TUSSEN ZAND EN ZEE Veluwemeerkust inrichtingsvisie 2006

TUSSEN ZAND EN ZEE
Veluwemeerkust inrichtingsvisie 2006

TUSSEN ZAND EN ZEE
Veluwemeerkust inrichtingsvisie 2006

Water, wouden en weiden
Hoog op de gele wagen
Rijd ik door berg en dal
Lustig de kleppers draven
Blij klinkt het hoorngeschal
Water, wouden en weiden
Stromen zo prachtig en vrij
Ik kan van uw schoonheid niet scheiden
Maar het gaat voorbij, voorbij
Ik kan van uw schoonheid niet scheiden
Maar het gaat voorbij, voorbij
(oud volksliedje)
3

4
Colofon
Deze uitgave is een product van de Vereniging
Natuurmonumenten. Overname van (delen van)
deze uitgave voor niet commerciële doeleinden is
mogelijk, mits voorzien van bronvermelding. Op
de foto’s rust auteursrecht bij derden.
projectleiding en samenstelling:
Frank van Belle
Vereniging Natuurmonumenten
Regio Gelderland
met bijdragen van:
Marie-Thérèse te Bulte, Paul Dirks, Marcel
Klompmaker, Klaas van der Meulen, Michiel
Purmer, Hans Raaijmakers, Lianne Schröder,
Ellen ter Stege, Menno van Zuijen en vele
anderen.
vogelvluchttekening pag. 21:
Ulco Glimmerveen
kaarten en grafiek:
Studio Diender, Arnhem
Vormgeving:
Henk-Jan Panneman, Arnhem
druk:
Rowi, Arnhem
foto’s:
Luc Hoogenstein; p. 10, 15 linksonder,
KINA; p.12, 15 boven, 15 rechtsonder, 17 linksboven,
17 rechtsboven,
Tjalling van der Meer; 11, 14 boven, 14 onder,
23 boven,
Gerrit Rekers; 13, 17 onder, 19, 20, 23 onder,
25 onder, 26, 27, 29, 31,
Lianne Schröder; 8, 18, 24 boven, 28, 30
omslagfoto:
Gerrit Rekers: grasland met knoopkruid langs
het Veluwemeer.
Vereniging Natuurmonumenten
Postbus 9955
1243 ZS ’s-Graveland
www.natuurmonumenten.nl

INHOUDSOPGAVE
Voorwoord
1. Aangenaam kennismaken
2. Een gevarieerd en gaaf gebied
2.1 Bodem en water
2.2 Landschap en cultuurhistorie
2.3 Natuur
3. Verrassingen voor de toekomst
3.1 Landschap
3.2 Natuur
3.2.1 Graslanden
3.2.2 Overjarig riet
3.2.3 Beken
3.2.4 Hakhout, bos, singels
3.3 Menselijk gebruik
4. Werken aan inrichting en beheer
4.1 Begrenzing en verwerving
4.2 Aanpassing waterhuishouding
4.3 Perceelsinrichting
4.4 Eind- en overgangsbeheer
4.5 Leefgebied edelherten
7
9
11
11
12
14
19
19
20
20
24
25
26
26
29
29
29
30
30
31
5

VOORWOORD
Het gebied Veluwemeerkust ligt langs het Veluwemeer
aan weerszijde van de monding van de
Hierdense Beek. Het ligt nabij het dorp Hierden in
de gemeenten Harderwijk en Nunspeet. Het
gebied Veluwemeerkust loopt vanaf de kust tot
aan de Harderwijkerweg. Samen met het landgoed
Hulshorst vormt het de Hierdense Poort: één van
de ecologisch Poorten van de Veluwe.
De Veluwemeerkust staat voor grote veranderingen.
Na decennia van plannenmakerij wordt er
de komende jaren vorm gegeven aan de uitvoering
van diverse projecten op het gebied van
waterhuishouding en natuur. Deze activiteiten
variëren van aanleg van een ecoduct en een meer
natuurlijke inrichting van de beeklopen tot het
aanbieding van overeenkomsten voor agrarisch
natuurbeheer aan de boeren en verwerving van
een groot areaal gronden door de Dienst Landelijk
Gebied.
Voor Natuurmonumenten betekent dit alles dat
zij eigenaar/beheerder wordt van enkele honderden
hectaren te ontwikkelen natuurgebied. Daarmee
heeft Natuurmonumenten de taak gekregen
om uitvoering te geven aan alle beleidsplannen
die voor dit gebied gelden. Deze inrichtingsvisie
geeft een aanzet voor de concrete inrichting en
het toekomstig beheer van het nieuwe natuurgebied
aan de Veluwemeerkust. Bij de opstelling van
deze visie zijn alle overheidsplannen voor het
gebied betrokken. Maar ook bijdragen van andere
organisaties zoals de Flora- en faunamonitoring
van de afdeling Noordwest Veluwe van de KNNV,
de rapportage over meervleermuizen van de VZZ
en de jarenlange broedvogelmonitoring van Hans
Raaijmakers.
Voor het maken van deze visie zijn verschillende
presentatie-, vergader- en discussiebijeenkomsten
georganiseerd. Er is inbreng geweest van
beleidsmakers en deskundigen. Er is overleg
geweest met bewoners en lokale belangengroepen,
gevolgd door een excursie. Er is met geïnteresseerden
doorgesproken over de recreatieve
wensen en mogelijkheden in het gebied.
Hoewel deze visie een resultaat is van inbreng
en discussie met belanghebbenden, is het niet het
eindstation. Op verschillende punten bestaan er
nog onduidelijkheden en moeten de plannen nog
verder uitgewerkt worden. Er is dus nog steeds
mogelijkheid voor inbreng van nieuwe informatie
en gezichtspunten.
De inrichting en het beheer van enkele honderden
hectaren nieuw natuurgebied is een grote
klus. Een klus die Natuurmonumenten als professionele
organisatie misschien wel zelfstandig kán,
maar niet wil uitvoeren. De Veluwemeerkust is
immers een bijzonder fraai en waardevol gebied.
Dat bij vele mensen geliefd is. Een liefde die
voortkomt uit betrokkenheid. En die betrokkenheid
van mensen met het gebied wil Natuurmonumenten
niet afnemen, maar juist versterken. Bij
de inrichting en het beheer van het gebied zullen
dan ook zoveel mogelijk mensen en organisaties
worden betrokken.
Een ieder die na lezing van deze inrichtingsvisie
vragen heeft, of op enige wijze wil bijdragen
aan de inrichting en het beheer van dit prachtige
gebied kan contact opnemen met de beheereenheid
Noordwest Veluwe van de Vereniging
Natuurmonumenten, telefoonnummer: 0577
407789.
Hulshorst,
augustus 2006
Eddie Nijenhuis
Vereniging Natuurmonumenten
beheerder Noordwest Veluwe
7

