hierover.
Doel: de leerlingen vormen een mening over de manier van opvoeden.
10 U laat leerlingen vragen bedenken over de kindertijd en de vragen te formuleren.
De leerlingen houden een enquête onder de leerlingen van de school.
Onderwerpen kunnen zijn: mogen snoepen, televisie kijken, spelen met andere
kinderen, soort speelgoed, dieet, sporten, eerste ervaring herinneren. De
resultaten worden in tabellen of grafieken verwerkt en gepresenteerd.
Doel: de leerlingen leren een enquête afnemen en de resultaten verwerken.
Daarnaast staan ze stil bij variatie in ervaring met leeftijdgenoten.
Nectar vmbo 3 basis 29

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Hoofdstuk 4 Waarnemen
Wat moet de leerling kennen en kunnen?
Hoofdstuk 4 – 3 vmbo basis
4.1 Waarnemen
Het waarnemen met de zintuigen wordt behandeld. Aan de orde komen voelen, zien,
horen, proeven en ruiken. De bouw van de zintuigen wordt met tekeningen geïllustreerd.
4.2 Reageren
Centraal in deze paragraaf staat bewustwording. De zenuwen vervoeren impulsen naar
de hersenen, pas dan weet je wat je ziet of hoort. De bouw van het zenuwstelsel wordt
beschreven. Ook komt het begrip reflex aan de orde.
4.3 Bewegen
Eerst wordt de bouw van het skelet behandeld. Vervolgens wordt ingegaan op het
bewegen van het skelet door gewrichten en spieren. De samenwerking van de
armstrekspier en armbuigspier worden beschreven, evenals de functie van de
wervelkolom.
4.4 Blessures
Aan de orde komen blessures. Uitgelegd wordt wat blessures zijn en welke blessures veel
voorkomen. Ook het behandelen en voorkomen van blessures worden beschreven.
4.5 Hersenwerk
De paragraaf begint met verschillende vormen van leren. Vervolgens wordt het lange en
korte geheugen behandeld. Afgesloten wordt met de invloed van alcohol en drugs op de
hersenen.
Alles wat de leerling moet kennen & kunnen staat in het onderstaande overzicht:
pgrf de leerling is in staat om begrippen vaardigheden/attitudes
4.1 Uit te leggen hoe je
waarneemt.
De verschillende zintuigen
te noemen en de werking
ervan te omschrijven.
De zintuigen in de huid te
noemen en te herkennen
in een tekening.
De onderdelen van het
oog in een tekening te
benoemen.
De werking van de lens bij
veraf en dichtbij zien te
beschrijven.
De delen van het oor in
een tekening te
benoemen.
De weg van
geluidstrillingen in de
juiste volgorde op te
noemen.
4.2 Aan te geven dat een
prikkel omgezet wordt in
een impuls die via de
zenuwen naar de hersenen
gaat.
Het proces van
bewustwording te
omschrijven.
De onderdelen van het
zenuwstelsel te
benoemen.
waarnemen, zintuigen,
prikkels, reukzintuig,
smaakzintuig,
gevoelszintuig,
netvlies
impuls, zenuwen,
bewustwording
zenuwstelsel,
gevoelszenuw, grote
hersenen, kleine
hersenen, hersenstam,
ruggenmerg,
coördinatie,
bewegingszenuw,
reactie, reflex
Onderdelen van een anatomische
tekening herkennen en benoemen.
Ervaringen uit het dagelijks leven
koppelen aan de werking van de
zintuigen.
Verbanden leggen tussen de werking
van de hersenen en dagelijkse
bezigheden.
Nectar vmbo 3 basis 30

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Uit te leggen welke
soorten zenuwen een rol
spelen bij het doorgeven
van impulsen.
Te omschrijven wat de
functie van de kleine
hersenen is bij beweging.
Uit te leggen wat een
reflex is.
4.3 De onderdelen van het
skelet in een tekening aan
te wijzen.
De vier taken van het
skelet te noemen.
Uit te leggen hoe botten
aan elkaar vast kunnen
zitten.
Uit te leggen waardoor
botten sterk zijn.
Aan te geven welke
gewrichten er zijn.
De bouw en werking van
een gewricht te
omschrijven.
Uit te leggen hoe een spier
reageert op een impuls.
Te omschrijven hoe een
buig- en strekspier samen
werken bij een beweging.
De functie van de
wervelkolom te
beschrijven.
4.4 Te beschrijven wat
blessures zijn en een
aantal categorieën
blessures te herkennen.
Aan te geven hoe je
blessures kunt
voorkomen.
Te beschrijven hoe een
botbreuk behandeld
wordt.
Het verschil tussen
kraakbeen en bot te
beschrijven.
Uit te leggen waarvoor de
warming-up en coolingdown
dienen.
4.5 Vier manieren van leren te
noemen en toe te lichten
met voorbeelden.
Uit te leggen hoe het korte
en lange
(termijn)geheugen werkt.
Uit te leggen hoe het kan
dat allerlei bewegingen
steeds soepeler gaan.
Aan te geven wat de
invloed van alcohol en
drugs is op de hersenen.
Verdieping Toe te lichten hoe
onbewuste bewegingen
ontstaan.
Uit te leggen wat een
dwarslaesie is.
skelet,
naadverbinding,
kraakbeen, gewricht,
scharniergewricht,
rolgewricht,
kogelgewricht,
gewrichtsknobbel,
gewrichtskom,
gewrichtssmeer,
gewrichtskapsel,
armbuigspier,
armstrekspier
blessures, warmingup,
cooling-down
leren, straf en
beloning, oefenen,
nadoen, inzicht, korte
geheugen, lange
geheugen
Onderzoek de leerling is in staat om vaardigheden
A Te onderzoeken hoe de ogen helpen
bij het sturen van bewegingen.
Onderdelen van een anatomische
tekening herkennen en benoemen.
Informatie uit een tekstbron halen.
Grafieken interpreteren.
Informatie uit een staafdiagram halen.
reflex, dwarslaesie Informatie uit een tekstbron halen.
Samenwerken.
Proefopstelling bouwen.
Resultaten vergelijken.
Nectar vmbo 3 basis 31

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
B Op internet informatie te vinden over
RSI en het behandelen en
voorkomen ervan.
C Te onderzoeken hoe nauwkeurig de
richting van het geluid te bepalen is.
D In een onderzoek de ligging van de
smaakzintuigjes op de tong te
omschrijven.
Behandelde Eindtermen
Hoofdstuk 4 – 3 vmbo basis
paragraaf/onderzoek eindtermen
4.1 K3.1, K3.3, K11.5, K11.6
4.2 K3.1, K3.3, K11.2, K11.6
4.3 K3.1, K3.3, K8.1,
4.4 K3.1, K3.3, K4.5, K8.2
4.5 K3.1, K3.3, K11.6
Onderzoek A K2.7, K3.7, K3.9
Onderzoek B K2.2, K2.3, K3.1, K3.7
Onderzoek C K2.7, K3.7, K3.9
Onderzoek D K2.7, K3.6, K3.7, K3.9
Informatie zoeken op internet.
Samenwerken.
Proefopstelling bouwen.
Verslag schrijven.
Samenwerken.
Proef uitvoeren.
Samenhang
Hoofdstuk 4 gaat verder in op stof uit hoofdstukken van 1 vmbo basis. Het gaat hierbij
om hoofdstuk 3 Waarnemen: waarnemen, de zintuigen en bewustwording van wat
waargenomen wordt. Verder waar het gaat om beweging en stevigheid is 1basis
hoofdstuk 2 Bewegen van belang. In paragraaf 5 wordt ingegaan op de verschillende
vormen van leren. Hierbij wordt verder gegaan op 1vmbo basis Hoofdstuk 4 Gedrag.
Hoofdstuk 4 bereidt voor op het examen.
Samenhang met andere vakken
Dit hoofdstuk hangt samen met verzorging waar het gaat om de invloed van alcohol en
drugs op de hersenen en het gedrag. Verder is er samenhang met lichamelijke oefening
op het gebied van spieren, blessures, warming-up en cooling-down.
Vooraf regelen
Hoofdstuk 4 – 3 vmbo basis
Benodigde materialen
Onderzoek A
• 15 spiegels
• 15 potloden
• 15 stukken karton
• 15 stopwatches/horloges met secondewijzer
Onderzoek B
• 15 computers met internetaansluiting
Nectar vmbo 3 basis 32

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Onderzoek C
• 15 stukken tuinslang
• 30 trechters
• 15 viltstiften
Onderzoek D
• 15 blinddoeken
• 15 pipetjes
• 15 oplossingen van: suiker (zoet), keukenzout (zout), azijn (zuur) en kinine
(bitter)
Tips en trucs
Hoofdstuk 4 – 3 vmbo basis
1 Start de paragraaf die u gaat behandelen met de Onderzoeksopdracht die aan het
begin van die paragraaf genoemd staat. Door proefjes doen gaat het onderwerp voor
de leerlingen meer leven.
2 Breid het zintuigonderzoek uit met proefjes over reuk en smaak. Hierbij kunnen
bijvoorbeeld allerlei voedingsstoffen en kruiden in poedervorm worden aangeboden
(dit om herkenning op grond van gevoel uit te sluiten). Het doel van dit practicum is
uit te vinden dat veel ‘smaak’ reuk is. Zo kunnen verkeerde preconcepten worden
weggenomen.
3 Laat de leerlingen per paragraaf uitzoeken welke beroepen gebruik maken van de
kennis uit dit hoofdstuk. Daarna vergelijken de leerlingen hun lijstjes met elkaar.
Doel: oriëntatie op studie en beroep.
4 Voor mensen zijn ogen en oren zeer belangrijke zintuigen. Laat leerlingen uitzoeken
welke zintuigen voor een bepaald (huis)dier belangrijk zijn. Elke leerling neemt een
dier dat hem of haar interesseert en maakt daar een poster van (dit kan natuurlijk
ook per groep). Later worden de posters tentoongesteld in biologielokaal of
mediatheek. (Hierbij valt te denken aan dieren met interessante zintuiglijke
waarneming, maar het is natuurlijk ook wel leuk om erachter te komen hoe je
goudvis de wereld om zich heen waarneemt.) Een leuk boek met veel informatie over
waarneming is een boek van Natuur en Techniek uit de reeks ‘Wetenschappelijke
Bibliotheek’: het Dierenbrein (zie suggesties).
Doel: informatie verzamelen, het onderwerp van een andere kant benaderen en
belangstelling wekken bij andere leerlingen.
5 Start een project met de sectie LO over spiergebruik bij de verschillende sporten,
training van spieren en het voorkomen van blessures. Doel: integratie van vakken.
6 Op internet zijn sites waar de leerlingen eenvoudige testen kunnen doen over
bijvoorbeeld alcohol en drugs. Bijvoorbeeld de site van het Trimbos Instituut (zie
Suggesties additionele middelen). Tip: maak eerst zelf een test voor u de leerlingen
ermee aan het werk zet en check of de sites nog beschikbaar zijn.
7 Inventariseer met de leerlingen welke blessures ze gehad hebben of welke blessures
in hun naaste familie voorgekomen zijn. Maak een lijst op het bord van de genoemde
blessures en laat uitzoeken (of bespreek dat) wat er precies is beschadigd in het
bewegingsapparaat bij elke genoemde blessure. Zet er ook bij wat de gevolgen van
de blessures zijn of kunnen zijn.
8 Laat leerlingen opzoeken welke ziektes berusten op een defect of aantasting van het
zenuwstelsel. Laat ze dan ook onderzoeken waar dit defect of deze aantasting zich
bevindt (zenuwen, ruggenmerg of hersenen) en wat het gevolg is van dit defect of
deze aantasting. Of geef hun de namen van zulke ziektes en laat ze uitvinden wat er
precies defect of aangetast is en wat het gevolg daarvan is. Doel: theorie in een
context plaatsen en begrip kweken voor mensen met een handicap.
Nectar vmbo 3 basis 33

