lesbrief - NME-NOP

i
NHOUDSOPGAVE
Inleiding......................................... 3
Wind en energie............................ 4
Hoe werkt een windmolen........... 5
Vliegers.......................................... 8
Onderdelen van een vlieger......... 9
Van vroeger tot nu........................ 10
Lessuggesties groep 1 en 2.......... 12
Lessuggesties groep 3 en 4.......... 14
Lessuggesties groep 5 en 6.......... 16
Extra lessuggesties....................... 18
Bronnen, websites en boeken...... 19
Kopieerbladen................................ 22

i
NLEIDING
Voor u ligt de lesbrief “Vlieger mee op windenergie!”.
NME Noordoostpolder heeft deze
lesbrief ontwikkeld in het kader van het thema
windenergie.
Duurzame energie is een belangrijk thema.
Windenergie is op dit moment één van de
belangrijkste bronnen van alternatieve energie
in Nederland. Vooral in de Flevopolder en de
Noordoostpolder wordt veel gebruik gemaakt
van windenergie. NME Noordoostpolder vindt
het belangrijk dat het thema windenergie concreet
wordt gemaakt voor kinderen. Vliegeren is
een onderwerp dat zich daar prima voor leent!
De lesbrief “Vlieger mee op windenergie!” biedt
leerkrachten van groep 1 tot en met 8 van de
basisscholen een handreiking om in de klas aandacht
te besteden aan windenergie en vliegeren.
Doelen
• De leerlingen begrijpen het verband tussen wind en energie.
• De leerlingen kunnen tenminste twee andere soorten alternatieve energie noemen.
• De leerlingen zijn zich bewust van het belang van energie.
• De leerlingen kennen de mogelijkheden die ze zelf toe kunnen passen om energie te besparen.
• De leerlingen weten hoe een vlieger werkt en hoe deze gebouwd wordt.
Afhankelijk van het niveau van de leerlingen zal er meer of minder accent op bepaalde onderwerpen komen
te liggen.
Inhoud lesbrief
De lesbrief bestaat uit een docentenhandleiding met achtergrondinformatie en activiteiten. De volgende
thema’s komen aan bod:
• wind en energie
• vliegers
• lessuggesties, onderverdeeld in:
− lessuggesties voor groep 1 en 2
− lessuggesties voor groep 3 en 4
− lessuggesties voor groep 5 en 6
− lessuggesties voor groep 7 en 8
− extra Lessuggesties voor groep 3 tot en met 8
• boeken, websites en bronnen
Tijdsbesteding
In de klas wordt er in 2 lessen van minimaal 50 minuten aandacht besteed aan het onderwerp windenergie
en vliegeren. Door middel van een praktische opdracht over windenergie en een praktische opdracht over
vliegeren wordt de informatie uit de docentenhandleiding op een actieve manier verwerkt.
De leerkracht bepaalt zelf welke onderdelen van een opdracht worden uitgevoerd.
3

W
IND EN ENERGIE
Wind, daar hebben we in Nederland een heleboel van! Dat komt omdat we geen bergen hebben die de wind
tegenhouden. Vooral aan het water en in de polders staat er vaak veel wind.
In Nederland staan ook veel molens. Eigenlijk is dat logisch want molens hebben wind nodig om te draaien.
De wind heeft genoeg kracht of energie om de wieken van een molen te laten draaien. Wind en energie hebben
dus iets met elkaar te maken. Wat precies, dat lees je in dit hoofdstuk.
Wind
Wind ontstaat door het verschil in luchtdruk in de atmosfeer. De lucht stroomt van gebieden met hoge
luchtdruk naar gebieden met lage luchtdruk. Dit verschijnsel nemen we waar als wind. Kortom: wind is
bewegende lucht. Afhankelijk van waar hoge en lage luchtdrukgebieden zich bevinden, verandert de windrichting.
De windkracht wordt bepaald door het verschil in luchtdruk en de afstand tussen een hoog en laag
drukgebied. De sterkte van de windkracht wordt weergegeven op een schaal van 0 tot 12 en uitgedrukt in
Beaufort. De windkracht wordt altijd 10 meter boven land gemeten.
Schaal van Beaufort: Beaufort baseerde de windkracht op de
hoeveelheid zeil die een groot schip kon voeren bij een zwakke
bries, storm of orkaan.
De winddruk werd uitgedrukt in kilogram per vierkante meter
zeil. De schaal geldt dus voor de druk van de wind tegen een
oppervlak.
Windenergie
Bij alles wat we doen, hebben we energie nodig. Door te eten krijgt ons lichaam energie om bijvoorbeeld te
fietsen, te lezen, te zwemmen of te denken. Fabrieken, scholen, kantoren en huizen hebben ook energie nodig.
Bijvoorbeeld elektriciteit om machines te laten werken en de verlichting aan te doen. Er zijn veel verschillende
manieren om energie op te wekken.
Wat is windenergie eigenlijk? Windenergie is de vorm van energie die wordt gewonnen door bewegings-
energie van lucht om te zetten in bijvoorbeeld elektriciteit. Dit gebeurt door middel van windmolens.
Duurzame energie
Windenergie is een voorbeeld van duurzame energie. Duurzame energie is energie die niet op kan en waar het
milieu niet of bijna niet door wordt beschadigd, dit in tegenstelling tot fossiele brandstoffen als olie en gas.
Een ander woord voor duurzame energie is ook wel groene energie. Elektriciteit waar duurzame energie voor
is gebruikt om het te maken, wordt daarom ook wel groene stroom genoemd.
De belangrijkste bronnen van duurzame energie naast windenergie zijn:
• Waterenergie: door de beweging van water kan elektriciteit worden opgewekt met behulp van
watermolens (turbines).
• Zonne-energie: door het gebruik van zonnepanelen kan de warmte van de zon worden omgezet
in elektriciteit.
• Biomassa energie: biomassa is biologisch afvalmateriaal van dieren en planten. Meestal bestaat
het uit dood plantenmateriaal, maar ook dierlijk (mest) of zelfs menselijk materiaal (rioolslijk) kan
worden omgezet in bruikbaar biogas. Door de verbranding van biogas komt warmte vrij.
De warmte kan worden omgezet in elektriciteit.
Windmolens
Windmolens zijn van alle tijden. Vroeger gebruikten mensen windmolens om graan te malen of om water te
verplaatsen, dit deden ze met de ouderwetse molens waar Nederland beroemd om is. Moderne windmolens
worden gebruikt om elektriciteit mee op te wekken en worden ook wel windturbines genoemd. Net als elke
andere molen heeft een windmolen ook een molenaar. Deze molenaars zijn vaak boeren (agrariërs) die een
of meer windmolen(s) op hun land hebben. Er komen steeds grotere windmolens, met masten van 80 tot 120
meter. 1 windmolen kan elk jaar ongeveer 600 tot 700 huizen van stroom voorzien.
4