8
In het singellandschap is er een afwisseling van weiden met houtwallen en singels.

1. AANGENAAM KENNISMAKEN
Wie Gelderland vooral kent van de Veluwe, de
Achterhoek of de Gelderse Vallei zal versteld
staan van de ruimte en openheid van de kuststrook
langs het Veluwemeer. Je kunt er kilometers
kijken zonder dat je beeld verstoord wordt
door industrie, steden, dorpen, gehuchten of zelfs
maar boerderijen. Het is een gebied waar je je nog
kunt onttrekken aan de snelheid en dynamiek
van het Nederland van de eenentwintigste eeuw.
De openheid heeft het gebied te danken aan de
ligging langs de voormalige Zuiderzee. De kuststrook
was laag gelegen en niet bedijkt. Een hoge
vloed kon het zoute water een flink eind het land
opjagen. Daarom zijn de boerderijen en dorpen
destijds ook op hogere dekzandruggen gebouwd.
Tussen de steden Harderwijk en Elburg ligt nog
steeds de Zuiderzeestraatweg met daarlangs de
dorpen Hierden, Hulshorst, Nunspeet, Doornspijk.
Vanaf deze weg steken deels onverharde wegen
de landerijen in. Naar de kust, waar de zee is
getemd, zelfs gedeeltelijk ingepolderd, maar waar
de ruimte nog overweldigend is.
Veluwemeer
Harderwijk
Hierden
Hierdense
Beek
Veluwemeerkust
A28
Hulshorst
Leuvenumse Bossen
In de Veluwemeerkust is de ruimte nog
overweldigend.
Nunspeet
Natuurlijk heeft ook hier de tijd niet stil
gestaan. Op het water zijn de traditionele botters
vervangen door polyester jachten. De einder
wordt steeds prominenter bepaald door het
Harderbos. Tenminste, als je over het Veluwemeer
uitkijkt. Want vanuit de richting Harderwijk
rukken de plaatstalen loodsen van een industrieterrein
op. In de weiden worden zelfs koeien
schaars. De vroeger om hun vruchtbaarheid
gewaardeerde graslanden zijn veldkavels, en die
passen niet meer in de moderne melkveehouderij.
Met het verdwijnen van de koeien is ook het aan-
tal kwartels, grutto’s en veldleeuwerikken sterk
afgenomen.
Maar wat gebleven is is de ruimte. En de fraaie
opeenvolging van de uitgestrekte Veluwse bos-,
heide- en stuifzandgebieden van de Leuvenumse
Bossen en het Hulshorster- en Beekhuizer Zand;
de landgoederen Hulshorst en de Essenburgh met
loofbossen, verstilde weiden, statige lanen en vijverpartijen;
het met houtwallen en singels doorsneden
weidegebied; de kuststrook met natte
graslanden die via een brede rietstrook overgaat
in het Veluwemeer. En dat allemaal op een
afstand van vier kilometer. Vijf landschappen
binnen een uur lopen.
De ruimte en afwisseling, maar ook de oprukkende
bebouwing, het verlies van natuurwaarden
en de afnemende landbouwkundige waarde hebben
ertoe geleid dat het gebied in diverse beleidsplannen
van de overheid een nieuwe invulling
heeft gekregen. Met de ontwikkeling van een
groot natuurgebied wordt verdere verstedelijking
voorkomen en wordt de gradiëntrijke overgang
tussen zand en zee hersteld.
De belangrijkste beleidsplannen in dit verband
zijn:
• Het gebied Veluwemeerkust maakt onderdeel
uit van de Hierdense Poort: één van de poorten
van de Veluwe uit Veluwe 2010 en de Nota
Ruimte. Het doel is natuurontwikkeling op de
gradiëntrijke overgang van de Veluwe naar het
Veluwemeer. Verder uitbreiding van het leefgebied
van diersoorten zoals edelherten, ondermeer
door de bouw van een ecoduct over de
A28 en spoorlijn.
• De landinrichting Harderwijk-Elburg beoogt
herinrichting van het gebied ten behoeve van
de actuele functies. Door de grondmobiliteit en
actieve rol van Dienst Landelijk Gebied kunnen
beleidsambities snel worden gerealiseerd.
• Het Waterfront Harderwijk beoogt opwaardering
en herschikking van de boulevard, havenen
industriegebieden. Gekoppeld hieraan wordt
in de Mheenlanden natuurontwikkeling gerealiseerd.
• In het waterbeleid wordt een zwaar accent
gelegd op ecologisch herstel van de Hierdense
Beek en natte schraallanden in de kuststrook.
Het stroomgebied van de Hierdense Beek is in
het Waterhuishoudingsplan van de provincie
aangeduid als strategisch actiegebied, waar de
waterhuishouding primair gericht moet zijn op
herstel van de natuur.
• Binnen het project Integrale Inrichting Veluwerandmeren
wordt ondermeer gewerkt aan de
9

10
De roerdomp is een kenmerkende soort voor de rietstrook langs het Veluwemeer.
ontwikkeling van de “natte as”, een verbinding
voor otter en ringslang van Friesland naar de
Biesbosch.
• Natura 2000 staat voor het Europees Netwerk
van natuurgebieden. In dit kader heeft Nederland
zich verplicht tot instandhouding van een
goede staat van o.a. roerdomp, grote zilverreiger
en meervleermuis op en rond het Veluwemeer.

2. EEN GEVARIEERD EN GAAF GEBIED
2.1 Bodem en water
Als je door je oogharen naar het gebied kijkt
zie je Nederland in het klein. Het gebied helt
geleidelijk af van Oost-Nederland (de Veluwe)
naar de Noordzee (Veluwemeer). Op de hoge
gronden domineren bos en heide. Naar de kust
gaat het landschap over in weiden. Vanaf de
hoogten stromen de grote rivieren (Hierdense
Beek, Tochtsloot, Killenbeek, Varelse Beek) naar
zee. De kuststrook wordt gemarkeerd door een
reeks duinen en wadden (de oeverwal).
Bodemopbouw
Het gebied heeft zich gevormd op een stuwwalhelling
uit de IJstijd. Deze helling bestaat uit
grindrijk zand, dat nu op circa 1 meter diepte
terug te vinden is. Op het grindrijke zand liggen
ruggen met dekzand die meer dan 10.000 jaar
geleden door de wind hier zijn neergelegd.
Enkele dekzandruggen steken vanaf de Veluwe
het open weidegebied in. Nabij de kust zijn veengronden
gevormd. Bij overstroming vanuit de
Zuiderzee zijn op het veen ook kleilagen afgezet.
De kust wordt gevormd door grofzandige, grindrijke
strandwalgronden. Deze oeverwallen zijn
deels afgegraven. Kleine delen van de oeverwallen
zijn voor afgraving bespaard gebleven en
bezitten nog de oorspronkelijke vorm en hoogte.
Beken
In het gebied stromen de Hierdense Beek en de
kleinere beken: de Tochtsloot, de Killenbeek en de
Varelse Beek. Deze wateren af op het Veluwemeer.
Alle beken, behalve de Hierdense Beek ontspringen
in het gebied zelf. De Hierdense Beek
heeft haar oorsprong nabij het Uddelermeer en
stroomt vanuit het dichte bosgebied van de Veluwe
door singelgebied en open weidegebied naar
De oeverwal langs de kust is grotendeels intact.
het Veluwemeer. Het 5 kilometer lange traject van
de Hierdense Beek door de Leuvenumse Bossen
heeft een sterk natuurlijk verloop. Het gehele
stroomgebied van de Hierdense Beek is door de
provincie aangemerkt als “Actiegebied waterbeleid”
vanwege een concentratie van wateren
van het hoogste ecologisch niveau en concentratie
van zeer waardevolle en verdroogde natte landnatuur.
De kleine beken worden gekenmerkt door een
constante watervoerendheid dankzij de continue
aanvoer van kwelwater uit het Veluwemassief.
Ook in de zomer blijven de beken watervoerend.
Met name de Killenbeek en de Varelse Beek ontvangen
extreem grote hoeveelheden kwelwater.
Het afvoerverloop van de Hierdense Beek is veel
grilliger. De Hierdense Beek reageert sterker op
neerslag doordat in een groot deel van het intrekgebied
in het bovenloopsysteem een ondiep gelegen
kleilaag aanwezig is die infiltratie bemoeilijkt.
De Hierdense Beek, maar ook delen van de andere
beken liggen diep in het land (tot 1 meter onder
het maaiveld). Door de diepe ligging vangen de
beken ook in de drogere perioden veel grondwater.
Grondwater
De stromingsrichting van het grondwater is
noordwestelijk. In een strook langs de randmeerkust
treedt kwel op. Het kwelgebied loopt parallel
met de randmeerkust. De Hierdense Beek
begrenst deze aan de westkant. De sterkste kwel
treedt op bij de Killenbeek en de Varelse Beek.
Er is een constante, grote aanvoer van grondwater
uit het Veluwemassief. Dit uit zich in de kwelzone
met relatief stabiele grondwaterstanden.
Waterstanden vlak onder of boven het maaiveld
komen in de huidige situatie niet meer voor.
De waterstand ligt ook in natte perioden 20 à 40
cm beneden maaiveld. In de zomer zakt het peil
ca. 60-70 cm weg. De grondwaterstanden blijken
sterk afhankelijk van neerslag- en de beekpeilen.
Uit modelberekeningen voor het jaar 1985
(gemiddeld jaar) is gebleken dat de kwelsterkte in
de omgeving van de Killenbeek en de Varelse
beek 2 à 3 mm/d bedraagt. In de rest van het
kwelgebied is een kwelsterkte van 1 à 2 mm/d
berekend. Het betreft grotendeels diepe kwel,
afkomstig van het Veluwemassief. In het meest
zuidoostelijke gelegen deel van het kwelgebied
treedt in een zone van maximaal 500 meter lokale
kwel op die afkomstig is van de dekzandafzettingen
aan de voet van het Veluwemassief (landgoedzone).
11