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
9 Laat de leerlingen een interview houden met een sportschoolhouder of een
fitnessdocent. Laat de leerlingen eerst bedenken waarover ze vragen willen stellen
(bijvoorbeeld over blessures, over spieren en botten, trainingsschema’s, de opleiding
die je moet hebben om dit beroep uit te oefenen, enz.). Laat ze vervolgens een
vragenlijst maken en een afspraak maken. De resultaten van het interview kunnen ze
presenteren op een poster of in een Powerpoint-presentatie.
10 Laat de leerlingen een onderzoekje doen naar leren op de basisschool. Ze kunnen
bijvoorbeeld in de laagste en hoogste groepen gaan kijken welke vormen van leren
gebruikt worden en welke visie de school op het leren heeft. Als verschillende
leerlingen naar verschillende scholen gaan, kunnen de resultaten in de klas
vergeleken worden. De resultaten kunnen in een verslag of presentatie gezet worden.
Suggesties additionele hulpmiddelen
14 Cd-rom Bodyworks, 6.0 NL TLC Domus
Deze cd-rom biedt veel (84) mooie driedimensionale afbeeldingen. Zo kunnen uw
leerlingen met behulp van een ander medium kennismaken met het lichaam. De
Latijnse namen die gebruikt worden, zijn niet geschikt voor vmbo-leerlingen.
Skeletstelsel, Spierstelsel, Zenuwstelsel, Zintuiglijke organen en Endocriene systeem
zijn voor dit hoofdstuk van belang. Vanuit deze hoofdgroepen kun je dieper in de
anatomie duiken. De cd-rom is gebruiksvriendelijk. Er is een duidelijke handleiding
(37 pagina’s) bijgevoegd. Minimale systeemeisen voor de PC: 8 MB intern geheugen;
12 MB vrije harde diskruimte; SVGA-kleurenmonitor; Windows 95.
15 Cd-rom De mens 3D glashelder DENDA Multimedia b.v., Oldenzaal
Op deze cd-rom staan afbeeldingen en informatie van het menselijk lichaam. Voor dit
hoofdstuk zijn skelet, spieren en het zenuwstelsel interessant. Het bevat zowel
afbeeldingen, animaties als tekst en bijschriften. Minimale systeemeisen: IBM PC
Pentium, 16Mb RAM, Windows 95/98/NT4.0
16 De ontwikkeling van de hersenen Cahier bio-wetenschappen en maatschappij, 19e
jaargang 1999, nr. 4.
In dit cahier is te zien wat er aan kennis vergaard wordt in laboratorium en kliniek
over de ontwikkeling van de hersenen van de mens: van de primitiefstreep bij het
embryo tot de motorische ontwikkeling bij kleuters.
17 Multiple Sclerose Cahier bio-wetenschappen en maatschappij, 20e jaargang 2000, nr.
1. Dit Cahier toont zowel het belang van neurologie en immunologie voor de ziekte
MS, als het belang van kwaliteit van leven en maatschappelijke solidariteit voor
mensen met MS.
18 Het Dierenbrein, Uit de Wetenschappelijke Bibliotheek van Natuur en Techniek, 2000,
ISBN 90 73035 58 9. In dit boek staat de vraag centraal of dieren intelligent zijn. Het
gaat op zoek naar wat er zich afspeelt in het brein van dieren. Het gaat veel over het
gedrag van dieren; er wordt veel aandacht besteed aan de zintuiglijke waarneming bij
dieren. Goed te gebruiken als achtergrondinformatie.
19 Bio-Bits Onderbouw, SchoolTV, Stichting Teleac/NOT
Blok 55 Het gehoor
Blok 57 Het geraamte
Blok 58 De reuk
Blok 61 Prikkelverwerking
Blok 62 Het centrale zenuwstelsel
Blok 65 De huid
Deze Blokken zijn op video te verkrijgen samen met een handleiding en kopieerbare
werkbladen.
20 Koopvideo´s primair onderwijs, SchoolTV, Stichting Teleac/NOT De mens, vier
programma´s. Onderdeel 1 Geraamte sluit aan bij dit hoofdstuk. Bestaat uit een
video met werkboek, handleiding en wandplaten.
21 De serie Science Bank, Teleac/NOT
Programma 4 Reacties op prikkels, Het oog, Het zenuwstelsel
Nectar vmbo 3 basis 34

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Hoofdstuk 5 Mens en milieu
Wat moet de leerling kennen en kunnen?
Hoofdstuk 5 – 3 vmbo basis
5.1 Je omgeving
Uit je omgeving heb je water, voedsel en zuurstof nodig. Hiervoor moet je omgeving
schoon zijn. Ook komen fotosynthese en verbranding aan de orde. Tot slot worden de
verschillende soorten afval behandeld.
5.2 Voedsel produceren
In deze paragraaf komen verschillende manieren van voedsel produceren in de landbouw
aan de orde. Zowel de intensieve landbouw en de biologische landbouw worden
behandeld. Evenals manieren om de voedselproductie te verhogen en om het welzijn van
dieren te verbeteren.
5.3 Milieuproblemen
Het ontstaan van milieuproblemen wordt behandeld. De aantasting van bodem, lucht en
water komen aan de orde, waaronder vermesting, verzuring en verdroging en het
broeikaseffect.
5.4 Een schoner milieu
Een schoner milieu krijg je onder andere door zuinig te zijn met energie en door
duurzame bronnen te gebruiken. Bedrijven moeten zich aan regels houden om het milieu
te sparen. Wereldwijd worden afspraken gemaakt over vervuiling die niet stopt bij de
grens.
Alles wat de leerling moet kennen & kunnen staat in het onderstaande overzicht:
pgrf de leerling is in staat om begrippen vaardigheden/attitudes
5.1 Aan te geven wat je uit
je omgeving nodig hebt.
Uit te leggen hoe
fotosynthese en
verbranding een
kringloop vormen.
Te beschrijven hoe
giftige stoffen in de
voedselketen
doorgegeven worden.
Uit te leggen hoe water
gezuiverd wordt zodat
het drinkwater wordt.
De verschillende soorten
afval met hun
verwerking te
omschrijven.
5.2 Uit te leggen hoe de
intensieve landbouw is
ontstaan.
Aan te geven op welke
manieren de
voedselproductie
verhoogd kan worden.
Te beschrijven wat de
nadelen van een
monocultuur zijn.
Uit te leggen hoe
veredeling gaat.
Te beschrijven wat er
met mineralen in de
bodem kan gebeuren.
Uit te leggen hoe
fotosynthese, verbranding,
ecosysteem, voedselketen,
waterzuiveringsinstallaties,
groente-, fruit- en
tuinafval (GFT), recyclen,
zwerfvuil, hergebruik,
verbranden, klein
chemisch afval (KCA)
bio-industrie, chemische
bestrijdingsmiddelen,
monocultuur, mest,
veredeling, biologische
landbouw, veeteelt
Schema interpreteren.
Informatie uit een tekst halen.
Rekenen.
Een staafdiagram maken.
Tekening interpreteren en onderdelen
benoemen.
Tekenen.
Staafdiagram aflezen.
Nectar vmbo 3 basis 35

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
biologisch voedsel wordt
geproduceerd.
5.3 Uit te leggen wat de
belangrijkste oorzaak
van milieuproblemen is.
Te beschrijven hoe de
bodem wordt aangetast
door vermesting,
verzuring en verdroging.
Aan te geven waardoor
zure regen veroorzaakt
wordt.
Het broeikaseffect toe te
lichten.
Uit te leggen hoe water
vervuild kan worden.
5.4 Uit te leggen hoe
energie milieuvriendelijk
geproduceerd wordt.
Uit te leggen wat
duurzame bronnen zijn.
Te omschrijven hoe je
rekening met het milieu
kunt houden.
Aan te geven hoe
wereldwijd gewerkt
wordt aan een beter
milieu.
Verdieping Uit te leggen hoe DDT in
de voedselketen
ophoopt.
Toe te lichten waarom
mensen nieuwe natuur
nodig vinden.
Aan te geven dat kopen
via internet niet zo
milieuvriendelijk is als
het lijkt.
geluidhinder,
broeikaseffect,
bestrijdingsmiddelen,
vermesting, verzuring,
verdroging, fossiele
brandstoffen, zure regen
duurzame bronnen,
Groene Stroom
Onderzoek de leerling is in staat om vaardigheden
A Te onderzoeken wat voor afval hij
weggooit.
B De pH van regenwater te
onderzoeken.
C Samen met de klas te bepalen of er
een camping of een
kunstmestfabriek komt.
D Te onderzoeken met hoeveel mest
een tuinkersplantje goed groeit.
Behandelde Eindtermen
Hoofdstuk 5 – 3 vmbo basis
Samenwerken.
Resultaten vergelijken.
Samenwerken.
Proef uitvoeren.
Een verslag schrijven.
Samenwerken.
Discussiëren.
In overleg een keuze maken.
Samenwerken.
Proef uitvoeren.
Meten.
paragraaf/onderzoek eindtermen
5.1 K2.6, K3.1, K3.2, K3.3, K3.4, K7.1
5.2 K3.1, K3.2, K3.3, K7.2
5.3 K2.6, K3.1, K3.2, K3.3, K5.1, K7.3
5.4 K3.1, K3.2, K3.3, K7.4, K7.5
Onderzoek A K2.7, K3.7, K3.9
Onderzoek B K2.2, K2.3, K3.1, K3.6, K3.7, K3.9
Tekeningen interpreteren.
Informatie uit een tabel halen.
Een staafdiagram maken.
Informatie uit een tekst halen.
Tabellen interpreteren.
Toepassing van biologie in de eigen
omgeving.
Nectar vmbo 3 basis 36

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Onderzoek C K2.7, K3.7
Onderzoek D K2.7, K3.6, K3.7, K3.9
Samenhang
Hoofdstuk 5 gaat verder in op stof uit hoofdstuk 6 Levenslang van 2 vmbo basis. Ook
hoofdstuk 6 Planten en 7 Je groene omgeving uit 1 vmbo basis vormen voorkennis voor
dit hoofdstuk. Ook hangt hoofdstuk 5 samen met de hoofdstukken 1 en 2 van dit boek
waar het gaat om productie door planten.
Samenhang met andere vakken
Dit hoofdstuk hangt samen met Maatschappijleer, aardrijkskunde en economie. Te
denken valt hierbij aan bio-industrie, milieuvervuiling, broeikaseffect, enzovoort.
Vooraf regelen
Hoofdstuk 5 – 3 vmbo basis
Benodigde materialen
Onderzoek A
• 15 afvalzakken
• 15 pennen
• papier
Onderzoek B
• 60 bekerglaasjes
• regenwater, appelsap, sinaasappelsap, kraanwater
• 60 teststrookjes met een kleurenvergelijker
Onderzoek D
• 45 petrischaaltjes
• 45 filtreerpapiertjes
• 15 x 30 tuinkerszaden
• 45 stickers
• 45 bekerglazen
Tips en trucs
Hoofdstuk 5 – 3 vmbo basis
1 Start de paragraaf die u gaat behandelen met de Onderzoeksopdracht die aan het
begin van die paragraaf genoemd staat. Door proefjes doen gaat het onderwerp voor
de leerlingen meer leven.
2 Ter inleiding van dit hoofdstuk laat de docent de leerlingen door het hoofdstuk
bladeren. Iedere leerling schrijft daarbij één tot drie vragen op, waarvan hij denkt,
dat het antwoord daarop in dit hoofdstuk staat, of woorden waarvan hij denkt, dat ze
uitgelegd worden in dit hoofdstuk. De docent vraagt aan een aantal willekeurige
leerlingen een vraag of woord voor te lezen. De docent geeft geen antwoord, maar
vraagt waarom de leerling deze vraag of dat woord gekozen heeft en wat hij zelf van
het onderwerp (de vraag of het woord) weet.
3 Start een les over meningvorming. Schrijf een aantal oordelen op het bord over
natuur en milieu. Bijvoorbeeld: ‘Een Nederlands bos hoort bij de natuur en een park
in de stad niet’, of ‘De natuur is alles waar de mensen geen invloed op hebben
Nectar vmbo 3 basis 37