H
OE WERKT EEN WINDMOLEN?
De wieken
De bladen van een windmolen worden wieken genoemd. De wieken zien er een beetje uit als een vliegtuigvleugel
en zijn zo gemaakt dat ze snel door de wind in beweging kunnen worden gezet. De wind blaast dus
tegen de wieken van de windmolen aan, waardoor de wieken gaan draaien.
De rotor
De wieken zitten vast aan een rotor. In de rotor zitten de machines die van de draaiende energie stroom
maken. Bijvoorbeeld de generator. Een generator werkt eigenlijk precies zoals een dynamo op een fiets.
Door de beweging van het wiel zorgt je dynamo ervoor dat de lamp van je fiets gaat branden. Zo werkt een
generator in een windmolen dus ook. Die rotor is zo groot dat het lijkt op een kleine woonkamer. Bij een aantal
molens kan het dak van de rotor open zodat je naar buiten kunt kijken. In hoge windmolens zit zelfs een lift
naar de rotor, zodat de molenaar makkelijk naar de rotor kan. Je kunt alleen in de molen als de rotor stilstaat.
Op zoek naar wind
De rotor van de molen kan draaien op zoek naar de wind. Mocht de wind gaan liggen dan blijft de rotor de
laatste wind nog pakken. Je zou denken dat bij windstilte alle molens dezelfde kant op staan, maar dat is niet
zo. Ze hebben nog gezocht naar de laatste wind en zijn daardoor allemaal in een andere richting gestopt.
De meeste wind van het jaar is in de periode januari tot maart. In die periode wordt de meeste stroom
opgewekt.Te veel wind is niet goed voor de windturbine. De wieken draaien dan zo hard dat alle machines in
de rotor op tilt slaan. Daarom schakelt de windturbine automatisch uit, als de wind te hard waait.
Van wind naar stroom
Als de windenergie in stroom is omgezet in de rotor, wordt de stroom in de windmolen opgeslagen en daarna
met hoogspanningskabels naar dorpen en steden gebracht. Hoeveel elektriciteit een windturbine kan maken
of opwekken hangt af van:
• hoe hoog de windmolen is
• hoe lang de wieken zijn
• de plaats waar de windmolen staat
5

Windmolens in de Noordoostpolder
In de Noordoostpolder staan veel windmolens. Door het vlakke land en de ligging aan het IJsselmeer staat er
vaak veel wind in de Noordoostpolder. Op het IJsselmeer zelf waait de wind nog harder. Dat bracht ruim 100,
vooral agrarische, ondernemers uit de Noordoostpolder en energiebedrijf RWE/Essent op een idee. Samen
hebben zij de Koepel Windenergie Noordoostpolder opgericht.
De Koepel Windenergie Noordoostpolder bouwt het grootste Nederlandse windmolenpark langs de dijken van
het IJsselmeer aan de westkant van de Noordoostpolder.
Er komen in totaal 86 windmolens op het land en in het water, die gezamenlijk 1,4 miljard kWh produceren.
Dat is voldoende om dagelijks ruim 400.000 huishoudens van elektriciteit te voorzien. Dat is vergelijkbaar met
het inwonersaantal van de provincies Flevoland, Friesland en een flink deel van Groningen samen.
Een doorsnede van een windmolen
Op dit moment staan er 50 windmolens aan de Westermeerdijk en vijf windmolens op en nabij de Zuidermeerdijk.
Verbetering van de techniek en de gunstige windlocatie zorgen ervoor dat het nieuwe Windpark veel
meer energie kan opwekken.
Eén nieuwe windmolen op het land levert evenveel elektriciteit als 50 van de huidige windmolens. Dit is één
van de redenen om de verouderde windmolens straks weg te halen.
6

Niet duurzame energie
Met windmolens wek je dus duurzame energie op. Wat is niet duurzame energie dan eigenlijk? Niet duurzame
energie is energie waarbij gebruik wordt gemaakt van stoffen die op kunnen raken en die het milieu kunnen
vervuilen. We noemen dit ook wel grijze energie.
Deze energie komt van de verbranding van fossiele brandstoffen
in een elektriciteitscentrale of door de splitsing van uranium in
een kerncentrale.
Voorbeelden van energiebronnen die niet duurzaam zijn:
• steenkool
• aardolie
• aardgas
• kernenergie (splitsing van uranium)
Energieverspilling
Als je energie verspilt, gebruik je energie zonder dat dat eigenlijk nodig is. Dit heeft gevolgen: de fossiele
brandstoffen raken op en het klimaat verandert als gevolg van grote hoeveelheden broeikasgas (CO2).Toch
verspillen veel mensen elke dag energie. Ze laten bijvoorbeeld deTV aanstaan terwijl ze niet kijken, ze laten
lampen branden wanneer ze de kamer uitgaan of ze douchen heel erg lang of vaak. Er wordt dan eigenlijk
meer energie verbruikt dan echt nodig is. Dat noem je energieverspilling.
Energievreters
Energievreters zijn stand-by lampen, deurbellampje, een oplader in het stopcontact zonder dat je mobieltje
eraan zit, enzovoorts. Ze gebruiken (klein beetje) energie maar de hele dag door, dag in dag uit, zonder echt
een functie te hebben.
Energiebesparing
Als je energie bespaart, gebruik je alleen energie wanneer je dat ook echt nodig hebt. Je bent dan dus zuinig
met energie. Ook als je thuis bijvoorbeeld groene stroom hebt, is het nog steeds belangrijk zuinig met energie
te doen. Gelukkig kunnen we makkelijk zelf energie besparen! Door bijvoorbeeld:
• deTV of computer uit te zetten als je die niet meer gebruikt
• deTV en de computer voor het slapen gaan van de stand-by knop af te zetten
• een paar minuten korter te douchen, dat scheelt water en energie
• de lampen in je kamer uit te doen, wanneer je daar niet meer hoeft te zijn
Maar je kunt nog veel meer doen om energie te besparen!
Behalve dat je kunt opletten dat je geen lampen aan laat staan en apparaten
helemaal uitzet als je ze niet gebruikt, kun je bijvoorbeeld:
• spaarlampen en LED-lampen gebruiken
• wat vaker een warme trui aandoen zodat de verwarming
niet zo hoog hoeft in de winter
• deuren achter je dicht doen zodat er niet teveel warmte ontsnapt
7