12
In de huidige situatie kunnen grondwaterafhankelijke
graslandvegetaties nauwelijks profiteren
van de gunstige kwelsituatie. Het grondwater
kan de wortelzone van de vegetatie net niet
bereiken.
Voor 1970 was het gebied veel natter. De aanleg
van Oostelijk Flevoland (ca. 1968) is van grote
invloed geweest op de waterhuishouding van de
Veluwemeerkust. Drinkwater- en industriële
winningen hebben voor een verder verlaging van
de grondwaterstand en kweldruk geleid.
2.2 Landschap en cultuurhistorie
In het gebied zijn verschillende landschappen
te onderscheiden, die een eigen karakteristiek
kennen. De landschapstypen hangen samen met
de hoogteligging en liggen globaal evenwijdig aan
elkaar langs de vroegere Zuiderzeekust.
Het essenhakhout van de Bloemkampen is al eeuwenoud.
• Het enkenlandschap op de hogere zandgronden,
• het singellandschap op de overgang van hogere
naar lagere gronden,
• het open veenweidelandschap op de lagere
gronden tot aan de voormalige Zuiderzee.
Cultuurhistorische ontwikkeling
De oudste bewoning in het gebied was te vinden
op de dekzandruggen. Hier wordt zeker al sinds
de Middeleeuwen akkerbouw bedreven en zijn de
boerderijen gebouwd. Wellicht was er ook al
bewoning in een vroegere periode maar hier zijn
(nog) geen archeologische aanwijzingen voor.
De lager gelegen kustzone was toen nog een
veenmoeras. Vanaf de 14e eeuw zijn ook de lagere
delen van het gebied ontgonnen. Op de overgang
van hoog naar laag ontstond het singellandschap.
Kenmerkend voor dit landschap zijn de gras-

Kasteel De Essenburgh met karateristieke parkaanleg.
landen omgeven door sloten met elzensingels
erlangs. Een typerend element is het eeuwenoude
essenhakhoutcomplex van de Bloemkampen.
Vanaf de 17e eeuw ontwikkelden zich in het overgangsgebied
de landgoederen Essenburgh en
Hulshorst. De ontwikkeling van de landgoederen
ging gepaard met bos- en parkaanleg waardoor dit
gebied nog meer besloten van karakter werd.
De afwatering van de stuwwal naar de Zuiderzee
verloopt vanouds via een aantal beken. Deze
beken zijn opgenomen in de ontginning van het
gebied. In perceelsgrenzen is plaatselijk nog het
natuurlijk verloop van de beken terug te vinden.
Andere beeklopen zijn in de loop der tijd aangepast.
Zoals de Hierdense Beek rond De Essenburgh.
In de afgelopen eeuwen zijn de beken
veelal vergraven: rechtgetrokken en uitgediept.
Een opmerkelijk natuurlijk verloop hebben het
tuutje aan de monding van de Hierdense Beek en
het bochtig verloop van de Killenbeek.
Cultuurhistorische karakteristieken
Over de archeologische ondergrond van het
gebied is weinig bekend. Wel is de archeologische
verwachtingswaarde voor de hogere dekzandruggen
in het gebied hoog. Dit zijn de gebieden
waar mogelijk nog prehistorische bewoningssporen
kunnen worden aangetroffen.
De onderscheiden landschapstypen kennen de
volgende karakteristieken.
• Enkenlandschap: akkerbouw, nederzettingen,
boerderijen.
• Singellandschap: afwisseling van kleine, rechthoekige
percelen omgeven door sloten en
elzensingels met bospercelen en parkaanleg.
• Open veenweidelandschap: onregelmatig
verkavelde graslanden, omgeven door sloten.
Open karakter. Apart fenomeen in dit deelgebied
zijn de Mheenten of Mhenen: de
gemeenschappelijke, grote en niet verkavelde
graslanden langs de kust.
• Ook zijn er langs de kust nog restanten
zichtbaar van de oeverwal die ontstaan is op de
grens van Zuiderzee en het land.
13

14
Het Leeuweriksweiland is een geslaagd voorbeeld voor herstel van natte graslanden.
Het gebied Veluwemeerkust is een gevarieerd
en nog redelijk intact landschap. Er zijn in het
recente verleden weinig ingrijpende maatregelen
geweest (zoals landinrichting) zodat het oorspronkelijk
landschap, inclusief de perceelsindeling,
nog duidelijk te herkennen is.
2.3 Natuur
De rijkdom aan bodemovergangen en het relatief
ongeschonden karakter van het gebied staan
garant voor een grote natuurlijke rijkdom. Hoewel
de laatste jaren de natuur sterk onder druk stond
zijn er sterke aanwijzingen voor een bijzondere
rijkdom in de toekomst.
Schraallanden
Halverwege de jaren negentig zijn het
Leeuweriksweiland en Kievitsweiland omgevormd
van agrarisch grasland naar nat schraalland. De
ontwikkelingen van deze percelen kunnen als
voorbeeld dienen voor wat er elders in het gebied
mogelijk is. De gehele bouwvoor is afgevoerd en
de sloten zijn verondiept. Sindsdien zijn de percelen
tot ver in de zomer plas-dras. De vegetatie
heeft zich ontwikkeld tot een bijzonder soorten-
rijk grasland met diverse zeldzame plantensoorten.
Vanaf het begin komen soorten voor van
schraalland en dotterbloemgrasland: dotterbloem,
echte koekoeksbloem, grote ratelaar, rietorchis,
vleeskleurige orchis, blauwe zegge en gevleugeld
hertshooi. De laatste jaren ontwikkelen zich ook
plaatsen met een meer zuur karakter met ondermeer
moeraswolfsklauw, zwarte zegge, kleine en
ronde zonnedauw en veenmossen. Dit duidt op
een ontwikkeling naar natte heide en hoogveen.
In de schraallanden zijn de typische vlindersoorten
bruin zandoogje en bruine
vuurvlinder aanwezig. In het
Leeuweriksweiland zijn zeer
veel libellensoorten
waargenomen, onder
andere blauwe glazenmaker,geelvlekheidelibel,
grote keizerslibel,
viervlek, zwarte heidelibel.
In een poel is de
geelgerande watertor
gevonden.
Geelgerande watertor.

