Korte hermeneutiek van het kerstverhaal - Máxima Medisch Centrum

Kerstmis 2002
Korte hermeneutiek van het kerstverhaal
dr. H.J. Veltkamp, dominee
Bij Kerstmis horen kerstverhalen. Daarom vraagt de
redactie van Medisch Journaal elk jaar weer de
Geestelijke Verzorging om een bijdrage in kerstsfeer.
Doen we graag, dit jaar voor het eerst vanuit een
Máximabrede Geestelijke Verzorging. Goede gelegenheid
om een bestaande traditie nog eens kritisch
te bezien en om, geheel passend in de wetenschappelijke
status van Medisch Journaal, eerst de vraagstelling
nog eens aan een nader onderzoek te onderwerpen.
Waar komt de vraag vandaan, waardoor is ze
ingegeven, en waar vraagt ze naar? Kortom, wat voor
een vraag is het eigenlijk?
Wie zich daarin verdiept aan de hand van de desbetreffende
litteratuur, komt al spoedig tot de conclusie
dat het kerstverhaal, de kerstbijdrage, de kerstbijlage,
de kerstgedachte of hoe de hier bestudeerde taalproducten
van het bedoelde genre ook mogen heten, bij
al hun onderlinge verschillen in taal, stijl, niveau, inhoud
en strekking in elk geval één gemeenschappelijke
functie hebben, die nog het beste als ‘ritueel’
omschreven kan worden. Elk ‘gewoon’ verhaal mag
tegenstellingen oproepen, maar het kerstverhaal hoort
die juist te overbruggen en gevoelens van vrede te
genereren. In het kerstverhaal dient alles goed te komen,
liefst ook nog op een wat dieper niveau dan het
gewone happy end. Klassieke kerstverhalen gaan bijvoorbeeld
over burenruzies die op kerstavond worden
bijgelegd dankzij een over de schutting aangereikte
kalkoen, over verloren zonen en dochters die op
kerstavond berouwvol in de schoot van het gezin
terugkeren en liefdevol worden omhelsd, en over
kleumende zwervers die bij de open haard op de
daarboven hangende ketel met punch worden onthaald.
Bij dat alles beieren in de verte de kerstklokken
reeds, terwijl uit de donkere hemel een
zachte deken van sneeuw neerdaalt, waardoor heel de
wereld er plotseling weer als nieuw uit gaat zien.
Geestelijk verzorgers worden, getuige bovengenoemde
vraag van de redactie van Medisch Journaal, kennelijk
gezien als deskundig in dit soort verhalen. Dat is
een interessant gegeven, dat ook weer allerlei vragen
oproept naar plaats en taak van de geestelijke verzorging
in de organisatie van de gezondheidszorg. In de
medische ethiek raakte de afgelopen jaren een bepaalde
benadering in de mode die structuren en processen
in de gezondheidszorg analyseert vanuit de
narratologie, d.w.z. de wetenschap van het verhaal 1 .
Wie spreekt, wie luistert, wat is de plot, welke personages
krijgen welke rollen, en vooral: welke vertelperspectieven
worden er gehanteerd en wie regelt de
belichting waaronder het verhaal wordt verteld? Dat
roept ook de vraag op welke verhaalgenres en -soorten
de medische professie tot het eigen domein rekent.
Zijn dat vooral de wetenschappelijke betogen,
Medisch Journaal, jaargang 31, no. 4
voortsnellend of -strompelend op steekhoudende
voetnoten, of verhalen ook medici graag over dromen
en idealen, uitgaande van niet altijd even rationele
denkbeelden en overtuigingen? Van welke verhaalstructuren
bedienen dokters zich bijvoorbeeld in de
anamnese of in de slecht-nieuws-gesprekken die zij
moeten voeren 2 ?
En hoe zit het eigenlijk met de verhalen van patiënten,
die toch -naar men zegt- in de zorg centraal
staan? Mensen wier leven is getekend door ziekte of
handicap blijken, zo laat de litteratuurgeschiedenis
overtuigend zien, nogal eens over bijzondere gaven te
beschikken als verhalenvertellers. Arthur Frank, een
Canadese socioloog aan wie ik deze observatie ontleen,
weet waarover hij het heeft. Tweemaal heeft hij
een levensbedreigende ziekte meegemaakt. Hij kreeg
een hartaanval op zijn 39 e en nog terwijl hij daarvan
aan het revalideren was, kanker op zijn 40 e 3 . Door
zijn eigen ervaringen raakte hij gefascineerd door de
verhalen die zieke mensen vertellen, en ging op zoek
naar de structuur ervan. Hem interesseert niet zozeer
wat mensen vertellen, als wel hoe ze dat doen. In zijn
boek The Wounded Storyteller 4 onderscheidt hij drie
typen verhaalstructuur: het herstelverhaal, het chaosverhaal
en het zoektochtverhaal.