V
Iedereen kan vliegeren. Daarom is het voor veel mensen leuk om te doen. Voor kinderen maar ook voor volwassenen.
Veel heb je er niet voor nodig: alleen een vlieger, een beetje wind en vooral veel ruimte! Bijvoorbeeld
een groot grasveld. Voor een vlieger hoef je niet rijk te zijn. Natuurlijk zijn er heel mooie vliegers te koop
in de winkel. Maar een goede vlieger kun je ook gewoon zelf maken! Wist je dat je bij het vliegeren gebruik
maakt van windenergie? Hoe dat zit, lees je in dit hoofdstuk.
Hoe werkt een vlieger?
Een vlieger blijft in de lucht door de kracht van de wind. Zonder de wind zou een vlieger niet kunnen vliegen.
De wind tilt de vlieger als het ware op. Als je een vlieger oplaat is het daarom belangrijk de vlieger omhoog te
houden en een stukje te rennen. Als er genoeg wind onder de vlieger komt, stijgt de vlieger op. Wanneer de
vlieger begint te stijgen gebruik je het touw om de vlieger een beetje schuin trekken. Hierdoor vangt de vlieger
nog meer wind. Door het touw goed strak te houden blijft de vlieger in de lucht “staan”. Zodra het touw slap
wordt of de wind valt weg, stort de vlieger neer. Als de vlieger veel wind vangt en het touw staat strak, is het
behoorlijk zwaar om het touw in te trekken. Daaraan kun je goed merken hoe sterk de wind kan zijn. Zo sterk
dat de wind vliegers kan laten opstijgen, maar ook zeilboten en windmolenwieken kan laten bewegen.
Vliegerenergie
We weten inmiddels dat windmolens elektriciteit maken met behulp van windenergie.
Vliegers kunnen dat ook!
Professor Wubbo Ockels en zijn collega’s van deTechnische Universiteit van Delft bedachten hoe we goed gebruik
kunnen maken van deze kracht: zij ontwikkelden een vlieger die volledig automatisch elektriciteit opwekt
uit de kracht van de wind op grote hoogte. Deze “vliegerenergie” wordt ook wel Kite Power genoemd. Hoe het
precies werkt kun je zien op de website: www.youtube.com/watch?v=vqMY3uCx2WY&feature=related
Hoe werkt het precies?
De vlieger, die wel wat weg heeft van een grote matras, kan stijgen tot wel 900 meter hoogte. Het is belangrijk
dat de vlieger zo hoog kan, omdat hoog in de lucht vaak de sterkste wind staat. De vlieger is door middel van
een kabel verbonden aan een grondstation. Het grondstation zorgt ervoor dat de kabel iedere twee minuten
gevierd en weer ingetrokken wordt. Door het laten vieren en aantrekken wordt een generator aangedreven. De
generator zet de energie om in elektriciteit.
Het Kite Power systeem heeft een aantal voordelen vergeleken bij de windmolen. Het Kite Power systeem is
makkelijk en snel te verplaatsen, goedkoper en valt veel minder op in het landschap.
S
LIEGERS
OORTEN VLIEGERS
De kruisvlieger of ruitvlieger
Kruisvliegers kun je herkennen omdat ze altijd gemaakt zijn van twee gekruiste stokjes.
Die stokjes zijn het ‘geraamte’ van de vlieger. Kruisvliegers zijn altijd plat. En ze zijn er in
een heleboel vormen: rond, vierkant, met 8 hoeken enzovoort.
Er zijn ook kruisvliegers die bijvoorbeeld de vorm van een vliegtuig of een vogel hebben.
Als je wel eens hebt gevliegerd, dan was dat waarschijnlijk met een kruisvlieger.
Want die komen het meeste voor.
De sleevlieger
De sleevlieger is een eenvoudige vlieger die makkelijk zelf te maken is. De sleevlieger
werkt een beetje zoals een parachute. De vlieger heeft aan elke kant een touw die aan
twee aparte handvaten vast zit. Je hebt dus allebei je handen nodig om met deze vlieger
te vliegeren. Voordeel van de sleevlieger is, dat hij heel makkelijk is op te laten en bijna
altijd wil vliegen.
8