Echte koekoeksbloem.
Kleine zonnedauw.
Overige graslanden
Elders in het gebied komen verspreid soorten
voor die duiden op de mogelijkheid voor ontwikkeling
van bijzondere graslanden. Veelal zijn het
plant- en diersoorten die vroeger veelvuldig voorkwamen
en in slootranden (planten) of lage aantallen
(dieren) hebben kunnen overleven. Zo
komen plaatselijk echte koekoeksbloem, dotterbloem
en veenreukgras voor. Broedvogels van
extensief beheerde graslandgebieden als roodborsttapuit
en kwartel zijn in lage dichtheden
aanwezig.
Een grote bijzonderheid van het gebied is het
voorkomen van knikkend nagelkruid. Deze plantensoort
is gebonden aan bron- en kwelgebieden.
In Nederland is deze soort vooral bekend van de
Veluwerand, onder andere van het Beekbergerwoud.
In de Veluwemeerkust staat knikkend
nagelkruid aan een sloot langs de Oostermheenweg.
Op een oeverwal langs de kust staat engels
gras. Dit is een soort van zilte omstandigheden, en
is een overblijfsel van de Zuiderzeetijd.
Knikkend nagelkruid.
15

16
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1993 1994 1995 1996 1997 1999 2000 2002 2003 2004 2005 2006
Weidevogels
De aantallen broedparen weidevogels in het
gebied worden vrijwel jaarlijks geteld door Hans
Raaijmakers. Opvallend is dat de aantallen weidevogels
sinds de jaren negentig sterk zijn afgenomen.
Dit loopt parallel met het afnemend
agrarisch gebruik van het gebied. In het voorjaar
zijn alleen nog maar percelen met lang gras te
vinden. De Veluwemeerkust blijft echter een
belangrijk gebied voor weidevogels. De wilde
eend schommelt elk jaar in aantal. De scholekster
kent de laatste jaren een lager aantal dan voorheen.
Kievit, grutto en tureluur zijn in aantal
afgenomen. Naast weidevogels is de Veluwemeerkust
ook belangrijk voor veldleeuwerikken en
graspiepers.
Beken
Bijzonder aan de Veluwemeerkust is dat de
beken vrij uitstromen op het Veluwemeer. Alle
andere beken vanaf de Veluwe worden door een
gemaal gescheiden van het uitstroomwater. In de
= Kwartel
= Tureluur
= Kievit
= Scholekster
= Grutto
De aantallen weidevogels in de Veluwemeerkust zijn sinds de jaren negentig sterk afgenomen.
vissenfauna van de beken komt duidelijk het
beekkarakter naar voren. Typische vissen van
stromend water zijn bermpje, winde, serpeling,
kleine modderkruiper en rivierdonderpad. Deze
zijn in Nederland zeldzaam, maar komen in de
Hierdense Beek, Tochtsloot en Killenbeek veel
voor.
In een gebouw langs de Hierdense Beek
bevindt zich een kraamkolonie meervleermuizen.
Voor deze internationaal zeldzame zoogdiersoort
heeft Nederland een belangrijke verantwoordelijkheid.
Meervleermuizen komen in Nederland vooral
voor in het Friese Meren- en Hollandse Plassengebied.
De kolonie in de Veluwemeerkust is de
enige kraamkolonie in Gelderland. Meervleermuizen
foerageren boven grote open wateren en
zijn voor hun verspreiding gebonden aan brede
watergangen zonder dammen, sluizen of lage
duikers en bruggen. Voor de meervleermuizen bij
Hierden geldt de Hierdense Beek als aanvliegroute
naar het foerageergebied rond het Veluwemeer.

Veldleeuwerik. Rivierdonderpad.
Voor broedvogels is de Hierdense Beek van
belang voor ijsvogels. In de winter wordt soms de
visarend waargenomen. Aanwezigheid van visarenden
in de winter verhoogt de kans op een
broedgeval bij verbetering van de geschiktheid
van het gebied in de toekomst.
De Hierdense Beek mondt vrij uit op het Veluwemeer.
Rietoevers
De rietoevers langs het Veluwemeer zijn opgenomen
als te beschermen habitattype in het Europese
Ecologische Netwerk Natura 2000. Europese
doelsoorten voor de rietoevers zijn onder andere
roerdomp, grote zilverreiger, lepelaar en blauwe
kiekendief. Voor deze soorten wordt uitbreiding 17

18
van het rietareaal beoogd. Verder komen ook rietzangers
en karekieten voor. De rietstrook is een
belangrijke paaiplaats voor vissen van beken en
meren. Plaatselijk gaat de rietstrook over in dotterbloemgrasland
met dotterbloemen en rietorchissen.
Ook komt in de rietstroken struweel tot
ontwikkeling.
Bossen
De Bloemkampen staat bekend als het mooiste
essenhakhoutcomplex van Nederland. Het is zeker
enkele honderden jaren oud. Essenhakhout is
vooral bijzonder vanwege de mossenflora. Bijzondere
mossoorten van de Bloemkampen zijn: glad
kringmos, gewoon pelsmos, recht palmpjesmos.
Het Groot Weiland is een landelijk belangrijk onderzoeksobject.
Bijzondere broedvogels van de Bloemkampen zijn
ransuil, rietgors en wielewaal.
Het Groot Weiland is een recent bos. Het is in
1945 aangeplant met populieren. Voordien was het
grasland. Het bijzondere van het Groot Weiland is
dat het beheer al 25 jaar (vanaf begin jaren ’80)
uitsluitend bestaat uit begrazing met runderen.
Het bos is officieel aangewezen als bosreservaat
en is een landelijk belangrijk onderzoeksobject.
Bijzondere broedvogels van het Groot Weiland
zijn appelvink, bosuil, buizerd, havik, ransuil,
torenvalk, grote bonte specht, kleine bonte
specht, koekoek en wielewaal.

3. VERRASSINGEN VOOR DE TOEKOMST
3.1 Landschap
Één van de belangrijkste kwaliteiten van het
gebied is de landschappelijke verscheidenheid en
gaafheid. Door de grote samenhang in de bodemen
watersituatie met de inrichting en het gebruik
wordt het gebied als bijzonder harmonieus
ervaren. Daardoor heeft het een grote belevingswaarde
en goede mogelijkheden voor herstel van
waardevolle natuur.
Als hoofdrichting voor ontwikkeling van gebieden
hanteert Natuurmonumenten zogenaamde
beheerstrategiën. Beheerstrategiën worden toegewezen
op een schaalniveau van ca. 500 ha. De
strategiën verschillen in de mate van menselijke
invloed op het landschap. Voor de Veluwemeerkust
vindt Natuurmonumenten dat de ontwikkelingen
het beste kunnen verlopen volgens de
strategie natuurrijk cultuurlandschap.
De Veluwemeerkust is een typisch voorbeeld
van een waardevol cultuurlandschap. Hoewel de
moderne tijd ook hier zijn sporen heeft nagelaten,
is de historische landschapsopbouw goed herkenbaar
gebleven. Uit diverse perioden zijn kenmerkende
elementen bewaard. Overal in het landschap
zijn ze te zien. Soms heel herkenbaar zoals
de landgoederen met lanen en vijvers en het
essenhakhout; soms klein, zoals blokvormige
verkaveling of een bochtige beekloop. Tesamen
vertellen ze het verhaal, de geschiedenis van de
streek. Natuurmonumenten hecht er waarde aan
om dit verhaal zichtbaar te houden. Behoud en
waar nodig herstel van cultuurhistorische
waarden is voor Natuurmonumenten een belangrijke
doelstelling voor het gebied.
Aan het historische landschap zijn belangrijke
natuurwaarden gebonden. Voor behoud en
ontwikkeling van deze waarden is herstel van de
oorspronkelijke landschappelijke kenmerken een
voorwaarde. Bij de inrichting van het gebied zal
In de doelstellingnota van Natuurmonumenten
(1993) wordt de strategie natuurrijk cultuurlandschap
als volgt toegelicht.
“Het beheer van cultuurlandschappen is
gericht op het behouden en herstellen van
door de mens aangebrachte patronen en elementen
in het landschap met een hoge cultuurhistorische
waarde, die tevens een hoge
natuurwaarde hebben. Natuur en cultuur
zijn hier sterk verweven.
Bochtig verloop van de monding van de
Hierdense Beek.
de cultuurhistorie dan ook een leidende rol
spelen. Dit betekent dat landschapselementen,
zoals singels en poelen, vooral op plekken worden
aangelegd waar deze van oudsher ook voorkomen.
Waar mogelijk zal het historisch grondgebruik
(hooiland, weide, akker etc.) gehandhaafd
of hersteld worden. Bij de inrichting en het
beheer van de gebieden zullen de oorspronkelijke
kenmerken richtinggevend zijn. Zo zal het karakter
van de verschillende landschappen worden
versterkt.
Globaal betekent dat het volgende:
• Versterken van het singellandschap door
herstel en aanleg van houtwallen, singels en
knotbomenrijen. Lokaal aanleg van nieuwe
boskernen, mede met het oog op leefgebied
edelhert.
• Landschappelijke openheid van het veenweidelandschap
van de kuststrook in stand houden,
tegengaan verrommeling en bosvorming. De
oeverwalrestanten behouden en zichtbaar
Het beheer komt overeen met een historisch
landgebruik, veelal extensief van aard. Voortzetting
van de vroegere vormen van beheer
of een die hierin is aangepast, vormt een
noodzakelijk voorwaarde voor behoud of
herstel. Uitheemse soorten kunnen worden
opgenomen in het beheer, wanneer deze
soorten passen bij het historisch karakter.
Overblijfselen van landschappelijke elementen
vormen een basis voor herstel van de cultuurhistorische
waarde.”
19