Het herstelverhaal is een verhaaltype dat uitstekend
past in de medische ethiek zoals die gangbaar was tot
in de zeventiger jaren. Gangbare plot: patiënt is ziek,
maar dokter maakt hem beter. Dit type wordt bijvoorbeeld
graag gehanteerd door hartpatiënten die
een bypassoperatie ondergaan. Zij ervaren hun ziekte
als een storend intermezzo in een verder als gezond
ervaren leven, als een steen in de vijver geworpen:
heftige beweging van het water, maar korte tijd later
is er nauwelijks meer dan een rimpeling te zien. In dit
type verhaal is de specialist de held. De boodschap
getuigt van geloof in medisch kunnen en van intens
vertrouwen in technisch vernuft, en is als zodanig
meer modern dan postmodern.
Het chaosverhaal is van een andere orde. Hier is geen
duidelijke lijn in het verhaal te ontdekken. Eigenlijk
is er sprake van een non-plot, het leven wordt nooit
meer wat het is geweest. Het karakteristieke chaosverhaal
bestaat uit fragmenten en brokstukken, die op
het moment dat ze worden verteld soms maar nauwelijks
samenhang vertonen. Het kent held noch happy
end, thematiseert vooral de onbeheersbaarheid van
het bestaan en is als zodanig kenmerkend voor de
postmoderniteit.
Het derde type, door Frank beschreven, is het zoektochtverhaal.
Daarin gaat het niet in de eerste plaats
om herstel, maar het is ook niet alleen maar expressie
van chaoservaringen. Er is hier wel degelijk een
plot, te omschrijven als het zoeken naar zin en bete-
187

kenis van de doorstane ervaringen van ziekte, lijden
en verlies. In het zoektochtverhaal is ruimte voor
contingentie, zonder dat de onbeheersbaarheid op de
voorgrond dringt. Het doet denken aan klassieke genres
als dat van de queeste en het pelgrimsverhaal. De
gewonde verhalenverteller is voortdurend onderweg,
komt voor de ene na de andere barrière te staan maar
blijft steeds het doel voor ogen houden, niet wetend
of hij het ooit zal bereiken,
Geestelijk verzorgers zijn geschoold en getraind in de
hermeneutiek van de verhalen die mensen vertellen,
en waarin zij hun ervaringen structureren: van ziekte
en herstel, van lijden en pijn, van ontreddering en
zoeken naar steun, van vreugde en verdriet. Hermeneutiek,
ooit ontstaan als de filosofische discipline
die regels ontwikkelde voor het interpreteren van teksten,
is in de loop van de twintigste eeuw door de filosoof
Hans-Georg Gadamer uitgewerkt tot een brede
interpretatieleer voor alle mogelijke uitingen van de
mens 5 . Niet alleen geschreven teksten, maar ook
mondeling vertelde verhalen. En ook niet alleen uitingen
in taal, maar ook in andere tekens: kunstwerken,
spelen, symboolhandelingen.
Lieve lezer, bent u daar nog? Na deze theoretische
omweg volgt nu toch eindelijk het beloofde verhaal
in kerstsfeer. Of eigenlijk niet meer dan een paar
fragmenten, maar dat zal na het bovenstaande geen
verbazing meer wekken. Ze zijn overgenomen uit een
boek waarin Cor Karelse, een gefingeerde collega
van mij, vertelt over zijn ontmoetingen met patiënten
in het eveneens gefingeerde (maar, o wonder, net als
Máxima Medisch Centrum ontstaan uit de fusie van
een katholiek en een van oorsprong protestants ziekenhuis)
Zorglust 6 . Wat hieronder volgt zijn enkele
knipsels uit het dagboek van Cor Karelse op 24 en 25
december.
24 december. G. heeft gisteravond haar vierde suïcidepoging
in drie maanden gedaan. We worden er allemaal
een beetje melig van. Er spreekt zo weinig
overtuiging uit. Nu loopt ze weer met een groot verband
om haar polsen, waarin ze wat stuntelig heeft
zitten snijden. Het was een wond van niks, dus wat
dat betreft had ze gelijk van de Eerste Hulp zó weer
naar huis gekund. Maar ze hebben haar toch nog
maar even door de psychiater laten zien, en haar een
nachtje opgenomen.
Toevallig tref ik haar, als ze onderweg is naar de uitgang.
Ja, een kop koffie op mijn kamer, dat wil ze
wel. Maar nee, ze laat zich nóóit meer opnemen. En
zéker niet op Psychiatrie. Maar ze ziet toch zó verschrikkelijk
tegen de kerstdagen op. En dat is morgen
al.
Eerst maar eens een drain aanleggen om de overdosis
zelfmedelijden weg te laten lopen. Daarna probeer
ik met haar een bruggetje te bouwen over die
draaikolk van de kerst heen.
'Kom vanavond maar hier naar de nachtdienst,' stel
ik voor. Dan ben je alvast voor een stuk onder de
pannen.'
‘Ik kan niet tegen laat naar bed gaan,’ klaagt ze.
‘Ga dan vanavond vroeg naar bed, en kom hier morgenochtend
naar de kerstviering. Daarna is er koffie-
drinken. En als je wilt kun je in Zorglust blijven eten.’
‘Zo vroeg kan ik mijn bed niet uit, hoor.’
Nou, tot ziens dan maar weer.