O
Ook al zijn er een heleboel verschillende soorten vliegers, ze hebben wel bijna allemaal dezelfde onderdelen.
Om een vlieger te kunnen bouwen is het belangrijk dat je alle onderdelen kent en weet waar ze voor gebruikt
worden. De onderdelen van een vlieger bestaan uit:
• het geraamte
• het doek
• het vliegertouw
• de toom
• de staart
Het geraamte
Het geraamte van de vlieger bestaat uit de stokjes waar het doek op gespannen zit. Die stokjes zijn eigenlijk de
botten van de vlieger. Ze moeten goed aan elkaar vast zitten en sterk zijn. Ze mogen niet breken in de lucht.
Meestal wordt er bamboe gebruikt voor het geraamte. Bamboe is stevig en tegelijk licht. Dat laatste is erg
belangrijk. Een vlieger mag niet te zwaar zijn, anders krijg je hem nooit omhoog!
Behalve bamboe worden er ook houten latjes of plastic staafjes gebruikt voor het geraamte.
Het doek
Over het geraamte komt het doek van de vlieger. Bij een goede vlieger is dit gemaakt van stevig papier of van
stof. Bij vliegers die je in de speelgoedwinkel koopt, is het meestal gemaakt van plastic. Als je zelf een vlieger
maakt, is het altijd leuk om stof of papier te gebruiken.
Het vliegertouw
Het vliegertouw is de lange lijn waaraan je de vlieger oplaat. Aan het uiteinde dat jij in je handen houdt, zit een
haspel. Dat is een soort handvat waarmee je het vliegertouw kunt oprollen.
De toom
Aan het andere uiteinde van het vliegertouw zit de toom. Dat zijn twee (of soms meer) touwtjes die tussen het
vliegertouw en de vlieger zelf zitten. Door die toom kan een vlieger in de lucht schuin hangen. Op die manier
kan hij beter ‘drijven’ op de wind. Als je goed wilt vliegeren, is het ‘toom-punt’ heel belangrijk. Dat is het punt
waar het vliegertouw aan de toom vastzit.
De staart
De staart hangt onderaan de vlieger en zorgt ervoor dat de vlieger in evenwicht blijft. Niet alle soorten vliegers
hebben een staart. De kruis- of ruitvlieger wel.
V
ONDERDELEN VAN EEN VLIEGER
EILIG VLIEGEREN
Vliegeren is leuk om te doen maar het is wel belangrijk dat je veilig vliegert.
Let daarom op de volgende zaken als je je vlieger oplaat:
− vlieger nooit in de buurt van elektriciteitsmasten
− vlieger niet te dicht bij de weg of bij water
− vlieger nooit tijdens onweer
− geef andere vliegeraars de ruimte
9

V
AN VROEGER TOT NU
De vlieger is uitgevonden in China. De vlieger bestaat waarschijnlijk al sinds
1000 jaar voor Christus.Toch is er pas vanaf ongeveer 200 jaar voor Christus
schriftelijk bewijs voor het gebruik van vliegers. De Chinese generaal Han Hsin
van de Han dynastie vloog met een vlieger boven de muren van een stad die
hij aan het aanvallen was.
Hij gebruikte de vlieger om te weten te komen hoe ver zijn mannen een tunnel
moesten graven om voorbij de verdediging te komen.Toen hij de afstand wist,
konden zijn troepen de binnenkant van de stad bereiken en de vijand verrassen
en de overwinning behalen. Vanaf 960 (na Christus) werden vliegers in China
ook gebruikt voor officiële en godsdienstige ceremonies. Door de uitvinding
van papier werden vliegers al snel ook voor vermaak gebruikt.
Vliegeren is verspreid door handelaren die reisden van China naar Korea, Japan, Indonesië, Polynesië, Maleisië,Thailand,Taiwan
en India. Elk gebied ontwikkelde een eigen vliegerstijl en had andere culturele doelen
om te vliegeren met hun vliegers. In de meeste landen in Oost- en Zuid-Oost Azië is vliegeren nog steeds
populair en worden er regelmatig vliegerfestivals en wedstrijden gehouden.
Korea
In Korea werd de vlieger ook voor militaire doeleinden gebruikt. In het jaar 600 (na Christus) kreeg een generaal
het bevel om een opstand de kop in te drukken. Zijn soldaten hadden een grote vallende ster gezien en
geloofden dat dat een slecht teken was, waardoor ze weigerden te vechten. De slimme generaal gebruikte een
vlieger om een grote “vuurbal” in de lucht te trekken. De soldaten zagen dat de ster weer was teruggekomen,
besloten daardoor toch te vechten en versloegen vervolgens de opstandelingen.
Japan
Vliegers werden naar Japan meegenomen door boeddhistische monniken. Ze werden gebruikt om de kwade
krachten (zoals ziekte en armoede) te verdrijven en goede krachten (zoals de geboorte van een gezond kind of
een goede oogst) aan te trekken. Vliegeren was in deze tijd alleen iets voor mensen uit een hoge klasse.
Het vliegeren werd in Japan pas echt populair tijdens de Edo-periode (1603-1868). Edo was de naam van de
stad die tegenwoordigTokio heet. In deze periode mochten ook mensen uit de lagere klassen vliegers oplaten.
In 1760 is vliegeren een tijd verboden geweest in Japan omdat de mensen liever vliegerden dan werkten.
Tegenwoordig is vliegeren nog steeds erg populair in Japan.
India
Het vroegste bewijs van vliegeren in India is te zien op kleine schilderijtjes van het Mogolrijk zo rond het jaar
1500. Een favoriete legende vertelt het verhaal van een geliefde van een jongeman die in strikte afzondering
van hem en de wereld werd gehouden. Door handig gebruik te maken van een vlieger kreeg de jongeman het
toch voor elkaar om liefdesbrieven naar zijn geliefde te brengen.
Indonesië en Polynesië
Er zijn veel verhalen over hoe de Indonesiërs en Polynesiërs vliegers, gemaakt van bladeren, gebruikten om
aas uit te strooien ver op zee. Het vissen werd hierdoor een stuk makkelijker.
De Polynesiërs vertellen mythes over twee broedergoden die het vliegeren introduceerden bij mensen toen ze
een vliegerduel hadden. De winnende broer vloog met zijn vlieger het hoogst. Nog steeds zijn er wedstrijden
op deze eilanden waar de hoogst vliegende vlieger opgedragen wordt aan de goden. Ook in Indonesië werden
vliegers voor religieuze doeleinden gebruikt.
Europa
Marco Polo nam vliegerverhalen mee uit Azië naar Europa aan het eind van de 13e eeuw.Tekeningen uit die
periode laat drakenvliegers zien op militaire vaandels.
Vliegeren in de 16 en 17e eeuw
In de 16e en 17e eeuw namen matrozen van de VOC ook echt vliegers mee uit Japan en Maleisië. Vliegers
werden eerst gezien als exotische curiositeiten en later als kinderspeelgoed. Vliegers hadden daarom in deze
tijd maar weinig invloed op de Europese cultuur. Dat veranderde in de 18e en 19e eeuw.
10