20 Veel landschapselementen zijn bewaard
gebleven. .
maken in het landschap. Deze aardkundige
waarden zijn tastbare en goed beleefbare
herinneringen aan de Zuiderzee.
• Herstel van grotere verschillen in bodem en
water in de graslanden en daarmee terugbrengen
van het verschil in graslandvegetaties.
Een belangrijk onderdeel van het landschap is
de bodemopbouw en waterhuishouding. Bij de
vorming van het landschap zijn bodem en water
sterk bepalend geweest. Verschillen in de ondergrond
waren bepalend voor verschillen in inrichting
en gebruik. Alleen op de hogere gronden
konden akkers worden onderhouden en boerderijen
gebouwd. Vanwege de ligging aan de Zuiderzee
is het gebied vrij van bebouwing gebleven. In het
verloop van de watergangen is het beekkarakter
herkenbaar. Hoe natter het perceel, hoe dichter
het slotenpatroon. Ook de Veluwemeerkust is niet
geheel ontkomen aan ontwatering, perceelvergroting
en egalisatie. Gestreefd wordt de verschillen
in bodem en water weer te vergroten en verdere
aantasting tegen te gaan. Daarvoor moet het
gebied weer natter worden. Alleen in de Mheenlanden
wordt ten behoeve van watercompensatie
van het waterfront grootschalig gegraven. In de
rest van het gebied zal de bodem zo weinig mogelijk
verstoord worden. Dit kan bijvoorbeeld betekenen
dat bij vernatten van het gebied sloten niet
gedempt maar verondiept worden, bij natuurvriendelijke
slootkanten de rechte lijn van de
sloot intact blijft en met poelen graven wordt
nagedacht over de locatie. Sommige beken, zoals
de Hierdense Beek, zijn al eeuwen geleden deels
vergraven, bijvoorbeeld om als molenbeek te dienen.
Aantastingen van deze historische gegevens
door hermeandering of zogenaamde natuurvriendelijke
inrichting vindt Natuurmonumenten
niet gepast.
3.2 Natuur
Voor de ontwikkeling van de natuur in de
Veluwemeerkust zijn de volgende uitgangspunten
van belang:
• Versterken van de landschappelijke verschillen,
vooral van het open weidelandschap en singellandschap,
op basis van de historische situatie.
• Ontwikkelen van verbindingen en gradiënten:
– Veluwe – Veluwemeer voor edelherten,
– beeklopen,
– oeverstrook als onderdeel van de natte as en
voor Natura 2000 soorten,
– herstel van de variatie in bodem en water als
waarde op zich en als voorwaarde voor de
ontwikkeling van een variatie in graslandtypen.
3.2.1 Graslanden
Gestreefd wordt om de graslanden weer een
afspiegeling te laten zijn van de variatie in bodem
en watersituatie in het gebied. De weergegeven
verdeling in graslandtypen is dan ook meer een
verwachting dan een plan.
Het accent van de waarden van de graslanden
ligt in de soortenrijkdom en bijzondere soorten
planten voor de typen nat schraalland, stroomdalgrasland
en dotterbloemgrasland; in de betekenis
voor bijzondere planten en dieren voor kamgrasweiden
en vooral in de landschappelijke betekenis
en betekenis voor dieren van kruidenrijk grasland.
Hoewel weidevogels een kenmerkend en
gewaardeerd aspect zijn van de Veluwemeerkust
is er niet gekozen voor een primaire weidevogeldoelstelling.
Tot halverwege de jaren negentig was
het gebied van regionale betekenis als weidevogelgebied.
Daarna zijn de aantallen weidevogels
sterk gedaald. Recente analyses en evaluaties van
weidevogelbeheer in Nederland wijzen uit dat
hoge dichtheden weidevogels alleen zijn te realiseren
in grote gebieden die speciaal voor weidevogels
zijn ingericht en beheerd. Daarbij wordt
gedacht aan gebieden groter dan 5.000 ha met

De Veluwemeerkust in de toekmomst: blijvend weids en open, maar veel natter en bloemrijker.
hoge waterpeilen, geen opgaande begroeiing, lage
predatiedruk en extensief graslandgebruik met
late maaidata. Voor de Veluwemeerkust is het niet
mogelijk om aan al deze eisen te voldoen. Het
gebied is simpelweg te klein en te gevarieerd voor
hoge dichtheden weidevogels. De roofvogels die
in het bos van het Grote Weiland broeden gebruiken
het hele gebied als foerageergebied. Over
wegen en paden is een groot deel van het gebied
goed toegankelijk voor marterachtigen. De
omstandigheden voor weidevogels zullen door de
inrichting als natuurgebied zeker beter worden,
maar zulke hoge aantallen als in vervlogen tijden
worden niet meer verwacht.
graslandtype doelaccent hoofdbeheervorm
De graslandtypen zullen verschillen in beheervorm
en daardoor ook in landschapsbeeld en
bloeiperiode.
Stroomdalgrasland
Het stroomdalgrasland ontwikkelt zich op de
oeverwal en het voormalig strand. De oeverwal
bestaat uit grof zand op klei op veen. Door het
grove zand is de wal erg droog. Door extensieve
jaarrondbegrazing ontwikkelt een stroomdalvegetatie
met o.a. zandhaver en geel walstro.
Incidenteel komt nog engels gras voor. Dit is een
zoutminnende plant die nog overgebleven is uit
het Zuiderzeeverleden. Lokaal kan struweel
ontwikkelen van meidoorn.
stroomdalgrasland planten grazen jaarrond
dotterbloemgrasland planten hooien juni met naweide of tweede snede
kamgrasland planten + dieren grazen seizoen
kruidenrijk grasland dieren + landschap afwisselend grazen, hooien met naweide of voorweide
nat schraalland planten maaien afvoeren september/oktober
21