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
(gehad)’ of ‘De natuur is mooi en cultuur niet’. Er zijn voorbeelden te over; gebruik
ook eventueel reclameteksten die iets suggereren ten aanzien van natuur en milieu.
Laat de leerlingen daar in een groepje hun meningen (eens of oneens) over
bespreken. Elk groepje probeert tot overeenstemming te komen. Tenslotte worden de
uitspraken nog eens klassikaal besproken en tegen het licht gehouden.
4 Laat leerlingen een EKO-boerderij, of een biologisch-dynamisch landbouwbedrijf
bezoeken en een verslag maken, waarbij de nadruk ligt op: onkruidbestrijding,
plaagbestrijding, bemesting en behandeling van de landbouwdieren. Hierbij oefenen
de leerlingen in schriftelijk presenteren.
5 Laat de leerlingen een kringloopbedrijf bezoeken en daar de medewerkers
interviewen over de wijze waarop de spullen in dit bedrijf gerecycled worden.
6 Laat leerlingen in groepjes van drie of vier een overhoring maken; elk groepje krijgt
de gemaakte overhoring van een ander groepje. De antwoorden worden weer in het
oorspronkelijke groepje nagekeken en van een cijfer voorzien. Daarbij mag het boek
geraadpleegd worden. De docent legt een luisterend oor en bespreekt daarna met de
klas de eventuele problemen. Iedere leerling krijgt het blaadje terug met de
beoordeling van het groepje. Doel: Leerlingen leren hoofd- en bijzaken van elkaar te
onderscheiden.
7 Start op school een project ‘Milieuzorg op school’. Leerlingen gaan bij de diverse
instanties binnen de school allerlei zaken onderzoeken en medewerkers interviewen:
hoe is de verwarming geregeld, wat gebeurt er met GFT-afval, welke maatregelen
zijn er genomen ten aanzien van de beperking van het energieverbruik en
waterverbruik, hoe zit het met de isolatie, etc. Laat leerlingen conclusies trekken,
aanbevelingen doen en posters over het onderwerp maken, die tentoongesteld
kunnen worden. Additief doel: zorgen voor creëren van een groter draagvlak voor
milieuzorg op school.
8 Laat leerlingen in groepjes een bepaalde vorm van milieuverontreiniging bestuderen
en daarvan een werkstuk maken: gat in de ozonlaag, broeikaseffect,
geluidsverontreiniging, verkeer, zure regen etc. en daarvan een werkstuk maken. Dit
werkstuk vormt een dossiertoets.
9 Werk samen met je collega aardrijkskunde aan het thema Ecologische
Hoofdstructuur. De aardrijkskunde collega behandelt met name het gedeelte over de
kaarten en hoe de omgeving is/wordt ingericht. Bij biologie gaat het dan om de flora
en fauna die er in de gebieden te vinden zijn.
10 Laat de leerlingen nagaan hoe afval in hun eigen gemeente wordt verwerkt. Bij
diverse afvalverwerkingsinstallaties is foldermateriaal verkrijgbaar. Dit kan het beste
door één leerling per gemeente worden aangevraagd zodat voorkomen wordt dat de
afdeling Voorlichting wordt plat gebeld met steeds dezelfde vraag. Laat een
powerpointpresentatie of een poster maken. Als er leerlingen uit verschillende
gemeentes zijn, kunnen verschillen in beleid ook vergeleken worden.
11 Breng een bezoek aan een afvalverwerkingsinstallatie, zoals bijvoorbeeld Essent in
Wijster. Geef de leerlingen een opdracht uit te zoeken hoe een bepaalde soort afval
verwerkt wordt, bijvoorbeeld gft-afval of gemengd afval, enz.
Suggesties additionele hulpmiddelen
12 Serie Een rondje DNA; Educatieve omroep in samenwerking met de stichting PWT
(Stichting publieksvoorlichting Wetenschap en Techniek). Elke aflevering duurt
ongeveer 10 minuten.
Deel 1: Schimmelwerende tomaten.
Tomaten zijn heel gevoelig voor schimmels. Dat kan een enorm verlies aan opbrengst
betekenen. Door het overzetten van een gen uit tabaksplanten worden ze minder
gevoelig voor schimmels. Zo hoeft de tuinder niet
zoveel gif te spuiten. Dat is beter voor het milieu. Maar eten mensen zo’n genetisch
gemodificeerde tomaat nog wel?
Deel 2: Nieuwe aardappelen
Aardappelen zijn het meest gegeten voedsel in Nederland. Maar de aardappel wordt
nog voor veel andere doeleinden gebruikt. Het meel dat uit de aardappel gehaald
Nectar vmbo 3 basis 38

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
wordt, dient niet alleen bij de bereiding van koekjes en ander gebak, maar wordt ook
voor cosmetica gebruikt. Het probleem is alleen dat er twee soorten zetmeel zijn.
Amylose dat slecht oplosbaar is en amylopectine dat heel goed te gebruiken is in
waterige oplossingen. Een extra stukje DNA in de aardappelen ingebouwd, schakelt
het gen voor ‘lastig’ zetmeel uit, zodat de aardappelen beter te verwerken zijn. Maar
zijn zulke gemanipuleerde aardappelen dan nog wel te eten?
Deel 3: Maïs vergaat niet
Als maïs groeit op het veld, groeit het onkruid nog veel sneller en verdringt het
onkruid de maïs. Dat onkruid kun je bestrijden met onkruidbestrijdingsmiddel. Dat
bestrijdingsmiddel is zeer slecht voor de bodem. Er zijn ook snel afbrekende
bestrijdingsmiddelen, maar daar kan de maïs weer niet tegen. Bacteriën in de grond
breken het onkruidbestrijdingsmiddel af. Het gen in de bacteriën dat ervoor zorgt dat
het onkruidbestrijdingsmiddel wordt afgebroken, is door genetische modificatie in de
maïs gebracht. Als je dan op een maïsveld het snelafbrekende bestrijdingsmiddel
spuit, verdort het onkruid, maar de maïs niet. Dat lijkt beter voor het milieu, maar
het nadeel is dat je gif blijft gebruiken.
Deel 4: Een koe met gouden uiers
De stier Herman heeft een menselijk gen. Dit gen maakt dat er in de melk van
koeien, dat zijn dus de dochters van Herman, Lactoferrine wordt uitgescheiden. Het
Lactoferrine is een medicijn tegen ontstekingen. Je kunt op deze manier gemakkelijk
aan het medicijn komen door het uit de melk te halen. Maar hoe ver mag je gaan met
dit soort ingrepen in de natuur.
13 De videofilm Neem nou een tomaat, Stichting Pro-Agro; tijdsduur 20 minuten.
Voeding- en gewasbescherming gebeurt tegenwoordig niet alleen door vliegtuigen
met insecticiden. Een jongen moet een werkstuk maken over het produceren van
groente en fruit. Hij gaat zelf aan de slag en komt veel te weten over hedendaagse
teelt- en kweekmethodes. Deze videofilm is gemaakt door de VNCI in samenwerking
met de NVON en is wellicht ook nog te verkrijgen bij de NVON-ledenservice.
14 Spl@sh, water in Gelderland, Som onderwijs- en milieuprojecten
Een project over water in Gelderland. Het project omvat vijf thema’s rondom water.
Per klas kan één thema worden uitgevoerd. Per school kunnen meerdere thema’s
worden uitgevoerd.
Bij dit project is internet heel belangrijk: er is speciaal een internetsite ontwikkeld
voor het verzamelen van informatie en voor het stellen van vragen. Het project is
bedoeld voor de derde klas in het voortgezet onderwijs. Er zijn binnen het
lesmateriaal gestuurde opdrachten voor het vmbo.
Spl@sh is opgebouwd volgens het principe van ‘probleemgestuurd’ onderwijs. De
opbouw is: inleiding (inleiding op het probleem, vragen opwerpen, werkgroepjes
vormen en werkplan maken), onderzoek (onderzoek doen en onderzoeksvragen
beantwoorden) en afronding (presentatie voorbereiden, presentatie en evaluatie).
Het project is gericht op de eigen omgeving; dit om de betrokkenheid van de
leerlingen te vergroten. Bovendien ondersteunt het NME-centrum in de buurt het
project met regiogericht bronnenmateriaal en interviewadressen.
Het project sluit ook aan bij de algemene vaardigheden van de basisvorming en het is
bij uitstek geschikt voor een vakoverstijgende aanpak. Bij dit project moeten de
leerlingen met elkaar samenwerken, ze moeten plannen, onderzoek uitvoeren,
informatie verzamelen, communiceren en reflecteren.
De tijd die nodig is voor de uitvoer van het project is, als het project aaneensluitend
wordt uitgevoerd, drie dagdelen (9 uur). Het is ook mogelijk dit project uit te voeren
in de reguliere lessen; dan zijn er elf lessen nodig, inclusief de tijd voor een interview
buiten de school. Het onderzoeksgedeelte omvat zes lessen. Dit onderdeel kan bekort
worden als het moeilijk is om voor het project elf lessen in te plannen. In dat geval
moeten de leerlingen meer thuis doen.
15 Mest, Cahier bio-wetenschappen en maatschappij, 10e jaargang no. 3. Van tekort
naar overschot. Mestoverschotten dreigen ons te overspoelen en daarbij lucht, bodem
en water verregaand te verontreinigen.
Nectar vmbo 3 basis 39

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
16 Biomaatschappij, Cahier bio-wetenschappen en maatschappij, 11e jaargang no. 4.
Manipuleren is menselijk. Manipuleren is mensen eigen. Eeuwenlang proberen boeren
bijvoorbeeld de beste gewassen en huisdieren te kweken. De mogelijkheden tot
manipuleren met het leven zijn de laatste jaren echter zo uitgebreid, dat we ons
serieus moeten afvragen of we alles wat we kunnen doen ook inderdaad moeten
doen.
17 Lucht, Cahier bio-wetenschappen en maatschappij, 12e jaargang no. 2. Veel
milieuproblemen worden veroorzaakt door stoffen in de lucht die daar niet
thuishoren. Bossen gaan dood, boven de zuidpool vallen gaten in de ozonlaag, maar
ook binnenshuis slaat luchtverontreiniging op de longen.
18 Melk, Cahier bio-wetenschappen en maatschappij, 13e jaargang no. 3. De
ontwikkeling van de Nederlandse melkveehouderij en zuivelindustrie laat zien hoe
men biotechnologische kennis toepast voor het fokken en veredelen van koeien, voor
de productie, de verbetering en de samenstelling van melk en voor de bereiding van
producten uit melk.
19 Het milieu wat doen wij er mee?, Cahier bio-wetenschappen en maatschappij, 15e
jaargang no. 3, 1992. Over de mogelijkheid om in Nederland nieuwe grote
natuurgebieden te ontwikkelen. Natuur, die voortbestaat zonder al te veel menselijk
ingrijpen.
20 Zoet water, Cahier bio-wetenschappen en maatschappij, 16e jaargang no. 1, 1993.
Planten, dieren en mensen zijn afhankelijk van goed en veilig (drink)water. Zoet
water is in veel landen een schaars goed.
21 Het milieu van de natuur, Stichting Natuur en Milieu 1992, ISBN 90 70211 50 5
Dit boek is enerzijds een natuurgids voor milieubeschermers en anderzijds een
milieugids voor natuurbeschermers. Hoe weet je hoe het er met de natuur in de
omgeving voor staat en wat vertellen de aanwezige organismen? Wat is de kwaliteit
van het landschap. In logische stappen, door te kijken naar de kenmerkende soorten
en vervuilingsindicatoren, nemen de auteurs u mee door de Nederlands natuur. De
sluipende milieuvervuilers verzuring, vermesting en verdroging staan centraal. Om
die uit elkaar te houden is de ecologische wetenschap een eind op streek. De
resultaten van vele publicaties staan in dit boek op rij. Te gebruiken als
achtergrondliteratuur bij het onderwerp Mens en milieu. In 2000 is het boek opnieuw
uitgegeven.
Nectar vmbo 3 basis 40

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Themahoofdstuk C De natuurvoedingswinkel
Wat moet de leerling kennen en kunnen?
Themahoofdstuk C – 3 vmbo basis
Het themahoofdstuk ‘de natuurvoedingswinkel’ volgt na hoofdstuk 5 Mens en milieu.
In de themahoofdstukken wordt de leerstof van een voorafgaand hoofdstuk gekoppeld
aan een beroep of een instelling in de (beroeps)praktijk. De leerling leert de opgedane
kennis van het voorgaande hoofdstuk toe te passen binnen deze (beroeps)context. De
onderwerpen van de themahoofdstukken zijn ontleend aan de sectoren Landbouw en
Zorg en Welzijn.
De inhoud van de leerstof is geen expliciete examenstof, maar wel een toepassing van de
onderwerpen die in het schoolexamen behandeld moeten worden.
Dit themahoofdstuk belicht welke producten in de natuurvoedingswinkel te koop zijn en
besteedt aandacht aan het gedrag van de biologische consument.
KV 1 Wat is een natuurvoedingswinkel?
De kenmerken van producten uit een natuurvoedingswinkel worden besproken.
KV 2 Waar komen de producten vandaan?
Behandeld wordt dat producten uit de natuurvoedingswinkel o.a. door de biologische
landbouw wordt geproduceerd. De kenmerken van de veeteelt en akkerbouw worden
beschreven.
KV 3 Waarom zijn deze producten zo natuurlijk?
Van honing en melk wordt de natuurlijke productiewijze toegelicht.
KV 4 Wat is een biologische consument?
Het koopgedrag van de biologische consument en de voor- en nadelen die zij hierin
ondervinden, komen aan de orde.
kernvraag de leerling is in staat om begrippen waar een
toepassing op wordt
gegeven
1 Te noemen wat de
kenmerken zijn van
biologische producten.
2 De kenmerken van
biologische akkerbouw en
veeteelt te noemen.
3 Van honing en melk aan
te geven waarom deze op
een natuurlijke wijze
geproduceerd worden.
4 Een voordeel en een
nadeel te noemen van het
kopen van biologische
producten.
Behandelde Eindtermen
Themahoofdstuk C – 3 vmbo basis
natuurvoedingswinkel,
conserveringsmiddelen,
milieuvriendelijk
biologische landbouw,
diervriendelijk
honingbijen, honing,
imker, biologische melk
Kernvraag Eindtermen allen K 1.4
1 K 5.2
2 K 7.2
vaardigheden/attitudes
Gegevens aflezen uit een tabel en in
een cirkeldiagram verwerken en
afkunnen lezen.
Informatie ordenen.
biologische consument Eigen mening vormen over stellingen.
Nectar vmbo 3 basis 41