Vliegeren in de 18e en 19e eeuw
In de 18e en 19e eeuw werden vliegers gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek. Mensen als Benjamin Franklin
en Alexander Wilson gebruikten hun kennis van het vliegeren om meer te leren over de wind en het weer.
Zo ontdekte Benjamin Franklin elektriciteit door een vlieger op te laten tijdens een onweersstorm. De bliksem
sloeg in de vlieger en Benjamin Franklin overleefde de inslag maar net!
Sir Georg Caley, Samuel Langley, Lawrence Hargrave, Alexander Graham Bell en de gebroeders Wright experimenteerden
allemaal met vliegers en droegen bij tot de ontwikkeling van het vliegtuig.
De weerdiensten vlogen met vliegers die ontworpen waren door William Eddy en Lawrence Hargrave om meteorologische
instrumenten en camera’s op te tillen.
Een van de vreemdste manieren om vliegerkracht te gebruiken werd ontwikkeld door onderwijzer George
Pocock. In 1822 gebuikte hij een paar vliegers om een rijtuig te trekken met snelheden tot 30 km per uur. Sommige
van zijn vliegertrips haalden meer dan 160 kilometer. En omdat wegenbelasting gebaseerd was op het
aantal paarden dat een rijtuig gebruikte, was hij vrijgesteld van deze tol.
Vliegeren in de 20e eeuw
Tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) gebruikten de Britse, Franse, Italiaanse en Russische legers allemaal
vliegers om de vijand te observeren en op te merken. Hier werden grote doosvliegers voor gebruikt.
De introductie van vliegtuigen zorgde ervoor dat deze legeronderdelen niet meer ingezet werden. De Duitse
marine bleef de vliegers wel gebruiken om beter te kunnen zien of er aan de oppervlakte varende onderzeeërs
van de vijand in de buurt waren.
In deTweede Wereldoorlog (1940-1945) vond de marine van de Verenigde Staten verscheidene toepassingen
voor vliegers. Harry Saul’s Barrage Kite voorkwam dat vliegtuigen te laag boven doelen vlogen. Piloten die
waren neergestort in zee, lieten een doosvlieger op, zodat ze gevonden konden worden. Paul Garber’sTarget
vlieger, een grote bestuurbare ruitvlieger werd gebruikt als oefendoel voor het schieten en vliegtuigherkenning
op zee.
Toen er steeds meer gebruik werd gemaakt van vliegtuigen, werd de vlieger steeds minder gebruikt voor
militaire doelen of wetenschappelijk onderzoek en steeds meer voor vrijetijd vliegeren. In de jaren 50 en begin
jaren 60 waren de mensen in Europa druk bezig met de wederopbouw van het land. Kleding, voedsel en huizen
waren het belangrijkst. Voor luxeproducten (zoals vliegers toen gezien werden) was geen geld en vaak ook
geen tijd. Pas aan het eind van de jaren 60 van de 20e eeuw werd vliegeren weer wat populairder. Peter Powell
vond in de jaren 60 de bestuurbare kruis- of ruitvlieger uit, die nu nog steeds vaak gebruikt wordt als kinderspeelgoed.
In 1972 werd het vliegeren pas echt populair door de uitvinding (wederom van Peter Powell) van de
stuntvlieger met twee lijnen. Volwassenen begonnen met de stuntvliegers te vliegeren als sport in wedstrijdverband.Tot
op de dag van vandaag worden er vliegerfestivals en vliegerwedstrijden gehouden.
Vliegeren in de 21e eeuw
In het begin van de 21e eeuw kwam er een nieuwe vliegersport
bij, het kitesurfen. Surfers gebruiken dan in plaats van een zeil
en een mast een grote vlieger die een beetje op een parachute
lijkt (kite in het Engels). De grote vlieger wordt door de surfer
gebruikt om de surfplank voort te trekken door het water.
Bij een kitesurfwedstrijd is het de bedoeling dat je zo mooi
mogelijke en moeilijk mogelijke oefeningen doet met je surfplank
en kite.
Tegenwoordig worden vliegers ook weer als hulpmiddel
gebruikt. Grote oceaanschepen maken soms gebruik van een
grote vlieger, om brandstof te besparen. Een beetje zoals een
zeilboot vroeger.
11

L
In dit hoofdstuk zijn de lessuggesties voor groep 1 t/m 8 te vinden. De lessuggesties zijn in de volgende blokken
ingedeeld:
• lessuggesties voor groep 1 en 2
• lessuggesties voor groep 3 en 4
• lessuggesties voor groep 5 en 6
• lessuggesties voor groep 7 en 8
• extra lessuggesties voor groep 3 t/m 8
Per blok zijn 2 lesopdrachten beschreven: één lesopdracht over windenergie (bouwen van een windmolen) en
één lesopdracht over vliegers maken. Een lesopdracht neemt minimaal 50 minuten in beslag. De leerkracht
bepaalt zelf hoe uitgebreid de opdrachten worden uitgevoerd.
In het blok extra lessuggesties voor groep 3 t/m 8 wordt 1 lesopdracht beschreven over parachutes. Voor groep
6 tot en met 8 is er een apart onderdeel toegevoegd, zodat de opdracht aansluit bij het niveau.
L
ESSUGGESTIES
ESSUGGESTIES GROEP 1 EN 2
Lessuggestie 1: Windenergie
Doelgroep: groep 1 en 2
Doel:
• kinderen kennis laten maken met wind en windenergie
• kinderen leren zelf een werkend windmolentje te maken
Introductie (10 minuten):
Zing met de kinderen een liedje over de wind. Je kunt hiervoor het liedje van pagina 13 gebruiken of zelf een
liedje kiezen.
Zing het liedje 2 of 3 keer en laat de kinderen het liedje uitbeelden. Na het zingen
vraag je de kinderen of zij weten wat de wind is en wat de wind allemaal doet
(blaadjes aan de bomen bewegen, molenwieken draaien rond enz.)
Kern (30 minuten):
De kinderen gaan een windmolen maken die ronddraait als je er tegenaan blaast.
Benodigdheden:
− stevig vierkant papier, gekleurd
− schaar
− lijm
− houten stokje
− punaise
Werkwijze:
- Vouw het vierkant diagonaal en weer terug.
- Doe dit nogmaals met de andere hoeken.
- Knip de diagonaal halverwege het midden in.
- Vouw de diagonale punt iets over het midden.
- Lijm de punt iets over het midden vast.
- Doe dit met al de 4 punten.
- Laat de lijm even drogen.
- Prik de punaise in het midden door het papier.
- Prik het molentje met punaise aan het stokje.
Afsluiting (10 minuten):
Verzamel de kinderen in een kring of in tafelgroepjes. Laat de kinderen allemaal tegelijk tegen het wind-
molentje blazen. Alle molentjes draaien! Als je nog tijd hebt kun je het liedje samen met de kinderen zingen.
12