22
Riet
Stroomdalgrasland
Kamgrasland
Dotterbloemgrasland
Agrarisch natuurbeheer
Kruidenrijk grasland
Nat schraalland
Bossen en singels
Hakhout
Zuiderzeestraatweg
Hierden
Nadere uitwerking van het streefbeeld.
Hierdense Beek
Dotterbloemgrasland
Op locaties met in de zomer hoge waterstanden
en invloed van kalkhoudend water of een kleidek,
komen dotterbloemgraslanden tot ontwikkeling.
Deze omstandigheden doen zich voor op de overgang
van de oeverwal naar de rietstroken langs
het Veluwemeer (het oude strand) en de percelen
met toestroom van regionaal grondwater. Deze
graslanden zijn vooral in het voorjaar zeer bloemrijk.
Kenmerkende soorten zijn dotterbloem, grote
ratelaar, tweerijige zegge, echte koekoeksbloem,
rietorchis en scherpe zegge. Het beheer bestaat uit
hooien na de bloei, meestal in juni. Nagewas kan
Veluwemeer
Camping
Kasteel De Essenburgh
Harderwijkerweg
door naweide of een tweede snede hooien worden
verwijderd. Gefaseerd maaien; het laten staan van
randen en overhoeken, zorgt voor prima leefomstandigheden
voor libellen en kikkers. Die zijn
weer aantrekkelijk voedsel voor reigers en ooievaar.
Kamgrasland
De graslanden met grote vossenstaart, engels
raaigras en diverse andere grassen, scherpe boterbloem,
pinksterbloem, paardenbloem, kruipend
zenegroen en veldzuring zullen bij vernatting en
een perceelsgewijze beweiding ontwikkelen tot

Engels gras.
kamgrasweiden. Enkele percelen kunnen best
overwegend gemaaid worden. Dan ontstaan glanshaverhooilanden.
Het zijn kruidenrijke graslanden
in een open landschap. Ze zijn erg aantrekkelijk
voor weidevogels. Door het verhoogde waterpeil
Doorkijk naar Bloemkampen.
zal de variatie in de graslanden toenemen. Lokaal
kunnen op natte plekken overgangen naar zilverschoongraslanden
of dotterbloemgraslanden
optreden. In de sloten en greppels zijn diverse
zeggensoorten en dotterbloem aanwezig.
Gestreefd wordt naar perceelsgewijze afwisseling
van laag en hoog gras, hier wat polvorming, daar
wat slikkige plekken. Dat maakt ze rijk aan amfibieën
en insecten, die weer voedsel vormen voor
onder andere gruttokuikens.
Deze graslanden kunnen grotendeels met
beperkingen bij boeren in gebruik worden gegeven.
Bemesting met ruige stalmest en bekalking
kan in de toekomst wenselijk zijn om verder
gaande verschraling/verzuring tegen te gaan.
Kruidenrijk grasland
De graslanden in het singellandschap die niet
geschikt zijn voor zeldzaamheden worden ontwikkeld
tot kruidenrijke graslanden. Dit zijn soorten-
en structuurrijke graslanden met meer algemene
plantensoorten als pinksterbloem, paardenbloem,
fluitekruid en veldzuring. De betekenis ligt
vooral in de betekenis voor dieren en landschap.
Afwisseling is een sleutelbegrip. De gelijktijdige
aanwezigheid van gemaaide en rijk bloeiende
percelen, in combinatie met singels, houtwallen
en verspreide bosjes maken deze graslanden
onmisbaar in het leefgebied van das en grauwe
23

24
Grote kattenstaart.
klauwier. En wellicht komen de wolken kwartels
van weleer weerom.
Deze graslanden kunnen grotendeels met
beperkingen bij boeren in gebruik worden gegeven.
Daarbij is naast het zeer extensief gebruik,
de perceelsgewijze afwisseling van groot belang.
Nat schraalland
In delen van het terrein met zandige en venige
bodem en een sterke invloed van dieper grondwater
kunnen natte schraallanden tot ontwikkeling
komen. Als voorbeeld gelden Leeuweriks- en
Kievitsweide, die in de negentiger jaren zijn ingericht.
De soortensamenstelling van dit type
varieert sterk bij kleine verschillen in bodem en
water. Met wat meer klei in de bodem ontstaat
dotterbloemgrasland. Bij meer regenwaterinvloed
ontwikkelen overgangen naar natte heide en
hoogveen. Juist deze verschillen maken dit type
zeer soortenrijk.
In de voorbeeldpercelen groeien (in 2006) reeds
vleeskleurige orchis, kleine valeriaan, veenreukgras,
rietorchis, kleine en ronde zonnedauw en
het hoogveenmos Sphagnum rubellum. Nat
schraalland is befaamd om zijn vele zeldzame
plantensoorten. Onduidelijk is echter welke in de
Veluwemeerkust verwacht mogen worden omdat
historische gegevens ontbreken. Verder is het
mogelijk dat elders gangbare soorten hier in de
zaadbank ontbreken omdat de Veluwemeerkust
van oorsprong brak was en dus een afwijkende
plantengroei kende. Dat houdt verrassingen voor
de toekomst open.
Vanwege de voedselarmoede en de kletsnatte
bodem levert dit type geen agrarisch bruikbaar
gewas. Jaarlijks maaien in het najaar is vereist.
3.2.2 Overjarig riet
De rietstrook langs de kustlijn is een belangrijke
broedplaats voor roerdomp, grote zilverreiger,
rietzangers en karekieten en in de toekomst ook
blauwe kiekendieven. De rietstrook is geen aaneengesloten
uniforme begroeiing, maar juist sterk
dooraderd met kleine en grote watertjes. Deze
ondiepe beschutte kustwatertjes worden benut als
paaiplaats voor vis. Ook de otter vindt er een
geschikt leef- en doortrekgebied. Wilg- en elzenstruweel
komt zeer spaarzaam in het riet voor.
Enkele struiken en karakteristieke bosjes blijven
voorkomen, maar als regel wordt de kustlijn vrij
gehouden van opgaande begroeiing. Zo blijft het
kenmerkende zeegezicht behouden.
De gewenste uitbreiding van rietareaal is
gevonden in de Mheenlanden. De ontgraving van
ca. 40 ha is grotendeels begroeid geraakt met riet.
Hiermee wordt voorkomen dat voor de uitbreiding
van riet ook elders gegraven moet worden.
De typische rietbewoners in de Veluwemeerkust
zijn in grote mate afhankelijk van overjarig
(oud) riet. Het maaien van riet heeft eerder een
De das profiteert van toenemend bodemleven.

Dotterbloemgraslanden lopen door tot aan de rietoever.
negatief dan een positief effect. Maaien is vooral
nodig om snelle verlanding (door strooiselophoping)
en opslag van bomen en struiken tegen
te gaan. De voorkeur gaat dan uit naar gefaseerd
maaien: om de twee of drie jaar. Bij sterke verlanding
kan overgeschakeld worden op zomermaaien:
er ontwikkelt dan dotterbloemgrasland. Waterriet
hoeft geheel niet gemaaid te worden.
3.2.3 Beken
Nader onderzoek van het Waterschap zal moeten
uitwijzen hoe de drainerende werking van de
beken kan worden opgeheven, met behoud van
de vrije afstroming. Waarschijnlijk zijn verondieping
van de bodem in combinatie met enkele
bodemtrappen bij de uitstroom geschikt. Ondanks
de vorming van een natuurgebied van honderden
hectares groot, blijven ontwateringseisen bovenstrooms
hun invloed gelden. Wellicht is het een
oplossing om de bovenloop van de Tochtsloot af te
koppelen en om te leiden via de Varelse Beek.
Gestreefd wordt weinig of niets te doen aan
een meer natuurlijke inrichting van de beken.
De oude patronen liggen er nog en zijn zeer
waardevol. Voor een beter gebruik door meervleermuizen
en ter beperking van het aantal
verkeersslachtoffers zijn de duikers van de krui-
sende wegen over de Hierdense Beek zeer ruim.
Met de wegverlichting wordt rekening gehouden
met de lichtgevoeligheid van de meervleermuis.
Met zijn 10 kilometer is de Hierdense / Leuvenumse
Beek het langste natuurlijke beektraject
van Gelderland. In de Leuvenumse Bossen mean-
De duikers van de Hierdense Beek zijn krap
bemeten.
25