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
3 K 2.6, K 6.3
4 K 2.7
Samenhang
Dit hoofdstuk hangt nauw samen met de verschillende paragrafen van hoofdstuk 5 t.a.v.
biologische landbouw.
Samenhang met andere vakken
Belangrijk is vooral de samenhang met de beroepsspecifieke vakken in de sector
Landbouw en Zorg en welzijn. Het is leerzaam wanneer er overleg tussen de docenten
over deze samenhang plaatsvindt zodat er rekening mee gehouden kan worden in tijd en
samenvallen van de vakken.
Tips en trucs
Themahoofdstuk C – 3 vmbo basis
13 U laat de leerlingen een bezoek brengen aan een natuurvoedingswinkel. Zij
maken een lijst van producten en kijken op de etiketten welke informatie erop
staat. Verschillende merken worden genoteerd.
Doel: de theoretische situatie wordt in de praktijk gebracht.
14 De leerlingen houden een enquête in de klas naar welke biologische producten de
leerlingen nuttigen of gebruiken. Het onderwerp kan met diervriendelijke
middelen worden uitgebreid t.a.v. cosmeticaproducten.
Doel: De leerlingen kijken bewust naar hun eigen koopgedrag.
15 U brengt een bezoek aan een biologisch boerenbedrijf. De leerlingen verspreiden
zich in groepjes en krijgen elk een eigen onderzoeksonderwerp mee.
Onderwerpen kunnen zijn: de voeding, mestbeleid, stallen, dierverzorging,
maaibeleid. Na het bezoek presenteren de groepjes hun bevindingen aan elkaar.
Doel: het gericht verzamelen van informatie en leren presenteren.
16 U laat de leerlingen bij drie verschillende winkels de prijs van tien producten
opzoeken. Zij kijken dan naar biologische en niet-biologische producten en
berekenen een gemiddelde. De gegevens worden omgezet in een staafdiagram.
Doel: bewust kijken naar verschillen in kosten tussen biologische en niet
biologische producten en oefenen in rekenvaardigheden.
17 De leerlingen bedenken een reclamespotje voor een biologisch product van een
bestaand of een zelf gekozen product. Er moet ook een reclameposter worden
ontwikkeld. De kenmerken van de biologische producten moeten er duidelijk in
naar voren komen. De leerlingen presenteren aan elkaar en beoordelen op
originaliteit en mate van aantrekkelijkheid van de biologische waarde.
Doel: de leerlingen zijn bewust bezig met reclame en passen de kenmerken van
biologische landbouw toe.
18 De leerlingen maken een werkstuk over een bedrijf van de biologische landbouw.
Ze verzamelen informatie op internet.
Doel: zelfstandig onderzoeksvraag formuleren, informatie verwerven en
formuleren voor het werkstuk.
19 De leerlingen bedenken een campagne voor het gebruik van biologische
producten. Er wordt een doelgroep vastgesteld waarvoor reclameborden, folders
en informatie voor de media worden ontwikkeld.
Doel: de leerlingen zijn creatief bezig met hoe een gedragsverandering te
stimuleren bij andere mensen.
20 De leerlingen doen onderzoek naar biologische cosmeticaproducten, die dus op
een diervriendelijke proefdiervrije wijze zijn ontwikkeld. Merknaam,
productiewijze en wijze van proefneming behoren tot de onderwerpen.
Doel: de leerling verwerft zelfstandig informatie en krijgt een reëel beeld van het
biologische cosmetica-aanbod.
Nectar vmbo 3 basis 42

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
21 U laat de leerlingen geblinddoekt proeven of er verschil is tussen biologische en
niet-biologische producten. Ze kunnen daarna zelf op zicht, zonder verpakking het
product nogmaals proberen te herkennen.
Doel: zelf laten beoordelen of biologische producten daadwerkelijk beter smaken
of er anders uitzien.
22 U laat de leerlingen de site www.biologischheellogisch.nl bezoeken en een
onderwerp voor een spreekbeurt uitzoeken. In hun verhaal moet duidelijk naar
voren komen met welke motivatie de keuze voor het onderwerp is gemaakt.
Doel: de leerlingen moeten een eigen keus maken en keus verantwoorden.
Nectar vmbo 3 basis 43

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Examenprogramma VMBO Biologie
Nectar vmbo 3 basis 44

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Toelichting
De examenprogramma's vmbo beschrijven de kwaliteiten op het gebied van kennis, inzicht en
vaardigheden, waarop elke kandidaat in een periode van examinering wordt beoordeeld. De
exameneisen sluiten aan bij de drie hoofdkenmerken van het totale voortgezet onderwijs
− het bieden van een brede persoonlijke en maatschappelijke vorming aan elke leerling
− het centraal stellen van een actieve, zo zelfstandig mogelijk lerende leerling
− het recht doen aan en benutten van verschillen tussen leerlingen.
Voor de leerwegen vmbo is dit op schoolniveau en op het niveau van vakken en sectoren
vertaald in een aantal algemene onderwijsdoelen en in exameneisen per vak en sector. Daarbij
wordt voortgebouwd op de kerndoelen basisvorming, en tegelijk voorbereid op de
kwalificatiestructuur van het BVE-veld.
1.1 Preambule
De zes algemene onderwijsdoelen die voor alle vakken en sectoren in het vmbo gelden, zijn:
1 Werken aan vakoverstijgende thema's
De leerling leert, in het kader van een brede en evenwichtige oriëntatie op mens en
samenleving, enig zicht te krijgen op relaties met de persoonlijke en maatschappelijke
omgeving.
Daarbij wordt expliciet aandacht besteed aan:
1.1 het kennen van en omgaan met eigen en andermans normen en waarden;
1.2 het onderkennen van en omgaan met de verschillen tussen de seksen;
1.3 de relatie tussen de mens en de natuur en het concept van duurzame ontwikkeling;
1.4 het functioneren als democratisch burger in een multiculturele samenleving, ook in
internationaal verband;
1.5 het op een voor henzelf en anderen veilige manier functioneren in de beroepspraktijk en
in eigen omgeving;
1.6 de maatschappelijke betekenis van technologische ontwikkeling, waaronder met name
moderne informatie- en communicatietechnologie;
1.7 de maatschappelijke betekenis van betaalde en onbetaalde arbeid;
1.8 de verworvenheden en mogelijkheden van kunst en cultuur, waaronder ook de media.
2 Leren uitvoeren
De leerling leert in zoveel mogelijk herkenbare situaties, mede met gebruikmaking van ICT,
een aantal schoolse vaardigheden verder te ontwikkelen.
Het gaat daarbij om:
2.1 Nederlandse en Engelse teksten lezen en beluisteren;
2.2 schriftelijke en mondelinge teksten produceren in correct Nederlands;
2.3 informatie in verschillende gegevensbestanden opzoeken, selecteren, verzamelen en
ordenen;
Nectar vmbo 3 basis 45

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
2.4 de rekenvaardigheden hoofdrekenen, rekenregels gebruiken, meten en schatten
toepassen;
2.5 voldoen aan eisen van milieu, hygiëne, gezondheid en ergonomie;
2.6 doelmatig en veilig omgaan met materialen, gereedschappen en apparatuur;
2.7 computervaardigheden.
3 Leren leren
De leerling leert, mede met gebruikmaking van ICT, zoveel mogelijk eigen kennis en
vaardigheden op te bouwen. Daartoe leert hij onder andere een aantal strategieën die het leer-
en werkproces kunnen verbeteren.
Het gaat daarbij om:
3.1 informatie beoordelen op betrouwbaarheid, representativiteit en bruikbaarheid,
informatie verwerken en benutten;
3.2 strategieën gebruiken voor het aanleren van nieuwe kennis en vaardigheden zoals
memoriseren, aantekeningen maken, schematiseren, verbanden leggen met aanwezige
kennis;
3.3 strategieën gebruiken voor het begrijpen van mondelinge en schriftelijke informatie;
3.4 op een doordachte wijze keuzeproblemen oplossen;
3.5 een eenvoudig bedrijfsmatig, natuurwetenschappelijk of maatschappelijk vraagstuk
planmatig onderzoeken;
3.6 persoonlijke ervaringen en opdrachten van anderen verwerken in woord, klank, beeld en
beweging;
3.7 op basis van argumenten tot een eigen standpunt komen.
4 Leren communiceren
De leerling leert, mede via een proces van interactief leren, een aantal sociale en
communicatieve vaardigheden verder te ontwikkelen.
Het gaat daarbij om:
4.1 elementaire sociale conventies in acht nemen;
4.2 overleggen en samenwerken in teamverband;
4.3 passende gesprekstechnieken hanteren;
4.4 verschillen in meningen en opvattingen benoemen en hanteren;
4.5 culturele en seksegebonden verschillen tussen mensen benoemen en hanteren;
4.6 omgaan met formele en informele afspraken, regels en procedures;
4.7 zichzelf en eigen werk presenteren.
5 Leren reflecteren op het leer- en werkproces
De leerling leert, door te reflecteren op het eigen cognitief en emotioneel functioneren, zicht
te krijgen op en sturing te geven aan het eigen leer- en werkproces.
Het gaat daarbij om:
5.1 een leer- en/of werkplanning maken;
5.2 het leer- en/of werkproces bewaken;
5.3 een eenvoudige product- en procesevaluatie maken en hieruit conclusies trekken.
6 Leren reflecteren op de toekomst
De leerling leert, door te reflecteren op het eigen cognitief en emotioneel functioneren, zicht
te krijgen op de eigen toekomstmogelijkheden en interesses. Daarbij wordt expliciet aandacht
besteed aan:
6.1 het inventariseren van de eigen mogelijkheden en interesses;
6.2 het onderzoeken van de mogelijkheden voor verdere studie;
Nectar vmbo 3 basis 46

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
6.3 het zicht krijgen op beroepen, de beroepspraktijk en actuele ontwikkelingen daarbinnen;
6.4 de rol en het belang van op school geleerde kennis, inzicht en vaardigheden voor het
maatschappelijk leven, dagelijks leven, vrije tijd, vrijwilligerswerk;
6.5 de kenmerken van de arbeidsmarkt op dit moment en in de nabije toekomst;
6.6 de organisatie van branches en bedrijven;
6.7 het beoordelen van de eigen mogelijkheden en interesses in het licht van vervolgstudie,
beroepen en maatschappelijk functioneren;
6.8 het kunnen maken van een verantwoorde keuze voor een vervolgopleiding.
1.2 Positie van het vak Biologie
Deze algemene onderwijsdoelen zijn hierna uitgewerkt in de examenprogramma's per vak.
Alle vakken leveren een bijdrage aan het bereiken van bovenstaande doelen.
Biologie
In het vmbo is het vak biologie verplicht in de sector Zorg en Welzijn. In de sector Landbouw
kan het vak gekozen worden in het sectordeel. Daarnaast kan het vak in de gemengde en
theoretische leerweg gekozen worden in het vrije deel.
Nectar vmbo 3 basis 47

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Het examen
2.1 Het examenprogramma
Het examenprogramma bestaat uit een kerndeel en voor de gemengde en theoretische leerweg
ook uit een verrijkingsdeel. De eindtermen die in hoofdstuk 3 en 4 worden beschreven, zijn in
exameneenheden gegroepeerd.
Het examenprogramma bestaat uit de volgende exameneenheden.
Code Exameneenheid Leerweg
Kerndeel
B K G T
BIO/K/1 Oriëntatie op leren en werken X X X X
BIO/K/2 Basisvaardigheden X X X X
BIO/K/3 Leervaardigheden in het vak biologie X X X X
BIO/K/4 Cellen staan aan de basis X X X X
BIO/K/5 Schimmels en bacteriën: nuttig en soms
schadelijk
BIO/K/6 Planten en dieren en hun samenhang: de
eigen omgeving verkend
X X X X
X X X X
BIO/K/7 Mensen beïnvloeden hun omgeving X X X X
BIO/K/8 Houding, beweging en conditie X X X X
BIO/K/9 Het lichaam in stand houden: voeding en
genotmiddelen, energie, transport en
uitscheiding
X X X X
BIO/K/10 Bescherming X X X X
BIO/K/11 Reageren op waarnemingen X X X X
BIO/K12 Van generatie op generatie X X X X
BIO/K/13 Erfelijkheid en evolutie X X X
Nectar vmbo 3 basis 48