Lessuggestie 2: Vliegers maken
Doelgroep: groep 1 en 2
Doel:
• kinderen kennis laten maken met vliegers
• kinderen leren zelf een vlieger te vouwen
Introductie (10 minuten):
Vraag aan de kinderen of ze wel eens gevliegerd hebben, of wel eens andere mensen hebben zien vliegeren.
Wat vonden ze daarvan? Hoe zou een vlieger in de lucht kunnen blijven? Heeft dat met de wind te maken?
Wat vliegt er allemaal nog meer?
Kern(30 minuten):
De kinderen gaan aan de slag met het maken van de vlieger.
Benodigdheden:
- uitknipvorm vlieger. Achterin lesbrief: Kopieerblad 1
- kopieerapparaat voor het afdrukken van de afbeeldingen op gekleurd papier
- gekleurd A4-papier
- plakfiguurtjes
- touw (bv. wol)
- schaar
- perforator of prikpen
- lijm
Werkwijze:
- Print de afbeelding van de vlieger op verschillende kleuren papier.
- Knip de vlieger uit.
- Knip meerdere strikjes uit.
- Versier de vlieger met plakfiguurtjes.
- Maak onderaan de vlieger een gat met prikpen of perforator.
- Knoop het touw vast aan dit gat.
- Plak steeds twee strikjes op elkaar met het touw ertussen.
- Maak bovenaan de vlieger nog een gat met prikpen of perforator.
Afsluiting (10 minuten):
Knoop een stukje touw vast aan het gat dat je bovenaan de
vlieger hebt geprikt, zodat je je vlieger kunt ophangen.
Je kunt de vliegers ook aan een lang touw rijgen en als een
slinger in de klas laten “vliegen”.
Voorbeeldliedje:
Zo gaat de molen, de molen, de molen
Zo gaat de molen, de mo-ho-len
Zo gaan de wieken, de wieken, de wieken
Zo gaan de wieken, de wie-hie-ken
Zo gaan de handjes, de handjes, de handjes
Zo gaan de handjes, de ha-ha-ndjes
Zo gaan de voetjes, de voetjes, de voetjes
Zo gaan de voetjes, de voe-hoe-tjes
13

L
ESSUGGESTIES GROEP 3 EN 4
Lessuggestie 1: Windenergie
Doelgroep: groep 3 en 4
Doel:
• kinderen leren wat wind en windenergie is
• kinderen leren waar windmolens voor worden gebruikt
• kinderen leren een werkende windmolen te maken
• kinderen leren het verband tussen de wind en beweging
Introductie (10 minuten):
Vraag aan de kinderen of ze kunnen uitleggen wat wind is. De wind kan dingen laten bewegen, vraag aan de
kinderen of ze voorbeelden weten. Waarschijnlijk wordt een molen wel genoemd. Vertel aan de kinderen wat
een windmolen is en waarvoor deze wordt gebruikt.
Kern (30 minuten):
De kinderen gaan aan de slag met het maken van de windmolen.
Benodigdheden:
- stevig karton
- schaar of zaag
- lijm, plakband
- schaar of boor
- spijkertje
- houten stokje
Werkwijze:
- Maak 4 rechthoeken bijv. 10 x 20 cm.
- Maak 2 cirkels met een diameter (doorsnee) van 20 cm.
- Maak in de rechthoek 2 sneden halverwege de rechthoek volgens afbeelding.
- Teken op de cirkel het patroon volgens afbeelding
(eerst een kruis en daarna een lijn van uiteinde tot halverwege lijn).
- Maak 4 sneden in de cirkel over de lijnen die halverwege het kruis staan. Snij deze halverwege in.
- Schuif de 4 rechthoeken met de inkepingen in de inkepingen van beide cirkels.
- 1 cirkel boven de ander onder.
- Maak in de onderste cirkel een gat in het midden waar het stokje door past.
- Maak in de bovenste cirkel een klein gaatje waar een spijkertje door heen past.
- Doe het stokje via het onderste gaatje voor de stok.
- Maak het spijkertje door de bovenste cirkel vast aan het stokje zodat het geheel kan draaien.
Afsluiting (10 minuten):
De kinderen kunnen tegen de windmolen blazen om de molen te laten draaien. Moet je hard blazen om de
windmolen te laten draaien?
Blaas met een föhn tegen de molen. Gaat de molen nu sneller? Hoe zou dat komen? Wat gebeurt er als je
een gewichtje aan een flap vastmaakt? Gaat de molen sneller of langzamer? Hoe zou dat komen?
14

Lessuggestie 2: Vliegers maken
Doelgroep: groep 3 en 4
Doel:
• kinderen leren waarom een vlieger vliegt
• kinderen leren een vlieger te maken
• kinderen leren vliegeren
Introductie (10 minuten):
Vraag welke kinderen er wel eens gevliegerd hebben. Hoe zou een vlieger in de lucht blijven?
Leg uit waarom een vlieger in de lucht blijft en waarop je moet letten bij het vliegeren.
Kern (30 minuten):
De kinderen gaan zelf een vlieger maken.
Benodigdheden:
− plastic zak
− plakband of nietjes
− vliegertouw (3 meter)
− plastic slierten (van een andere plastic zak)
− tape
− perforator
Werkwijze:
− Plak aan de dichte onderkant van de zak op de hoeken stevige tape
en maak er gaatjes in met de perforator.
− Doe het touw van wel drie meter lang door de gaatjes en knoop ze stevig vast.
− Knip uit een andere plastic zak of stevig plastic slierten in de vorm van slingers.
− Versier de vlieger met de slingers aan de open kant.
− Maak de slingers vast met plakband of nietjes.
− Je kunt de vlieger zelf natuurlijk ook verder versieren.
Afsluiting (10 minuten):
De kinderen laten hun vliegers in de klas zien. Neem nog een keer met de kinderen door waar je op moet
letten bij het vliegeren. De kinderen kunnen de vliegers uitproberen op het schoolplein (als daar tijd voor is).
Ze kunnen de vliegers ook mee naar huis nemen waar ze de vlieger uitproberen als een soort huiswerkopdracht.
Deden alle vliegers het?
15