Aan het eind van de middag ga ik nog even kijken of
alles in orde is voor de kerstvieringen. Daarna loop
ik nog even binnen bij mevrouw B. Ze is pas vijfenveertig
en het gaat helemaal niet goed.
‘Misschien niet zo’n onderwerp voor Kerstavond,’
verwelkomt ze mij. ‘Maar ik zou graag nog iets vragen.
Hoe moet het nou als je niet meer wilt?’
Zo raken we in gesprek over de laatste dingen. Pijnbestrijding,
misschien euthanasie. Ze wil het zo graag
allemaal goed regelen. Anderen niet tot last zijn.
Morgen gaat ze een paar uurtjes naar huis. ‘Want het
zal m’n laatste Kerst wel zijn.’ Ze praat daar heel
rustig over. Twee kinderen, zeventien en twintig.
‘Hoe komt het,’ vraag ik, ‘dat u daar zo rustig over
kunt praten? Van huis uit meegekregen?’
‘Nee, integendeel. Mijn moeder is ook aan kanker gestorven.
Maar van haar mocht daar nooit over gesproken
worden. Tot het laatst toe heeft ze geweigerd
om er met ons over te praten. Doodsbang. Dat heb ik
zo erg gevonden. Zo wilde ik het dus niet. En omdat
we nergens bijhoren, niet bij een kerk bedoel ik, ben
ik zelf op zoek gegaan.’
‘En uw weg gevonden?’
Ze knikt. ‘Ik wil u nog iets vragen.’
Ze pakt het glas met tomatensap, drinkt een slokje,
zet het weer weg. Kijkt naar het donkere raam, waar
de regen tegen aan klettert. Ik wacht, en voel wat er
gaat komen.
‘Gaat u ook wel eens mee ... ik bedoel, bij een crematie,
om iets te zeggen? Want toen met moeder is er
helemaal niks gezegd. We hadden niemand om het
aan te vragen. Maar met u heb ik hier veel gepraat.
Ik denk dat u me inmiddels wel zo’n beetje kent...’
Ik beloof het haar. Onder de bekende conditie: als ik
er ben. Want ook al is zij doodziek en ga ik door voor
gezond, niemand weet wie van ons beiden het eerst
zal gaan.
Kerstochtend, na de kerkdienst. Een mevrouw in rolstoel
komt naar me toe. ‘Ik ben doof. Kon uw preek
dus niet volgen. Zou u ‘t even in één zin voor mij willen
opschrijven?’
Waarom eigenlijk al die woorden, als het ook in één
zin kan? Ik pak een pen en schrijf op haar liturgieboekje:
God wil bij ons wonen.
Ze leest het en knikt. ‘Komt goed uit,’ zegt ze. ‘Want
God lijkt tegenwoordig zo ver weg. Als u zegt dat Hij
bij mij wil wonen, dan zal ik vanaf nu elke dag even
uitkijken, of Hij al komt.’
Zo zie je maar. De echte preek maakt de hoorder altijd
zelf.
‘En als je dan die foto’s van die kindertjes ziet.’ Het
voedselprobleem blijft mensen bezighouden. Ook,
misschien wel juist in het ziekenhuis. De verzadiging,
bizar woord in dat verband, is kennelijk nog lang niet
bij iedereen bereikt. Misschien komt het ook wel
doordat je hier zo op spijsvertering gefixeerd raakt.
Een paar dagen niet mogen eten terwijl om je heen
dienbladen vol opgediend worden als minieme metafoor
van mondiale misère.
188 Medisch Journaal, jaargang 31, no. 4

De dove mevrouw van de kerstpreek vertelt over de
fantastische maaltijden die ze hier krijgt voorgezet.
Ze eet er maar een paar hapjes van, en voelt zich
daar schuldig over. ‘Want als je dan denkt aan al die
kinderen...’
Van wat voor soort verhalen zijn dit nu fragmenten?
Herstelverhalen, chaosverhalen, zoektochtverhalen?
Eigenlijk hadden we er een kerstpuzzel van moeten
maken. Met voor de winnaar de prijs om de kerstbijdrage
voor volgend jaar te mogen schrijven.
Namens mijn collega’s van de Geestelijke Verzorging:
Zalig Kerstmis!
Medisch Journaal, jaargang 31, no. 4
Literatuur
1. Guy Widdershoven. Ethiek in de kliniek. Maastricht 2000: 52-78
en Martha Nussbaum. The fragility of Goodness. Cambridge 1986.
2. Robert Buckman, Yvonne Kason. How to break bad news: a guide
for health-care professionals. London 1992.
3. Arthur Frank. At the Will of the Body, Boston 1991; Ned. vertaling:
De wijsheid van het lichaam. Baarn 1992.
4. Arthur Frank. The Wounded Storyteller. Body, Illness, and Ethics.
Chicago / London 1995.
5. Hans-Georg Gadamer. Wahrheit und Methode. Grundzüge einer
philosophischen Hermeneuitik. Tübingen 1972.
6. Henk Veltkamp. Geen leven zonder bijwerkingen. Dagboek uit een
ziekenhuis. Kampen 2002; 269-270.
189