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Code Exameneenheid Leerweg
Verrijkingsdeel
B K G T
BIO/V/1 Bescherming en antistoffen X X
BIO/V/2 Gedrag bij mens en dier X X
BIO/V/3 Verwerven, verwerken en verstrekken van
informatie
X X
BIO/V/4 Vaardigheden in samenhang X X
Legenda
B = Basisberoepsgerichte leerweg
K = Kaderberoepsgerichte leerweg
G = Gemengde leerweg
T = Theoretische leerweg
2.2 Algemene examenbeschrijving
Deze examenbeschrijving geldt voor alle vakken en programma’s in alle leerwegen: de
basisberoepsgerichte leerweg, de kaderberoepsgerichte leerweg, de gemengde leerweg en de
theoretische leerweg. Specifieke zaken zijn vermeld in de examenbeschrijving per vak of
programma.
Het examen
Het examen bestaat per vak of programma uit
een schoolexamen en een centraal examen
of uitsluitend uit
een schoolexamen
De volgende vakken uit het gemeenschappelijk deel kennen uitsluitend een schoolexamen:
maatschappijleer, lichamelijke opvoeding en de kunstvakken.
Voor de vakken Nederlands en Engels uit het gemeenschappelijk deel, de vakken uit het
sectordeel en de vakken of programma’s uit het vrije deel die tot het eindexamen vmbo
kunnen behoren, is er zowel een schoolexamen als een centraal examen.
Als het examen bestaat uit een schoolexamen en een centraal examen is de richtlijn dat het
schoolexamen betrekking heeft op ongeveer 2/3 deel van het examenprogramma en het
centraal examen op ongeveer 1/3 deel. Het schoolexamen omvat ten minste die
exameneenheden die niet in het centraal examen worden getoetst.
In de specifieke examenbeschrijvingen per vak of programma is aangegeven welke
exameneenheden in het schoolexamen en welke exameneenheden in het centraal examen
worden of kunnen worden getoetst.
Examenprogramma per leerweg
Voor de basisberoepsgerichte leerweg bestaat het examenprogramma uit de eindtermen van
het kerndeel, voor zover deze niet gecursiveerd zijn.
Nectar vmbo 3 basis 49

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Voor de kaderberoepsgerichte leerweg bestaat het examenprogramma uit het kerndeel en voor
de beroepsgerichte programma’s bovendien uit het verrijkingsdeel dat voor deze leerweg is
vastgesteld.
Voor de gemengde leerweg en voor de theoretische leerweg bestaat het examenprogramma uit
het kerndeel en het verrijkingsdeel van de algemene vakken. Voor de beroepsgerichte
programma’s in de gemengde leerweg gelden de exameneenheden van het kerndeel.
Schematisch
Algemene
vakken
Beroepsgerichte
programma’s
Basisberoepsgerichte
leerweg
kerndeel (niet: de
cursiveringen)
kerndeel (niet: de
cursiveringen)
Het centraal examen
Het centraal examen kan bestaan uit:
− een centraal schriftelijk examen
− een centraal praktisch examen
− een centrale integratieve eindtoets.
Kaderberoeps- Gemengde
gerichte leerweg leerweg
kerndeel kerndeel en
verrijkingsdeel
kerndeel en kerndeel
verrijkingsdeel gemengd
Theoretische
leerweg
kerndeel en
verrijkingsdeel
n.v.t.
− een centraal schriftelijk examen
Het gaat om een toets waarbij kandidaten vragen en opdrachten, eventueel met behulp van
informatie- en communicatietechnologie, schriftelijk beantwoorden. De beoordeling vindt
plaats aan de hand van een bindend correctievoorschrift of beoordelingsmodel. Een tweede
correctie door een gecommitteerde behoort tot de mogelijkheden.
− een centraal praktisch examen
Het gaat om het uitvoeren van een centraal vastgestelde opdracht waarbij zowel het proces
van uitvoering als het product wordt beoordeeld. De beoordeling vindt plaats door de
examinator aan de hand van bindende beoordelingscriteria. Er is sprake van
medebeoordeling door een gecommitteerde.
− een centrale integratieve eindtoets
Het gaat om een centraal vastgestelde opdracht over het verrijkingsdeel waarbij
exameneenheden uit het kerndeel betrokken kunnen worden. De beoordeling vindt plaats
door de examinator aan de hand van bindende beoordelingscriteria. Er is sprake van
medebeoordeling door een door de directeur aan te wijzen tweede examinator.
Voor de algemene vakken wordt in alle leerwegen alleen een centraal schriftelijk examen
afgenomen. Een uitzondering hierop vormen de beeldende vakken, die zowel een centraal
schriftelijk als een centraal praktisch examen kennen.
In het volgende schema is per beroepsgericht programma gespecificeerd welke onderdelen
van toepassing zijn.
Beroepsgerichte programma’s
Basisberoepsgerichte
Centraal schriftelijk
examen
Centraal praktisch
examen
Centrale integratieve
eindtoets
leerweg
Kaderberoepsgerichte
leerweg
Gemengde leerweg
X X X
X
X
Nectar vmbo 3 basis 50

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Een zitting van het centraal schriftelijk examen bij de basisberoepsgerichte leerweg duurt 90
minuten.
Een zitting bij het centraal schriftelijk examen voor de overige leerwegen duurt 120 minuten.
Het schoolexamen
Het schoolexamen kan bestaan uit de volgende onderdelen
− schriftelijke en mondelinge toetsen
Het werk wordt beoordeeld aan de hand van een correctievoorschrift waarin mogelijke
antwoorden en een puntenverdeling zijn opgenomen.
− praktische opdrachten
Bij alle vakken en programma’s komen praktische opdrachten voor, waarbij zowel het
proces als het product wordt beoordeeld. Beoordeling vindt plaats aan de hand van vooraf
aan de kandidaat bekend gemaakte criteria. De kandidaat kan de praktische opdracht de
vorm geven van een product of werkstuk of een presentatie. Elke kandidaat dient ten
minste twee praktische opdrachten van ten minste 10 uur te hebben uitgevoerd.
− een handelingsdeel
In het handelingsdeel gaat het om opdrachten waarvan per kandidaat door de examinator
moet worden vastgesteld of deze naar behoren zijn uitgevoerd.
De uitvoering van een opdracht die tot het handelingsdeel behoort, blijkt uit een notitie van
de kandidaat waarin aandacht besteed is aan de ervaring met de opdracht. Deze notitie
maakt deel uit van het handelingsdeel.
Per leerling bestaat het handelingsdeel uit de verschillende vakspecifieke delen en uit een
vakoverstijgend deel. Het vakoverstijgende deel per leerling bevat ten minste een opdracht
in het kader van oriëntatie op leren en werken.
− een sectorwerkstuk voor de kandidaten van de gemengde en de theoretische leerweg.
Bij het sectorwerkstuk gaat het om een vakoverstijgende thematiek die past binnen de
sector. De kandidaat dient aan het sectorwerkstuk ten minste 20 uur te besteden.
Bij het sectorwerkstuk wordt zowel het proces als het product beoordeeld. De beoordeling
vindt plaats door minimaal twee docenten aan de hand van criteria die vooraf aan de
kandidaat bekend zijn gemaakt. Het sectorwerkstuk moet met een voldoende resultaat
worden afgesloten en wordt apart op de cijferlijst vermeld.
In plaats van de waardering voldoende kan ook de waardering goed worden toegekend. Het
sectorwerkstuk weegt niet mee in het cijfer voor het schoolexamen van afzonderlijke
vakken.
In het kader van het sectorwerkstuk verzamelt de kandidaat schriftelijke documentatie.
Deze informatie of het sectorwerkstuk is het uitgangspunt voor de opdracht
‘gedocumenteerd schrijven’ in het centraal examen Nederlands.
De toetsen en opdrachten die deel uitmaken van het schoolexamen, dienen aantoonbaar
representatief te zijn voor de desbetreffende eindtermen uit het examenprogramma. De
vakspecifieke vaardigheden dienen een substantieel onderdeel te zijn van de toetsing in het
schoolexamen. De basisvaardigheden zoals genoemd in de exameneenheden K/2 van de
algemene vakken, dienen gespreid over de vakken in het schoolexamen te worden
opgenomen.
Nectar vmbo 3 basis 51

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Het schoolexamen heeft de vorm van een examendossier.
Het examendossier bevat:
− een overzicht van de afgelegde toetsen en uitgevoerde opdrachten
− een overzicht van de behaalde resultaten en vorderingen
− informatie over het handelingsdeel.
Het examendossier kan gespreid over het derde en vierde leerjaar worden opgebouwd. Voor
de theoretische en de gemengde leerweg begint de opbouw van het dossier in ieder geval in
het derde leerjaar omdat het dossier ook de afsluiting van de verplichte extra vakken van het
derde leerjaar omvat waarin geen eindexamen wordt afgelegd. Ook wanneer vakken die alleen
een schoolexamen kennen - de vakken maatschappijleer, lichamelijke opvoeding en de
kunstvakken uit het gemeenschappelijk deel - in het derde leerjaar worden afgesloten, begint
de opbouw van het dossier in het derde leerjaar.
Informatie- en communicatietechnologie (ICT)
ICT maakt onderdeel uit van de beroepsgerichte programma’s. ICT is ook onderdeel van de
exameneenheid Basisvaardigheden van de algemene vakken. Als zodanig maakt ICT verplicht
onderdeel uit van het schoolexamen. Indien bij het centraal examen gebruik gemaakt wordt
van ICT-toepassingen maakt de CEVO dit drie jaar voor de afname van het examen bekend.
Het eindcijfer
Het eindcijfer voor het examen komt als volgt tot stand:
Per vak of programma wordt het cijfer voor het schoolexamen gecombineerd met het cijfer
voor het centraal examen. Voor de basisberoepsgerichte leerweg geldt dat het cijfer voor het
schoolexamen voor 2/3 en het cijfer voor het centraal examen voor 1/3 het eindcijfer bepaalt.
Voor de overige leerwegen bepalen het cijfer voor het schoolexamen en het cijfer voor het
centraal examen elk de helft
Het cijfer voor het schoolexamen is samengesteld uit de cijfers en beoordelingen voor de
toetsen en praktische opdrachten, zodanig dat er aantoonbaar sprake is van een evenwichtige
bijdrage van de verschillende onderdelen.
In het Programma van Toetsing en Afsluiting legt de school de weging van de verschillende
onderdelen van het examendossier vast.
2.3 Vakspecifieke examenbeschrijving
2.3.1 Het centraal examen
De examinering van het kerndeel
Het centraal schriftelijk examen heeft betrekking op de exameneenheden
BIO/K/3 Leervaardigheden in het vak biologie
BIO/K/4 Cellen staan aan de basis
BIO/K/9 Het lichaam in stand houden: voeding en genotmiddelen, energie, transport en
uitscheiding en twee van de volgende exameneenheden
BIO/K/5 Schimmels en bacteriën: nuttig en soms schadelijk
BIO/K/6 Planten en dieren en hun samenhang: de eigen omgeving verkend
BIO/K/7 Mensen beïnvloeden hun omgeving
BIO/K/8 Houding, beweging en conditie
BIO/K/10 Bescherming
BIO/K/11 Reageren op waarnemingen
BIO/K/12 Van generatie op generatie
Nectar vmbo 3 basis 52

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Bij de kaderberoepsgerichte, de gemengde en de theoretische leerweg kan het centraal
schriftelijk examen ook betrekking hebben op de exameneenheid
BIO/K/13 Erfelijkheid en evolutie.
De CEVO maakt de exameneenheden die centraal worden geëxamineerd, drie jaar voor
afname van het examen bekend.
De examinering van het verrijkingsdeel
Het centraal schriftelijk examen heeft voor de gemengde en de theoretische leerweg ook
betrekking op de exameneenheden
BIO/V/1 Bescherming en antistoffen
BIO/V/2 Gedrag bij mens en dier
BIO/V/4 Vaardigheden in samenhang.
2.3.2 Het schoolexamen
De examinering van het kerndeel
Het schoolexamen heeft ten minste betrekking op de exameneenheden
BIO/K/1 Oriëntatie op leren en werken
BIO/K/3 Leervaardigheden in het vak biologie en op de exameneenheden die niet in het
centraal examen worden geëxamineerd.
Het schoolexamen voor het vak biologie levert een bijdrage aan de examinering van
BIO/K/2 Basisvaardigheden
De examinering van het verrijkingsdeel
Het schoolexamen heeft ten minste ook betrekking op de exameneenheid
BIO/V/4 Vaardigheden en samenhang
Het sectorwerkstuk
Voor kandidaten van de gemengde en theoretische leerweg kan het sectorwerkstuk mede
vanuit het vak biologie worden ingevuld. Door het sectorwerkstuk vindt toetsing plaats van de
exameneenheid
BIO/V/3 Verwerven, verwerken en verstrekken van informatie.
Nectar vmbo 3 basis 53