L
ESSUGGESTIES GROEP 5 EN 6
Lessuggestie 1: Windenergie
Doelgroep: groep 5 en 6
Doel:
• kinderen leren het verband te leggen tussen windenergie en windmolens
• kinderen weten hoe een windmolen werkt
• kinderen leren waar windmolens voor worden gebruikt
• kinderen leren een werkende windmolen te maken
Introductie (10 minuten):
Vraag de kinderen of ze een windmolen in de buurt kennen. Zijn er kinderen die weten waar zo’n windmolen
voor wordt gebruikt? Waardoor draaien de wieken van een windmolen eigenlijk?
Leg de kinderen in het kort uit hoe een windmolen werkt.
Kern (30 minuten):
De kinderen gaan zelf een windmolen maken.
Benodigdheden:
- plastic frisdrankfles
- schaar of mesje
- boortje 3 of 4 mm
- spijkertje
- stokje
Werkwijze:
- Maak voor gebruik de plastic fles goed schoon.
- Zet de fles op zijn kop, dop onder.
- Maak een inkeping in de fles van 1 cm breed, snij daarna 15 tot 20 cm naar beneden
en daarna weer 1 cm in de breedte.
- Maak 4 inkepingen of flappen in totaal, verdeeld over de fles.
- Buig de inkepingen of flappen naar buiten.
- Maak met de 3 of 4 mm boortje een gaatje in het midden van de flessenbodem.
- Haal de dop eraf en doe het stokje door de opening tot de bodem.
- Sla de spijker door de bodem aan het stokje.
Tip: Als je op 1 vleugel een gekleurd plakbandje plakt dan kun je het aantal wentelingen beter tellen.
Afsluiting (10 minuten):
Laat de kinderen tegen de windmolen blazen en het aantal wentelingen per minuut tellen. Kost het veel moeite
om met je eigen adem de molen te laten draaien? De kinderen nemen de windmolen mee naar buiten (wanneer
er redelijk wat wind staat). Doet de molen het? De kinderen tellen het aantal wentelingen per minuut.
Wanneer je een ventilator of föhn hebt kun je deze opdracht ook in de klas uitvoeren. Je kunt dan ook met de
verschillende standen van de ventilator of föhn werken.
De kinderen gaan een aantal proefjes doen:
De kinderen maken 1 flap zwaarder en schrijven op wat er gebeurt.
De kinderen maken 2 flappen zwaarder en schrijven op wat er gebeurt.
Kunnen ze verklaren hoe het komt dat de molen anders werkt?
16

Lessuggestie 2: Vliegers maken
Doelgroep: groep 5 en 6
Doel:
• kinderen leren een sleevlieger te maken
• kinderen weten waarom een vlieger kan vliegen
Introductie (10 minuten):
Welke kinderen hebben wel eens gevliegerd? Hoe doe je dat? Vraag welke kinderen weten hoe een vlieger kan
vliegen. Leg dit zelf ook kort uit.
Kern (30-45 minuten):
De kinderen gaan een vlieger maken. Gebruik hiervoor de bouwtekening op kopieerblad 2 achterin de lesbrief.
Benodigdheden:
- plastic boodschappen tas / vuilniszak
- 2 stokjes Lengte 80 – 100 cm
- stevig plakband, tape
- touw van ongeveer 100 cm
- gaatjestang of naald
- touw op een houtje/klosje
- uitknipvorm achterin lesbrief: kopieerblad 2
Werkwijze:
Voordat je aan de slag gaat:
Pak de uitknipvorm van de sleevlieger erbij.
Knip de plastic tas/zak aan 1 zijkant en onderkant open, vouw deze daarna open.
Leg de uitknipvorm op de plastic tas/zak en trek de vorm over. Knip nu de plastic tas/zak in de vorm.
- Leg de 2 stokjes recht op het plastic bovenaan bij de punten.
- Plak de stokjes met tape vast op de aangegeven plaatsen.
Op de hoekpunten plak je de tape naar achteren vast.
- Knip een stuk vliegertouw af van ongeveer een meter.
- Leg de twee punten op elkaar. Prik met een gaatjestang of naald door de tape.
- Knoop een uiteinde van het touwtje vast aan een zijde van de vlieger. Doe dit ook aan de andere zijde.
- Leg de punten weer op elkaar, trek het touwtje strak en leg daar een lusje om de vliegerlijn
aan vast te knopen.
- Knoop de vliegerlijn aan het lusje en je sleevlieger is klaar!
Opmerking: er worden 2 gaten in het plastic geknipt van 14cm. Deze zijn er voor de stabiliteit van de vlieger.
afbeelding 1:
hier komen de stokken
en het tape
afbeelding 2:
na de stokken maak je
het touw vast
Afsluiting (10 minuten):
Vraag wat de kinderen van het maken van de vlieger vonden. Was het moeilijk of juist makkelijk? Laat de kinderen
de vliegers mee naar huis nemen om ze uit te proberen. De volgende dag kunnen ze kort vertellen hoe
het ging.
17