26
In de Leuvenumse Bossen is de beek sterk natuurlijk.
dert de beek vrij door het bos. Even verder is een
vrije afstroming in het Veluwemeer. Bij een goed
functioneren van de natte as kunnen bevers uit
de Biesbosch straks dammen bouwen op de
Noord-Veluwe.
3.2.4 Hakhout, bos, singels
Het aan cultuurhistorie en natuur rijke essenhakhout
van de Bloemkampen zal met zorg
onderhouden worden. In het bosreservaat Groot
Weiland zal het beheer worden voortgezet. Buiten
de runderbegrazing zullen geen beheermaatregelen
worden genomen. Wel zal het begrazingsgebied
worden uitgebreid met aanliggende percelen
grasland. Daardoor kunnen geleidelijke overgangen
ontstaan tussen bos en grasland.
In het singellandschap zullen op historische
plaatsen singels worden hersteld. Als onderdeel
van de maatregelen om het gebied geschikt te
maken als leefgebied voor edelherten zit in de
planning om aan de Killenbeekweg een nieuw bos
te laten ontstaan van rond de 20 ha.
3.3 Menselijk gebruik
Recreatie
Het gebied zal vooral een lokale recreatiefunctie
krijgen, met uitstraling naar de regio. Voor
de bewoners uit Hierden is het een belangrijk
uitloopgebied. Zij vinden het echter wel van
belang dat de rust in het gebied behouden blijft.
Dus geen intensieve recreatieve inrichting.
De mensen komen om te genieten van de
weidsheid van het Veluwemeer en de bijbehorende
graslanden. In het voorjaar en de zomer kan er
volop worden genoten van de kleurrijke graslanden
met bloeiende gele dotterbloemen, roze
koekoeksbloemen, gele ratelaar en roze orchideeën.
En er zijn maar weinig plekken waar je de
“zee” nog kan zien. Het behoud van de openheid
is daarom belangrijk. Het open landschap biedt
een groot contrast met de aangrenzende bossen
van de Veluwe. Nieuwe houtwallen en singels zorgen
in het zuidelijke deel voor meer beslotenheid.
Deze afwisseling zorgt voor een aantrekkelijk
landschap voor de wandelaar en fietser.
In de toekomst komen er meer recreatiemogelijkheden,
om een rondje te kunnen fietsen
en een aantal kleine ommetjes te voet kunnen
maken. Op de kaart zijn de belangrijkste fietspaden
en het zoekgebied voor wandelmogelijkheden
aangegeven. Fietsen is mogelijk over de
bestaande wegen en paden en er zal zoveel mogelijk
aansluiting worden gezocht op bestaande
routes. Voor de wandelaar komen er ook nieuwe
paden zodat het mogelijk is verschillende rondjes
te lopen. De Bloemkampen en het Groot Weiland
zullen hier een belangrijk onderdeel in zijn. De
beken zullen in de toekomst beter te beleven zijn.

Grote ratelaar geeft een zachtgele kleur aan de bloemrijke graslanden.
27

28
Oude ontsluitingswegen worden gebruikt als
wandelpad.
Er wordt gekeken naar de mogelijkheden voor
de het uitlaten van honden in de directe omgeving
van Hierden.
Wat Natuurmonumenten betreft mag het
“boerenstrandje” blijven zodat de lokale bevolking
zijn/haar verkoeling kan vinden in de zomer.
Agrarisch gebruik
Natuurmonumenten zal zo veel mogelijk
boeren inschakelen bij het beheer. De verschillende
graslandtypen hebben elk hun eigen gebruiksmogelijkheden.
Gestreefd wordt per type
standaardvoorwaarden op te stellen en deze in
een pachtcontract vorm te geven. Veelal gaat het
om beweiden en hooien. Op sommige graslanden
is een lichte bemesting toegestaan.
Veluwemeer
Hierden
Wandelpad
Wandel-/fietspaden en wegen
Zoekgebied wandelmogelijkheden
Toekomstige mogelijkheden om een rondje te
fietsen of een ommetje te voet te maken.
Jacht
Natuurmonumenten beschouwt afschot als een
beheermaatregel als geen ander. Die wordt pas
toegepast wanneer de doelstelling van het natuurgebied
bedreigd wordt, of belangrijke schade aan
wettelijk erkende belangen optreedt, die niet op
een andere wijze is te ondervangen.
De keuze van de strategie “natuurrijk cultuurlandschap”
voor het gebied houdt in dat herstel,
behoud en ontwikkeling van de beoogde natuurtypen
en de doelsoorten hier voorop staan. En
minder de natuurlijke processen. Wanneer zeldzame
soorten bedreigd worden door andere, niet
bedreigde soorten, kan ingrijpen worden overwogen
wanneer duidelijk is dat dit een afdoende
en efficiënte oplossing is.
Wanneer in het gebied incidenteel of structureel
afschot van diersoorten noodzakelijk is,
wordt dat bij voorkeur geregeld met inzet van
betrouwbare derden. De Vereniging blijft echter
verantwoordelijk voor de aansturing.

4. WERKEN AAN INRICHTING EN BEHEER
Voor het streefbeeld gerealiseerd is moet er
nog veel gebeuren. Veel onderdelen van planvorming
zullen later uitgewerkt worden. In deze
inrichtingsvisie komen enkele aspecten van
inrichting en beheer aan de orde die van belang
zijn bij aanvang van de inrichting.
4.1 Begrenzing en verwerving
Dit streefbeeld bevat een groot areaal natuurtypen
die sterk afhankelijk zijn van een hoog
waterpeil met een belangrijk aandeel grondwater.
Dit is een keuze van Natuurmonumenten, maar de
provincie Gelderland heeft in haar Gebiedsplan
Natuur en Landschap een twee keer zo groot
gebied met natte graslanden opgenomen. Het
waterschap Veluwe zal een plan maken om de
waterhuishouding van het gebied af te stemmen
op de gewenste natuurtypen. Hoe dat moet en
wat er kan zal in dat plan duidelijk worden. Nu al
is duidelijk dat over grote aaneengesloten oppervlakten
de ontwatering beperkt moet worden:
minder snelle waterafvoer en hogere peilen.
Wanneer landbouwgronden niet vernat mogen
worden door aanpassing van de waterhuishouding
voor natuurherstel, zal het hele gebied waar het
peil omhoog moet moeten worden begrensd als
natuurgebied. Dat betekent dat na het opstellen
van een waterhuishoudingsplan de begrenzing
van het natuurgebied wellicht nog aangepast
moet worden om een goede waterhuishouding
mogelijk te maken.
Het peil in de beken kan nog flink omhoog.
Het instellen van een geschikte waterhuishouding
kan alleen per stroomgebied, niet per
perceel. De inrichtingswerkzaamheden van het
natuurgebied zullen zoveel mogelijk gekoppeld
zijn aan het instellen van de nieuwe waterhuishouding.
Het heeft immers weinig zin om percelen
in te richten als natte graslanden zolang ze
nog diep ontwaterd worden. Dat betekent dat ook
de inrichting van het natuurgebied in grotere
deelgebieden zal plaatsvinden. Het tempo en de
volgorde van de inrichting van het natuurgebied
is afhankelijk van de verwerving en doorlevering
van gronden door de Dienst Landelijk Gebied.
In gebieden met een versnipperd eigendom zal
zolang een overgangsbeheer worden gevoerd:
veelal extensief agrarisch gebruik. Zijn voldoende
grote aaneengesloten deelgebieden verworven om
de waterhuishouding aan te passen aan de
natuurfunctie, dan worden ze ook ingericht.
4.2 Aanpassing waterhuishouding
Voor de ontwikkeling van de Veluwemeerkust
als natuurgebied móét het gebied natter worden.
Anders komen de soortenrijke graslanden niet tot
ontwikkeling. Er zijn twee hoofdmogelijkheden
om het gebied natter te maken:
1. de percelen afgraven tot het grondwaterniveau
en
2. de waterstand verhogen tot aan het maaiveld.
Natuurmonumenten is groot voorstander van
de tweede mogelijkheid: niet grootschalig afgraven
maar water omhoog brengen. Ten eerste
29