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
De eindtermen van het kerndeel
De tekstdelen die niet zijn gecursiveerd, gelden voor alle leerwegen.
De gecursiveerde tekstdelen gelden alleen voor de theoretische, de gemengde en de
kaderberoepsgerichte leerweg.
BIO/K/1 Oriëntatie op leren en werken
De kandidaat kan zich oriënteren op de eigen loopbaan.
De kandidaat kan
1 zich bewust worden van de eigen achtergrond, interesses, motivatie, sterke en zwakke
punten door terug te kijken op eigen ervaringen en deze schriftelijk, mondeling en/of
beeldend weer te geven
2 de eigen mogelijkheden en interesses in biologie verwoorden in het licht van
vervolgstudie, beroepen en maatschappelijk functioneren
3 de rol en het belang aangeven van biologische kennis en vaardigheden in discussie over
maatschappelijke vraagstukken
4 de rol en het belang aangeven van biologische kennis en vaardigheden in verschillende
arbeidsgebieden en werksoorten
5 de eigen interesse en affiniteit verwoorden met bepaalde arbeidsgebieden, werksoorten,
functies en opleidingen
6 onderzoeksvaardigheden, keuzevaardigheden, reflectievaardigheden en sociaalcommunicatieve
vaardigheden inzetten ten behoeve van het eigen keuzeproces
7 eigen waarden en normen verwoorden ten aanzien van betaalde en onbetaalde arbeid en
zorgtaken
8 de betekenis verwoorden van een mogelijke arbeidsrol voor zichzelf en anderen.
BIO/K/2 Basisvaardigheden
De kandidaat beheerst een aantal basisvaardigheden.
De kandidaat kan
1 zelfstandig leren en werken
- een aanpak kiezen voor het uitvoeren van een opdracht
- een planning maken
- het eigen werk organiseren en op methodische wijze uitvoeren
- de voortgang van het eigen werk bewaken
- een eenvoudige product- en procesevaluatie maken
2 werken met informatie- en communicatietechnologie
- teksten maken en bewerken
- gegevens opslaan
- berekeningen uitvoeren
- zoeksystemen gebruiken
- communiceren via e-mail
Nectar vmbo 3 basis 54

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
3 verantwoord omgaan met apparatuur en instrumenten
- gereedschapapparatuur en instrumenten goed gebruiken
. gereed maken/aansluiten
. bedienen
. opruimen
- veiligheid in acht nemen
- belasting van het milieu in acht nemen
- ergonomie in acht nemen
4 de Nederlandse taal functioneel gebruiken
- teksten begrijpend lezen en beluisteren
- eenvoudige schriftelijke teksten produceren in correct Nederlands
- in gesprekken passende verbale en non-verbale middelen kiezen
- zich in uiteenlopende taalsituaties gepast presenteren
5 elementaire rekenvaardigheden toepassen
- standaardberekeningen correct en efficiënt uitvoeren
- de zakrekenmachine doelmatig gebruiken
6 vaardig omgaan met verbale en cijfermatige informatie
- bronnen gebruiken
. vraaggesprekken
. boeken en ander schriftelijk materiaal
. audiovisuele bronnen
. geautomatiseerde gegevensbestanden
- informatie op waarde schatten, kiezen en ordenen
- informatie bewerken
. samenvatten
. tabel opstellen
. grafiek tekenen
7 in het leer- en werkproces adequaat omgaan met zichzelf en anderen
- sociale conventies in acht nemen
- overleggen en onderhandelen met anderen
- taken verdelen
- zich aan afspraken houden
- rekening houden met anderen
- kritiek geven en incasseren
- een eigen standpunt innemen en verdedigen
- samen met anderen werk uitvoeren en presenteren.
BIO/K/3 Leervaardigheden in het vak biologie
De kandidaat beheerst een aantal strategische vaardigheden die bijdragen tot de ontwikkeling
van het eigen leervermogen.
De kandidaat kan
1 biologisch bronnenmateriaal begrijpend lezen en hierbij feiten en meningen
onderscheiden in
- foldermateriaal
- studieboeken
- naslagwerken
- Cd-rom/Internet
- bijsluiters
2 informatie uit biologisch bronnenmateriaal verwerven, selecteren, verwerken en
bewerken
- tabellenboek, gegevensbank, gebruiksaanwijzing
- tekeningen, schema's, diagrammen, tabellen
3 eigen gedachten mondeling en schriftelijk formuleren over biologische onderwerpen
- vaktaal functioneel gebruiken
- relaties leggen tussen vakinhoudelijke begrippen en contexten waarin deze begrippen functioneel zijn
4 basisrekenvaardigheden binnen biologie toepassen
- schatten en afronden
- efficiënt rekenen
- rekenregels gebruiken
. decimale getallen
. verhoudingstabellen
. eenvoudige breuken en percentages
5 rekenen met grootheden en eenheden
Nectar vmbo 3 basis 55

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
- eenheid bij gemeten of berekende grootheid aangeven
6 veilig, zinvol en doelmatig gebruik maken van stoffen, materialen,
organismen,(meet)instrumenten, apparaten en software zonder schade te berokkenen
aan mensen, dieren en milieu
7 biologische begripskennis opbouwen, uitgaande van aanwezige denkbeelden
- onjuiste denkbeelden bijstellen of vervangen
- verbanden leggen tussen begrippen
- leren door te doen
- leren door te ontdekken
- multi-causale verbanden herkennen
- verschillende organisatieniveaus
. cel
. orgaan
. organisme
. ecosysteem
- een eenvoudige product- en procesevaluatie maken en hieruit conclusies trekken
8 specifieke hulpmiddelen gebruiken zoals loep, microscoop en determineertabel
9 eenvoudige opdrachten en eenvoudig onderzoek waarin de actieve en praktische
zelfwerkzaamheid op de voorgrond staat, voorbereiden, uitvoeren en de resultaten
vastleggen en evalueren
− bij een biologisch schoolpracticum en/of veldpracticum
− een biologische probleemstelling herkennen en specificeren
− een biologisch probleem herleiden tot een onderzoeksvraag
− verwachtingen formuleren
− relevante waarnemingen verrichten en gegevens verzamelen
− conclusies trekken op grond van verzamelde gegevens
− oplossing, onderzoek en conclusies evalueren
10 gegevens verwerken in een verslaggeving naar aanleiding van een bezoek aan een
instelling waar levensprocessen een belangrijke rol spelen
11 een studie van een zelf gekozen biologisch onderwerp uitvoeren en in een verslaggeving
verwerken.
BIO/K/4 Cellen staan aan de basis
De kandidaat kan
1 levenskenmerken noemen en toelichten
2 delen waaruit een cel is opgebouwd en delen waardoor een cel kan zijn omgeven,
benoemen en in afbeeldingen of in modellen aanwijzen en van deze delen de functie(s)
beschrijven
3 kenmerkende eigenschappen van cellen van dieren, planten, schimmels en bacteriën
noemen
4 beschrijven wat de stofwisselingsprocessen, verbranding en fotosynthese voor betekenis
hebben voor de instandhouding van een organisme en wat de correlatie ervan is met de
gassen die een organisme in en uit gaan
5 delen waaruit een weefsel of orgaan is opgebouwd benoemen en in afbeeldingen of
modellen aanwijzen en functie(s) van deze delen beschrijven
6 toelichten dat een organisme als een geheel beschouwd kan worden waarbij voor
instandhouding en gezondheid van het organisme processen in onderlinge samenhang
plaatsvinden.
BIO/K/5 Schimmels en bacteriën: nuttig en soms schadelijk
De kandidaat kan
Nectar vmbo 3 basis 56

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
1 beschrijven dat schimmels en bacteriën reducent en/of ziekteverwekker kunnen zijn,
hoe ze verspreid kunnen worden, hoe ze voorkomen en bestreden kunnen worden en
welke rol schimmels en bacteriën kunnen spelen bij biotechnologie
2 toelichten hoe voedselbederf onder invloed van schimmels en bacteriën kan worden
tegengegaan door de mens
3 voorbeelden van klassieke en moderne vormen van biotechnologie beschrijven,
waarmee voedingsstoffen en medicijnen worden verkregen en bewerkt.
BIO/K/6 Planten en dieren en hun samenhang: de eigen omgeving verkend
De kandidaat kan
1 met behulp van determineertabellen de Nederlandse naam opzoeken van planten- en
diersoorten die veel in Nederland voorkomen en verwoorden dat aan het onderling
verschillen van soorten erfelijke factoren ten grondslag liggen
2 informatie verzamelen met betrekking tot verbanden tussen vorm, bouw en leefwijze
van organismen en de omgeving waarin deze organismen leven, en in een presentatie
samenvatten en uitleggen hoe planten en dieren zijn aangepast aan hun leefwijze en
leefomgeving
3 delen waaruit zaadplanten zijn opgebouwd benoemen, hun functie(s) beschrijven en
aangeven welke delen van planten voedingsmiddelen en/of grondstoffen leveren voor de
mens
4 enkele typen weefsel(s) van planten met functie(s) en bouw beschrijven
5 uitleggen wat een ecosysteem is en uitleggen / noemen welke relaties er zijn tussen
organismen bij de energiestromen in een ecosysteem
6 in een beschreven ecosysteem biotische en abiotische milieufactoren noemen en
toelichten dat individuen en populaties in een ecosysteem afhankelijk zijn van biotische
en abiotische factoren en onder invloed van deze factoren kunnen veranderen.
BIO/K/7 Mensen beïnvloeden hun omgeving
De kandidaat kan
1 toelichten dat de mens voor voedsel, water, zuurstof, grondstoffen, energie en recreatie
van ecosystemen afhankelijk is
2 de relatie toelichten tussen een grotere voedselproductie en bodembewerking, voeding,
gewasbescherming en veredeling waaronder genetische modificatie
3 de belangrijkste oorzaken en effecten noemen van de aantasting van natuur en milieu
door overbevolking, door bepaalde soorten afval, door het gebruik van
bestrijdingsmiddelen, door verkeer en door energiegebruik, mede met gebruikmaking
van scheikundige benamingen
4 voor een concrete situatie informatie verzamelen voor mogelijkheden tot maatregelen
met als doel het waarborgen van een duurzame relatie tussen mens en milieu en in een
presentatie de geïnventariseerde maatregelen samenvatten en de effecten ervan
toelichten
5 het belang beschrijven van een nationale en mondiale aanpak van bescherming van het
milieu.
BIO/K/8 Houding, beweging en conditie
Nectar vmbo 3 basis 57

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
De kandidaat kan
1 delen die van belang zijn voor stevigheid en beweging noemen, in afbeeldingen
aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is functie(s) en werking beschrijven,
inclusief een aantal microscopische en macroscopische details
2 beschrijven wat er gebeurt bij bepaalde vormen van overbelasting van het
bewegingsapparaat tijdens het werk en bij sport en hoe deze overbelasting zoveel
mogelijk vermeden kan worden.
BIO/K9 Het lichaam in stand houden: voeding en genotmiddelen, energie, transport
en uitscheiding
De kandidaat kan
1 de functie van het verteringsstelsel beschrijven
2 de delen van het verteringsstelsel en de delen die met dit stelsel samenwerken, noemen,
in afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is, functie(s) en werking
ervan beschrijven, met inbegrip van enzymwerking en spierwerking
3 voedingsstoffen en hun functie(s) voor het lichaam noemen en de relatie ervan met
voedingsadviezen toelichten inclusief evenwicht tussen opname en gebruik, verbruik en
verlies van stoffen bij een constante lichaamsmassa
4 uitleggen wat er kan gebeuren bij ondervoeding, bij overmatig gebruik van voedsel,
alcohol en medicijnen, en bij gebruik van tabak en drugs en hierbij abstracte relaties
leggen
5 lymfevaten, bloedvaten en onderdelen van het hart noemen, in afbeeldingen aanwijzen
en in situaties waarin dit relevant is, functie(s) en werking beschrijven, met inbegrip van
enkele macroscopische details en problemen met de bloedsomloop
6 van bloed, lymfe en weefselvloeistof van de mens de samenstellende delen noemen en in
situaties waarin dit relevant is, de functie van de delen beschrijven
7 delen van het ademhalingsstelsel noemen, in afbeeldingen aanwijzen en in situaties
waarin dit relevant is, functie(s) en werking beschrijven
8 lever en nieren met urineleiders, urineblaas en urinebuis noemen, in afbeeldingen
aanwijzen en de functie ervan noemen, de bouw en werking van de nier beschrijven en
beschrijven dat omzetting van afvalstoffen en niet-bruikbare stoffen in de lever
plaatsvindt en dat deze daarna uitgescheiden worden.
BIO/K10 Bescherming
De kandidaat kan
1 de rol beschrijven van de hoornlaag bij de bescherming tegen infecties, uitdroging en
beschadigingen en de rol van pigment bij de bescherming tegen ultraviolette straling
2 het belang beschrijven van inenting en toediening antibiotica
3 voorbeelden van bloedziekten en infectieziekten die via bloed verspreid worden,
noemen, de gevolgen van de ziekten voor het lichaam beschrijven en uitleggen hoe
besmetting te voorkomen is met name bij aids, leukemie, hepatitis en tuberculose
4 de meest voorkomende seksueel overdraagbare aandoeningen en hun
verschijningsvormen noemen en toelichten hoe de overdracht van deze aandoeningen is
te voorkomen, met name voor aids, syfilis, chlamydia, gonorroe en candida.
Nectar vmbo 3 basis 58