E
XTRA LESSUGGESTIES GROEP 3 T/M 8
Lessuggestie Parachute bouwen
Doelgroep: groep 3 t/m 8
Doel:
• kinderen kennen het verband tussen windenergie en vliegers/parachutes
• kinderen weten dat de wind gewicht kan dragen en daardoor iets kan laten zweven
• kinderen leren een parachute te maken en hoe een parachute werkt
Introductie (10 minuten):
Wat heeft windenergie met vliegeren te maken en hoe zou je dit kunnen laten zien met een parachute? Een
parachute is een soort grote vlieger. Waarom zou een parachute kunnen zweven? Kan dat ook zonder wind? Er
zijn mensen die met een parachute uit een vliegtuig springen. De parachute zorgt ervoor dat ze heel beneden
komen. Hoe zou dat kunnen?
Kern (30-45 minuten):
De kinderen gaan een parachute bouwen en doen daar vervolgens proefjes mee.
Benodigdheden:
− dun plastic
− draad of garen
− wasknijpers
− schaar
− rietjes
− föhn
Werkwijze:
− Knip een vierkant stuk plastic. Knoop draadjes aan de hoeken.
− Knoop de draadjes onderaan tegelijk vast.
− Klem er een wasknijper aan de draadjes.
− Ga voorzichtig op een stoel of trap staan.
− Laat de parachute voorzichtig los om te testen of alles werkt.
Je gaat nu een paar proefjes doen met je parachute:
Vergelijk jouw parachute met die van een klasgenootje en beantwoord de volgende vraag:
Welke deed er het langst over om te landen?
Maak een grotere parachute. Bewaar je eerdere parachute! Laat je eerste parachute en de grotere parachute
tegelijk los. Welke parachute doet er het langst over om te landen?
Hoe zou dat komen denk je?
Hou je parachute aan de bovenkant vast. Laat een klasgenootje met een föhn tegen de onderkant van je
parachute aanblazen. Laat de parachute nu los. Wat gebeurt er met de parachute?
Knip een gat in je parachute. Laat de parachute weer vallen. Wat gebeurt er als je de parachute loslaat?
Hoe zou dat komen denk je?
Lesstofverrijking voor groep 6 t/m 8:
Maak een ‘glider’ van een parachute verstevigd met rietjes.
Kun je een parachute een bepaalde richting op laten zweven door het knippen van één of meer gaten? Kun je
de parachute ook laten draaien?
Vertel bij je antwoord steeds hoe je dat hebt gedaan.
Afsluiting (10 minuten):
De kinderen hebben kunnen zien dan door het gebruik van een parachute, de wind kan worden gebruikt om
objecten op te tillen en te laten zweven. Een parachute is een soort vlieger. Een vlieger heeft dus de kracht van
de wind nodig om te kunnen zweven en gewicht te kunnen dragen.
18

B
Bronnen:
• Lesbrief Windenergie NME Drachten.
• Lesbrief Duurzame energie IVN Consulentschap Flevoland in opdracht van Gemeente Zeewolde.
• www.knmi.nl
• www.vliegerwereld.nl
• www.vliegerteam.nl
• www.fryskedraeken.nl
• www.wikiwijs.nl
• www.encyclopedoe.nl
• www.vliegerconcurrent.nl
• www.windkoepelnop.nl
• www.voorbeginners.net/werkstuk-over-vliegeren
• www.ontdekplek.nl
Websites:
RONNEN, WEBSITES EN BOEKEN
• www.windkoepelnop.nl
• www.essent.nl
• www.windunie.nl
• www.windenergie.nl
• www.leerkracht.nl/show?id=163083
• www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030701_elektriciteit02
• www.techwijs.nl
• www.proefjes.nl
• www.encyclopedoe.nl
• www.hetklokhuis.nl/onderwerp/vliegers
• www.vliegerconcurrent.nl
• www.knutselopdrachten.nl
• www.ontdekplek.nl
• www.drachen.org/
• www.vliegerwereld.nl/
• www.hollandkiteteam.nl
• www.fryskedraeken.nl/
• http://breedland.deds.nl
• www.hetvliegerteam.com
• www.curacaokites.com
19

B
RONNEN, WEBSITES EN BOEKEN
Titel: Hoor de wind eens waaien
Uitgever: Van Waarden
Jaar: 2000
Leeftijd: Vanaf 4 jaar
Titel: Wind
Auteur: Cassie Mayer
Uitgever: Ars Scribendi
Jaar: 2011
Leeftijd: Vanaf 6 jaar
Titel: Wind
Auteur: Elizabeth Miles
Uitgever: Ars Scribendi
Jaar: 2010
Leeftijd: Vanaf 8 jaar
Titel: Waarom waait de wind?
Auteur: Particia Murphy
Uitgever: Ars Scribendi
Jaar: 2009
Leeftijd: Vanaf 10 jaar
Titel: Dossier energie: Wind
Auteur: Steve Parker
Uitgever: Biblion Uitgeverij
Jaar: 2003
Leeftijd: Vanaf 11 jaar
Titel: Windenergie
Auteur: Neil Morris
Uitgever: Ars Scribendi
Jaar: 2008
Leeftijd: Vanaf 11 jaar
20

B
RONNEN, WEBSITES EN BOEKEN
Titel: Nijntje gaat vliegeren
Auteur: Dick Bruna
Uitgever: Mercis Publishing
Jaar: 2003
Leeftijd: Vanaf 4 jaar
Titel: Dora en de vlieger
Auteur: Christine Ricci
Uitgever: Memphis Belle
Jaar: 2009
Leeftijd: Vanaf 4 jaar
Titel: Vliegeren (Junior informatie 105)
Auteur: Marion de Graaff
Uitgever: Wolters-Noordhoff
Jaar: 2003
Leeftijd: Vanaf 8 jaar
Titel: Alles over vliegers
Auteur: Sarah Kent
Uitgever: Zuid Boekproducties
Jaar: 1997 (in bibliotheek en via bol.com)
Leeftijd: Vanaf 10 jaar
Titel: De vlieger- en kitegids
Auteur: Rosanne Cobb
Uitgever: Veltman Uitgevers B.V.
Jaar: 2007
Leeftijd: Vanaf 11 jaar
21

K
OPIEERBLAD 1
Uitknipvorm vlieger voor kleuters
Deze uitknipvorm kan indien gewenst door de leerkracht vergroot of verkleind worden met behulp van
een kopieerapparaat.
22

K
OPIEERBLAD 2
Uitknipvorm sleevlieger
Deze uitknipvorm kan indien gewenst door de leerkracht vergroot of verkleind worden met behulp van
een kopieerapparaat.
23

COLOFON
Dit lesmateriaal is een uitgave van:
NME Noordoostpolder
Postbus 433
8300 AK Emmeloord
info@nme-nop.nl
www.nme-nop.nl
Met nanciële steun van:
Gemeente Noordoostpolder
Ontwerp:
Oppepper.com
© NME Noordoostpolder
juli 2012
De informatie uit deze lesbrief mag vrij worden
gebruikt op voorwaarde dat de bron wordt vermeld.