30
De openheid van het landschap blijft behouden.
wordt hiermee recht gedaan aan de bestaande
gradiëntrijke aardkundige situatie. Ten tweede
leidt vergraving tot verdere verdroging en ten
derde wordt met vergraving de zaadbank verwijderd.
Het grondwaterniveau moet dus naar het maaiveld
worden gebracht. Uiteraard betekent dit dat
de lokale ontwatering in de vorm van sloten
teniet moet worden gedaan: sloten omvormen tot
greppels. De greppels zijn van belang om het
regenwater af te voeren; om verzuring tegen te
gaan. Daarnaast zullen de beekpeilen omhoog
moeten. Omdat de betekenis van de beken samenhangt
met de vrije afstroming, is stuwing uit den
boze. Daarom wordt ervoor gepleit de beekbodems
te verhogen en bij de uitstroom in het
Veluwemeer zo nodig enkele bodemtrappen aan
te brengen.
4.3 Perceelinrichting
Het Leeuweriks- en Kievitsweiland zijn voorbeelden
voor ontwikkeling van soortenrijke
natuurgraslanden in het gebied. Gebleken is dat
de combinatie van een open bodem en natte
omstandigheden heeft geleid tot vestiging van
diverse zeldzame soorten die niet meer in het
gebied voorkwamen. Bij de inrichting van percelen
elders in het gebied waar dotterbloemgraslanden
en natte schraallanden worden verwacht,
wordt voordat een hogere grondwaterstand wordt
gerealiseerd de plag verwijderd. Daarmee worden
sterk concurrerende grassoorten uitgeschakeld en
kunnen planten van natte schrale graslanden
beter kiemen.
Uit recente onderzoeken is gebleken dat de
ontwikkeling van de vegetatie van nieuwe
natuurgebieden sterk afhankelijk is van de
beschikbaarheid van de voedingsstoffen stikstof,
fosfaat en kali. De beschikbaarheid daarvan wordt
bepaald door de aanwezigheid in en samenstelling
van bodem en grond- en oppervlaktewater te
plaatse. Het is zeer gewenst om gericht onderzoek
te laten doen naar de beschikbaarheid van
voedingsstoffen in het gebied voordat met de
inrichting wordt gestart. Aspecten die daarbij een
rol spelen zijn ondermeer: de kweldruk, de dikte
van het veen- en kleidek en de fosfaatbelasting
van de bodem. Daarmee wordt voorkomen dat
investeringen in natuurherstel niet opbrengen wat
verwacht werd.
4.4 Eind- en overgangsbeheer
Voor de graslanden is er verschil tussen einden
overgangsbeheer. Het eindbeheer is het beheer
na inrichting en waterstandsverhoging. Het uiteindelijk
beheer per graslandtype is globaal aangegeven
in § 3.2.1. Dit is echter geen hard gegeven.
Bij de ontwikkeling van natuurgraslanden is het
van belang dat de beheerintensiteit wordt afgestemd
op de gewasproduktie. Een late maaidatum
is alleen mogelijk bij een lage gewasproduktie,
anders wordt het gras te hoog en gaat het legeren.
De exacte beheervorm per perceel is dus afhankelijk
van de ontwikkeling van het gewas. In het
algemeen zal het beheer in de loop der jaren
extensiever worden: latere maaidata, minder
maaibeurten per jaar en een lagere veebezetting.
Er is sprake van een overgangsbeheer wanneer
in afwachting van inrichting van de percelen nog
niet gestart kan worden met het realiseren van de
natuurdoelen. Soms kan alvast een start worden
gemaakt met inleidend beheer, in andere gevallen
heeft dat geen zin. In onderstaand schema is per
graslandtype aangegeven wat de belangrijkste
inrichtingsmaatregel is, en het overgangsbeheer.
Het stroomdalgrasland wordt niet wezenlijk
ingericht. Het overgangsbeheer komt overeen met
het eindbeheer: jaarrond begrazen. Het dotterbloemgrasland
wordt vrijwel geheel ontwikkeld
door afplaggen en peilverhoging op nu nog intensieve
graslanden. Voordat de inrichting plaatsvindt
kunnen de graslanden normaal worden
beweid. Om geen extra voedingstoffen aan de

graslandtype inrichting overgangsbeheer
stroomdalgrasland – grazen jaarrond
dotterbloemgrasland afplaggen beweiden, niet bemesten
kamgrasland – maaien/hooien/weiden in afwisseling, niet bemesten
kruidenrijk grasland – maaien/hooien/weiden, deels licht mesten
nat schraalland afplaggen maaien/hooien, niet bemesten
Mheenlanden afgraven maaien/weiden, licht mesten
bodem toe te voegen is bemesten niet gewenst.
Kamgraslanden en kruidenrijke graslanden worden
ontwikkeld op de bestaande zode. Het zijn
echter niet heel voedselarme typen. Het overgangsbeheer
kan bestaan uit meermalen per jaar
maaien of hooien of percelen beweiden als standweide.
Vooral bij de kamgraslanden is verschraling
van belang. Dus daar voorlopig niet mesten.
Bij de kruidenrijke graslanden kan deels wel licht
bemest worden. Maar dan wel op steeds dezelfde
percelen, zodat er afwisseling ontstaat tussen
rijkere en armere percelen.
De natte schraallanden worden ontwikkeld
door afplaggen en peilverhoging. Dit is een
extreem arm type. Alle voedingsstoffen die al
afgevoerd kunnen worden zijn meegenomen. Het
overgangsbeheer bestaat dan ook uit zoveel
mogelijk maaien of hooien als mogelijk. En niet
bemesten. Op het deel van de Mheenlanden dat
geheel afgegraven gaat worden heeft het beheer
voor inrichting weinig tot geen invloed op de
eindsituatie. Als overgangsbeheer kan er worden
gemaaid en beweid met een lichte mestgift.
4.5 Leefgebied edelherten
Na aanleg van het ecoduct over de A28 en de
spoorlijn zullen edelherten de Veluwemeerkust
kunnen gaan gebruiken als leefgebied. Verwacht
wordt dat eerst mannelijke dieren het gebied zullen
bezoeken. Eerst incidenteel zwervende dieren,
later meer vaste bezoekers. Na verloop van jaren
zullen wellicht ook vrouwelijke dieren volgen.
Het totaal aantal dieren zal naar verwachting
beperkt blijven. Niet vanwege gebrek aan
voedsel; dat is er volop. Maar vanwege het
beperkte aantal rustige gebieden waar de dieren
zich overdag kunnen terugtrekken.
Het streefbeeld van het natuurgebied is mede
afgestemd op het leefgebied van edelherten. Maar
ook rond de wegen in het gebied moeten maatregelen
genomen worden om aanrijdingen te
voorkomen. Veelal voldoen snelheidsremmende
maatregelen. Dit is een verantwoordelijkheid van
de wegbeheerders: provincie en gemeenten.
Waar in het leefgebied van edelherten landbouwbedrijven
actief zijn zal er sprake kunnen
zijn van medegebruik van landbouwgronden door
edelherten. Landbouwers die daardoor schade
ondervinden kunnen een beroep doen op het
Faunafonds van het ministerie van LNV. Natuurmonumenten
ijvert samen met anderen voor een
hertengedoogregeling die de reële schade van
boeren vergoedt.
Edelherten wellicht nieuwe bezoekers.
31

Vereniging Natuurmonumenten zet zich in
voor een leefbaar Nederland. Wij beschermen
de natuur door natuurgebieden aan te kopen,
te beheren en te laten zien. Het is daarvoor
belangrijk dat het maatschappelijk draagvlak
voor natuurbescherming verder groeit. Bijna
900.000 leden steunen ons werk. Hierdoor
zijn wij in staat om het natuurbeleid in ons
land positief te beïnvloeden.
Vereniging Natuurmonumenten
Postbus 9955
1243 ZS ’s-Graveland
Telefoon: 035-655 99 33
www.natuurmonumenten.nl