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
BIO/K/11 Reageren op waarnemingen
De kandidaat kan
1 toelichten dat gedrag bij dieren uit een reeks samenhangende handelingen bestaat, en
kan aan de hand van concrete voorbeelden uitleggen dat gedrag afhankelijk is van
prikkels en motiverende factoren
2 delen van het zenuwstelsel die van belang zijn noemen, in afbeeldingen aanwijzen, en in
situaties waarin dit relevant, is functie(s) en werking beschrijven; soorten zenuwcellen
benoemen en onderverdelen
3 reflexen noemen en beschrijven en de functie(s) toelichten
4 ervaringen/waarnemingen van zintuig-practicumproeven in biologische termen
weergeven
5 delen van de gehoororganen, van de ogen en zintuigelementen in huid, neus en tong in
afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is, functie en werking ervan
beschrijven
6 op abstracte wijze uitleggen dat prikkels uit de omgeving door zintuigen omgezet
worden in impulsen die naar het centrale zenuwstelsel geleid worden, waardoor
waarneming kan plaats vinden
7 beschrijven dat bewust gedrag vanuit de hersenen gestuurd wordt en dat bij gedrag van
de mens normen en waarden een rol spelen
8 de samenstellende delen van de huid en het onderhuids bindweefsel noemen, in
afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant is, functie(s) beschrijven
9 het principe van de werking van hormonen beschrijven
10 hormoonklieren noemen, in afbeeldingen aanwijzen en in situaties waarin dit relevant
is, functies en werking met de nodige detaillering beschrijven.
BIO/K12 Van generatie op generatie
De kandidaat kan
1 fasen in de lichamelijke en geestelijke groei en ontwikkeling van mensen noemen
2 delen van de voortplantingsstelsels noemen, in afbeeldingen aanwijzen en in situaties
waarin dit relevant, is functie(s) en werking beschrijven
3 functies van seksualiteit verwoorden en verschillen in opvattingen, normen en waarden
daarover formuleren
4 beschrijven hoe de voortplanting van mensen verloopt, met inbegrip van de rol van
geslachtschromosomen
5 de werking van voorbehoedmiddelen beschrijven
6 stadia in de levenscyclus van zaadplanten met geslachtelijke voortplanting noemen,
inclusief aspecten van het overwinteren van een plant
7 aan de hand van voorbeelden geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting bij
zaadplanten herkennen en toelichten.
BIO/K/13 Erfelijkheid en evolutie
De kandidaat kan
1 enkele situaties noemen, waarin het relevant is enige kennis te hebben van de
erfelijkheidsleer en situaties noemen, waarin het relevant is om genetisch advies in te
winnen en in dit verband vormen van prenataal onderzoek beschrijven
Nectar vmbo 3 basis 59

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
2 toelichten dat individuen informatie over erfelijke eigenschappen overdragen aan hun
nakomelingen en welke rol chromosomen en geslachtscellen hierbij spelen
3 het proces en de betekenis van de gewone celdeling en de reductiedeling beschrijven
4 conclusies trekken uit gegevens bij monohybride kruisingen over het genotype en fenotype
van ouders en/of hun directe nakomelingen
5 toelichten dat in de loop van de tijd nieuwe rassen en soorten zijn ontstaan, mede onder
invloed van mutatie en selectie
6 toelichten dat onder andere bepaalde stoffen en straling invloed kunnen hebben op de
frequentie waarmee mutaties plaatsvinden.
Nectar vmbo 3 basis 60

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
De eindtermen van het verrijkingsdeel
De exameneenheden van het verrijkingsdeel gelden alleen voor de gemengde en theoretische
leerweg.
BIO/V/1 Bescherming en antistoffen
De kandidaat kan
1 antigenen onderscheiden die de vorming van antistoffen tot gevolg hebben
- virussen
- bacteriën
- lichaamsvreemde cellen en stoffen
2 de aanwezigheid van antistoffen in verband brengen met een besmetting van mens of
(landbouwhuis)dier
3 antistoffen als diagnostisch middel toepassen bij een op schrift aangeboden biologische
probleemstelling en hierbij relevante gegevens verwerken en presenteren
- bloedgroepbepaling
- verwantschapsstudies
- identificatie en karakterisering van onbekende antigenen
4 aangeven hoe de bescherming van het lichaam kunstmatig kan worden verhoogd
- actieve en passieve immunisatie
- toepassing van vaccins en sera bij mensen en (landbouwhuis)dieren
- gebruik van antibiotica
5 binnen de context van bescherming en antistoffen uitleg geven bij (xeno)transplantaties
en auto-immuunziekten.
BIO/V/2 Gedrag bij mens en dier
De kandidaat kan
1 aangeboden problemen oplossen binnen de context van gedrag, gebruikmakend van
biologische begrippen
begrippen Contexten
- uitwendige prikkel
zoals temperatuur, licht geluid
- inwendige prikkel
zoals hormonen, honger, dorst
- sleutelprikkel
- respons
- consumentengedrag
- (verantwoorde) behuizing voor
(landbouw)huisdieren
2 ethogrammen van gedrag van dieren of mensen maken en/of interpreteren, gebruik
makend van
- veldwaarnemingen
- practicum
- visueel materiaal
3 aan de hand van concrete voorbeelden verschillende vormen van sociaal gedrag en
communicatie noemen en de functie(s) daarvan aangeven
4 in concrete (beschreven) situaties de rol beoordelen van sociaal gedrag en communicatie
bij mensen en dieren bij taakverdeling en coördinatie, in het bijzonder bij
- taakverdeling binnen groepen
- balts, paringsgedrag, broedzorg
- territoriumgedrag
- rolpatronen, normen en waarden
Nectar vmbo 3 basis 61

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
5 een standpunt over de vergelijking van het gedrag van mensen en dieren bediscussiëren
en beargumenteren.
BIO/V/3 Verwerven, verwerken en verstrekken van informatie
De kandidaat kan zelfstandig informatie verwerven, verwerken en verstrekken in het kader
van het sectorwerkstuk.
- In de voorbereidingsfase
. onderwerp, doel en publiek van het sectorwerkstuk bepalen
. relevante vragen formuleren, die hij/zij met het sectorwerkstuk wil beantwoorden
- In de uitvoeringsfase
. informatie verwerven uit schriftelijke, mondelinge en audiovisuele bronnen, mede met behulp van informatie- en
communicatietechnologie
. uit deze informatiebronnen relevante inhoudselementen kiezen en deze passend ordenen en verwoorden
. strategieën hanteren, die op het bereiken van de benodigde lees-, schrijf- en luister-/ kijkdoelen zijn afgestemd
- In de afsluitingsfase
. de bewerkte informatie presenteren op een doel- en publiekgerichte wijze
- In de evaluatiefase
. reflecteren op het proces van het werken aan het sectorwerkstuk en het product: het sectorwerkstuk
. het belang aangeven van het gemaakte sectorwerkstuk voor vervolgstudie, toekomstige beroepspraktijk of algemene vorming.
BIO/V/4 Vaardigheden in samenhang
De kandidaat kan de vaardigheden uit het kerndeel in samenhang toepassen.
Nectar vmbo 3 basis 62

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Adressenlijst
In deze adressenlijst vindt u de NAW-gegevens van instanties en organisaties die van
belang kunnen zijn voor informatie over de verschillenden onderwerpen. Er zijn waar
mogelijk ook email- en internetadressen van deze organisaties opgenomen. Bij deze
instanties kunt u informatie opvragen over literatuur, videobanden en cd-rom’s. In de
adressenlijst zijn onder andere de gegevens geplaatst van leveranciers van het
onderwijsmateriaal.
In de hoofdstukbeschrijvingen van de docentenhandleidingen zijn eveneens binnen- en
buitenlandse internetadressen opgenomen, namelijk onder Additioneel materiaal en
Didactische tips. Deze gegevens staan niet in onderstaande adressenlijst, omdat dit enkel
internetadressen betreft.
Wij streven ernaar de adressenlijst zo actueel mogelijk te houden. Daarom stellen wij het
zeer op prijs wanneer u via www.nectar.wolters.nl eventuele suggesties geeft voor het
gebruik van andere (internet)adressen die u van belang acht.
Adressenlijst
AIDS-SOA informatielijn van de Stichting Aidsfonds
tel. 0900-2042040 (0,10 eurocent per min.)
e-mail infolijn@aidsfonds.nl
www.aidsfonds.nl
Algemene medische informatie
www.ziekenhuis.nl
Anonieme Overeters
postbus 61025
1005 HA Amsterdam
tel. 020-6274820
e-mail info@anomieme-overeters.nl
www.anonieme-overeters.nl
Apenheul
J.C. Wilslaan 21-31
postbus 97
7300 AB Apeldoorn
tel. 055-3575757
e-mail office@apenheul.nl
www.apenheul.nl
Aqua Zoo Friesland
De Groene Ster 2
8926 XE Leeuwarden
tel. 0511-431214
e-mail frieslandzoo@zodiaczoos.nl
www.frieslandzoo.nl
Artis Zoo
Plantage Kerklaan 38-40
1018 CZ Amsterdam
tel. 020-5233400
Nectar vmbo 3 basis 63

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
e-mail info@artis.nl
www.artis.nl
Astado educatieve media
postbus 11
6500 AA Nijmegen
tel. 024-3881338
www.astado.nl
AVVN (Algemeen Verbond van Volkstuinverenigingen in Nederland)
www.avvn.nl
Bijenhuis
postbus 90
6720 AR Bennekom
email: bijenhuis@tip.nl
http://web.inter.nl.net/hcc/beenet/nlindex.htm
BioDebat (onderdeel van de Digitale School)
info@biodebat.nl
www.biodebat.nl
Burgers Zoo
Schelmseweg 85
6816 SH Arnhem
tel. 026-4424534/4450373
e-mail info@burgersZoo.nl
www.burgerszoo.nl
CIWF Nederland
Postbus 1305
6501 BH Nijmegen
tel. 024-3555552
e-mail ciwf@ciwf.nl
www.ciwf.nl
CMA (voor vragen over IP-Coach)
Kruislaan 404
1098 SM Amsterdam
tel: 020-5255869
e-mail cma@science.uva.nl
www.cma.science.uva.nl
De Kleine Aarde
postbus 151
5280 AD Boxtel
tel. 0411-684921
e-mail info@dekleineaarde.nl
www.dekleineaarde.nl
Denda Multimedia
Postbus 429
7570 AK Oldenzaal
tel. 0541-570270
www.denda.nl
Diabetesvereniging Nederland
Nectar vmbo 3 basis 64

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Postbus 470
3830 AM Leusden
tel. 033-4630566
e-mail rel.admin@diabeteshuis.nl
www.diabetesvereniging.nl
Dierenpark Amersfoort
Barchman Wuytierslaan 224
3819 AC Amersfoort
tel. 033-4227100
e-mail pr@amersfoort-zoo.nl
www.amersfoort-zoo.nl
Dierenpark Reptielenhuis ‘De Oliemeulen’
Reitse Hoevenstraat 30a-b
5042 EH Tilburg
tel. 013-4630026
www.oliemeulen.nl
Dierenpark Wissel
Woesterbergweg 2b
8162 RD Epe
tel. 0578-613106
e-mail wisselzoo@zodiaczoos.nl
www.wisselzoo.nl
Diergaarde Blijdorp
Abraham van Stolkweg
Rotterdam
tel. 010-4431495
www.rotterdamzoo.nl
Dolfinarium
postbus 9114
3840 GC Harderwijk
tel. 0341-467467
e-mail info@dolfinarium.nl
www.dolfinarium.nl
DOOR (Digitale Onderwijs Ontwerp Ruimte)
www.ontwerpruimte.nl/Home/home.htm
info@ontwerpruimte.nl
DSM-Gist
www.dsm.com/nl_NL/html/dgs/homepage.htm
EcoMare, centrum voor Wadden en Noordzee
Ruijslaan 92
1796 AZ De Koog (Texel)
tel. 0222-317741
e-mail infobalie@ecomare.nl
www.ecomare.nl
Educatieve omroep RVU
Sumatralaan 55
1217GP Hilversum
tel. 035-6771400
Nectar vmbo 3 basis 65

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
www.rvu.nl
Fries Natuurmuseum
Schoenmakersperk 2
8911 EM Leeuwarden
tel 058-2129085
www.natuurmuseumfryslan.nl
Gezondheidsdienst voor Dieren b.v.
e-mail info@gdvdieren.nl
www.gd-dieren.nl
Gezondheidsplein
www.gezondheidsplein.nl
GGz Groningen (oa RIAGG Groningen)
Postbus 128
9470 AC Zuidlaren
www.ggzgroningen.nl
Groninger Natuurmuseum
Postbus 1145
9701 BC Groningen
Tel: 050-3676170
www.natuurmuseum.org
Het Kleine Loo (tijdschrift over land- en tuinbouw voor het onderwijs)
www.hetkleineloo.nl
Instituut voor Leerplanontwikkeling (SLO)
Postbus 2041
7500 CA Utrecht
tel: 053-4840840
info@slo.nl
www.SLO.nl
Kodde, Adri: over gedrag en fotosynthese
E-mail:akodde@home.nl
http://members.home.nl/akodde/index.htm
Koningin Wilhelmina Fonds (‘Kankerbestrijding’)
www.kwf.nl
Milieudefensie
Postbus 19199
1000 GD Amsterdam
tel. 020 6262 620
www.milieudefensie.nl
www.milieudefensie.nl/servscho.htm (informatie voor scholieren)
Mindscape Northern Europe
Postbus 9076
1180 MB Amstelveen
tel. 020-4953030
e-mail info-nl@mindscape.com
www.mindscape.com
Nectar vmbo 3 basis 66

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij
postbus 20401
2500 EK Den Haag
tel. 070-3784062
www.minlnv.nl
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
Parnassusplein 5
2511 VX Den Haag
tel. 070-340 79 11
www.minvws.nl
www.biotechnologie.minvws.nl (informatie over biotechnologie)
Museon
Stadhouderslaan 37
Den Haag
tel. 070-3381338
e-mail info@museon.nl
www.museon.nl
Natuurhistorisch Museum Maastricht
postbus 882
6200 AW Maastricht
tel. 043 3505490
e mail mail@nhmmaastricht.nl
www.nhmmaastricht.nl
Natuurmuseum Nijmegen
Gerard Noodtstraat 121
6511 ST Nijmegen
tel. 024-3297070
e-mail info@natuurmuseum.nl
www.natuurmuseum.nl
Natuurwetenschap & Techniek
Adres van de redactie:
Redactie Natuurwetenschap & Techniek
Postbus 256
1110 AG DIEMEN
e-mail redactie@natutech.nl
www.natutech.nl
NeCeDo (Nederlands Centrum voor Dopingvraagstukken)
Postbus 5014
2900 EA Capelle
a/d IJssel
tel. 010-2010250
e-mail info@necedo.nl
www.necedo.nl
Nederlands Astmafonds
Postbus 5
3830 AA Leusden
tel. 033-4341212
www.astmafonds.nl
Nectar vmbo 3 basis 67

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Nederlandse Brandwonden Stichting
Postbus 1015
1940 EA Beverwijk
tel. 0251-275555
e-mail info@brandwonden.nl
www.brandwonden.nl
Nederlandse Hartstichting
Postbus 300
2501 CH Den Haag
tel. 070 - 315 55 55
Informatielijn: 0900 - 3000 300 (lokaal tarief)
e-mail info@hartstichting.nl
www.hartstichting.nl
Nederlands Instituut voor de Biologie (NIBI)
postbus 8616
3503 RP Utrecht
tel. 030-2369244
e-mail nibi@nibi.nl
www.nibi.nl
Nederlands Instituut voor Oecologisch Onderzoek (NIOO)
Postbus 1299
3600 BG Maarssen
tel. 0294-239312
www.nioo.knaw.nl
Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie
tel. 035-6559848
e-mail info@njn.nl
www.njn.nl
Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Dieren (Dierenbescherming)
Postbus 85980
2508 CR Den Haag
tel. 070-3142700
www.dierenbescherming.nl
Nemo
postbus 421
1000 AK Amsterdam
tel. 0900-9191100
fax 020-5313535
www.e-nemo.nl
Netdokter.nl
Adres: KNMG
Postbus 20051
3502 LB Utrecht
tel. 030 - 2823 786
e-mail netdokter@fed.knmg.nl
www.netdokter.nl
NICL, Nationaal Informatiecentrum Leermiddelen
postbus 2041
7500 CA Enschede
Nectar vmbo 3 basis 68

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
tel. 053-4840840
fax 053-4307692
e-mail info@slo.nl
www.slo.nl
NIGZ
De Bleek 13
Postbus 500
3440 AM Woerden
tel. 0348 43 76 00
e-mail nigz@nigz.nl
www.nigz.nl
NIGZ-Donorvoorlichting
De Bleek 13
Postbus 500
3440 AM Woerden
tel. 0900-8212166 (€ 0,10 per minuut)
e-mail info@donorvoorlichting.nl
www.donorvoorlichting.nl
Noorder Dierenpark
postbus 1010
7801 BA Emmen
tel. 0591-618800
fax 0591-850851
e-mail info@noorderdierenpark.nl
www.zoo-emmen.nl
NVON-ledenservice
Molenstraat 31
4841 CA PRINSENBEEK
e-mail ledenservice@nvon.nl
www.nvon.nl
Organon-Nederland
Molenstraat 110
5342 CC Oss
tel. 0412 661222
www.organon.nl
Ouwehands Dierenpark
postbus 9
3910 AA Rhenen
tel. 0317-650200
fax 0317-613727
e-mail info@ouwehand.nl
www.ouwehand.nl
Patiëntenverenigingen (overzicht)
http://patientenvereniging.pagina.nl/
PgSim (Productgroep Simulaties van het Van Hall Instituut)
Postbus 1754
8901 CB Leeuwarden
tel. 058-2846160
e-mail info@pgsim.nl
Nectar vmbo 3 basis 69

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
www.pgsim.nl
PCI-distributieservice
Postbus 74
3980 CB Bunnik
tel. 030-6570072
PCMedia
Hoofdstraat 108
3972 LD Driebergen
tel. 0343-533332
e-mail info@pcmedia.nl
www.pcmedia.nl
Procter Gamble
www.AboutYou.info
Projectgroep biotechnologie (van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij)
www.agro.nl
RAVON (Reptielen-, Amfibieën- en VissenOnderzoek Nederland)
Postbus 1413
6501 BK Nijmegen
tel. 024-3653270
e-mail kantoor@ravon.nl
www.ravon.nl
Reptielen Zoo Serpo
Stationsplein 8
2611 BV Delft
tel. 015-2122184
e-mail serpo@serpo.nl
http://serpo.nl/
Reumafonds
Postbus 59091
1040 KB Amsterdam
tel. 020-5896464
e-mail info@reumafonds.nl
www.reumafonds.nl
Rutgers Nisso Groep (voorheen Rutgers Stichting)
Oudenoord 176-178
3513 EV Utrecht
tel. 030-2313431
www.rng.nl
Safaripark Beekse Bergen
Beekse Bergen 1
5081 NJ Hilvarenbeek
tel. 013-5491100
e-mail beeksebergen@libema.nl
www.beeksebergen.nl
SchoolTV
Nectar vmbo 3 basis 70

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Postbus 1070
1200 BB Hilversum
Tel. 035-6293456
www.schooltv.nl
Science Productions - Vink, Jan
Kanaalweg 89
3533 HG Utrecht
Tel. 030-2930750
http://scienceproductions.nl
Shell Film Archief
Karel van Bilandtlaan 30
2501 AN Den Haag
tel 070-3776070
SOA Aids Nederland
e-mail info@soaaids.nl
www.soa.nl
SOM onderwijs en milieuprojecten
Postbus 1575
6501 Nijmegen
tel. 024-3789206
e-mail som@somnet.nl
www.somnet.nl
Spore / stichting ECO consult
Gargouille 1
4007 RE Tiel
tel 0344 630580
e-mail spore@antenna.nl
www.antenna.nl/spore
Stichting Anorexia Nervosa en Boulimia Nervosa
postbus 67
6880 AB Velp
tel. 0900-8212433
www.sabn.nl
Stichting SOVON Vogelonderzoek Nederland
Rijksstraatweg 178
6573 DG Beek-Ubbergen
tel. 024-6848111
e-mail info@sovon.nl
www.sovon.nl
Stichting Veldwerk Nederland
www.veldwerknederland.nl
Lokatie Veldstudiecentrum Orvelte
Zuideresweg 10
9441 TZ Orvelte
tel. 0593-322263
e-mail orvelte@veldwerknederland.nl
Nectar vmbo 3 basis 71

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Lokatie ’t Wolthuis
7325 WN Apeldoorn
tel. 055-3667199
e-mail woldhuis@veldwerknederland.nl
Lokatie Kamphuis ’t Veerse Gat
Landschuurweg 5
4351 RR Veere
e-mail veere@veldwerknederland.nl
Stichting Volksgezondheid en Roken
Postbus 16070
2500 BB Den Haag
tel. 0900-9390 (€ 0,10 per minuut)
tel. 0900-5002025 (€ 0,10 per minuut, jongereninfolijn: materiaal voor werkstukken
etc.)
e-mail site@stivoro.nl
www.stivoro.nl
Teleac/NOT - Educatieve omroep
postbus 1070
1200 BB Hilversum
tel. 035-6293456
fax 035-6293123
email teleacnot@omroep.nl
www.teleacnot.nl
TLC Domus (nieuwe naam Mindscpae)
www.mindscape.nl
Trimbos-instituut
Postbus 725
3500 AS Utrecht
tel. 030-2971100
e-mail info@trimbos.nl
www.trimbos.nl
Uitgeverij Zorn b.v.
Postbus 434
2300 AK Leiden
tel. 071-5149141
www.zorn.nl
Universiteitsmuseum Utrecht (met een jeugdlab)
Lange Nieuwstraat 106
3512 PN Utrecht
tel: 030-2538008
www.uu.nl/uupublish/4192main.html
Vereniging Das en Boom
Rijksstraatweg 174
6573 DG Beek-Ubbergen
tel. 024-6842294
e-mail dasenboom@dasenboom.nl
www.dasenboom.nl
Vereniging Eetstoornis Net
OrchideeStraat 19
Nectar vmbo 3 basis 72

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
3551 GH Utrecht
Tel: 030-2621764
e-mail redactie@eetstoornis.net
www.eetstoornis.net
Vereniging Samenwerkende Ouder- en Patiëntenorganisaties (VSOP)
Vredehofstraat 31
3761 HA Soestdijk
tel. 035-6034040
e-mail vsop@vsop.nl
www.vsop.nl en www.erfelijkheid.nl
Visible Human Female browser
www.uchsc.edu/sm/chs/browse/browse_f.html
Visible Human Male browser
www.uchsc.edu/sm/chs/browse/browse_m.html
Voedingscentrum
postbus 85700
2508 CK Den Haag
tel. 070-3068888
www.voedingscentrum.org
Vogelbescherming Nederland
Postbus 925
3700 AX Zeist
tel. 030-6937700
e-mail info@vogelbescherming.nl
www.vogelbescherming.nl
Vogelpark Avifauna
Hoorn 65
2400 AA Alphen a/d Rijn
tel. 0172-487575
e-mail algemeen@avifauna.nl
www.avifauna.nl
Voorlichting Margarine, Vetten en Olieën
Postbus 3186
2280 GD Rijswijk
0800-0998810
www.voorlichtingmvo.nl
Voorlichtingsbureau Vlees
postbus 878
2700 AW Zoetermeer
tel. 079-3634949
www.vlees.nl
Wereld Natuur Fonds Nederland
Postbus 7
3700 AA Zeist
tel. 0900-1962 (€ 0,20/min)
e-mail info@wnf.nl
www.wnf.nl
Nectar vmbo 3 basis 73

Docentenhandleiding vmbo basis deel 3
Zeehondencrèche Pieterburen
Hoofdstraat 94a
9968 AG Pieterburen
tel. 0595-526526
fax 0595-528389
e-mail pieterburen_seals@wxs.nl
www.zeehondencreche.nl
Nectar vmbo 3 basis 74