Heiligen, vasten en vraatzucht. Of: de zeven hoofdzonden in roomijs

Ethiek
Heiligen, vasten en vraatzucht. Of: de zeven
hoofdzonden in roomijs
dr. H.J. Veltkamp, geestelijk verzorger
Heiligen heb je in vele maten en soorten, ook voor
allerlei kwalen en klachten. Tegen melaatsheid roepe
men St. Lazarus aan, tegen aanhoudende hoest St.
Andries, en bij keelpijn is de Blasiuszegen aan te bevelen.
Is er misschien ook een heilige die over obesitas
gaat, vroeg de redactie mij. Helaas heb ik die niet
kunnen vinden. Maar de relatie tussen eetgedrag en
cultuur is fascinerend. Daarover gaat deze bijdrage.
Met als toegift toch nog een uitstapje naar twee heiligen.
Cultureel perspectief
Hoewel lang niet alle obesitas teruggevoerd kan worden
op verkeerd eetgedrag, en de zegswijze elk pondje
gaat door het mondje niet alle mensen met overgewicht
recht doet, valt een spanningsvolle relatie tussen
obesitas en eten niet te ontkennen. Dus lijkt het
zinvol om in dit themanummer over obesitas ook
aandacht te besteden aan de betekenis die de inname
van voedsel voor mensen heeft. In deze bijdrage doe
ik dat vanuit mijn eigen professionele invalshoek als
geestelijk verzorger. Nader omschreven: ik verken de
thema’s ‘voeding’ en ‘eten’ vanuit de betekenis die
mensen daar individueel en collectief vanuit cultureel
- dus ook geestelijk - perspectief aan toekennen.
Om dat in de maand december te kunnen doen, is een
aardige bijkomstigheid. Dat is in onze cultuur immers
de maand bij uitstek waarin de gedachten sterk bij
eten worden bepaald. Alleen al de vraag wat, waar en
met wie we met Kerst zullen eten maakt zonneklaar
hoeveel rijker, veelkleuriger en complexer het begrip
eten is dan de koele en cleane term voedselinname
die ik hierboven gebruikte. Bij voedselinname denk
je aan de mechanica van peristaltiek en de chemie
van spijsvertering, terwijl eten beelden oproept van
gedekte tafels, gezelligheid, heerlijke geuren en tongstrelende
spijzen. En voor het geval zulke associaties
in de decembermaand niet spontaan bij ons mochten
bovenkomen, dan lokken commercie en reclame dat
wel uit. En boek uw kerstdiner tijdig, want spreiding
over meer dan twee dagen is er niet bij. Tenzij de horeca
even slim wordt als de pastoor die in november
een bord voor zijn kerk plaatste: ‘Mijd de kerstdrukte,
komt heden.’
In deze bijdrage maak ik -fragmentarisch en anekdotisch-
enkele kanttekeningen bij de sterk veranderende
plaats en betekenis van eten in onze cultuur. Op drie
gebieden zie ik grote veranderingen zich voltrekken.
Sociaal-cultureel: allerlei traditionele, veelal door religie
aangestuurde reguleringen van eetgedrag boeten
sterk aan betekenis in of verdwijnen geheel. Economisch:
nog niet eerder in de geschiedenis van de
mensheid was voor zo velen de aanvoer van voedsel
zó onbedreigd, zó constant en zó overvloedig als in
West-Europa en Noord-Amerika sinds de zestiger jaren
van de vorige eeuw. En sociaal-psychologisch:
door het teloorgaan van traditionele verbanden die
zorgden voor bescherming, troost en zingeving wordt
alom gezocht naar alternatieven. Eten -dat immers
ruim beschikbaar is- blijkt daarbij een fantastisch
middel dat in snel groeiende behoeften op deze gebieden
voorziet.
Religieuze regelgeving
Voedsel, dat is een eerste observatie, speelt in alle
culturen en godsdiensten een ambivalente rol. Enerzijds
is eten natuurlijk levensnoodzakelijk. Wie niet
eet gaat dood. Anderzijds is eten ook riskant. Waar de
voorgeschreven regels niet zorgvuldig in acht genomen
worden, dreigen allerlei gevaren. Er kunnen met
het voedsel gemakkelijk boze geesten meeliften. Je
kunt de goden zomaar ontstemmen of tegen je in het
harnas jagen. Je hebt ook zomaar de wankele wereldorde
verstoord, door goed en kwaad door elkaar te
haspelen. Kortom: je hebt echt een groot probleem
als je in een traditioneel gereguleerde cultuur verkeerd
eet, te weinig, teveel, de verboden vrucht van
de verkeerde boom, het verboden vlees van het foute
dier of zelfs het verkeerd geslachte vlees van het
goede dier. Een fraaie illustratie daarvan biedt het bijbelse
paradijsverhaal uit Genesis. Van alle bomen in
de hof van Eden mogen Adam en Eva eten, met uitzondering
van één boom waarvan alleen de naam al
zó fascinerend is dat je daar al haast vanzelf naar toe
getrokken wordt: boom van de kennis van goed en
kwaad. Dat gaat dus ook gegarandeerd mis, al heeft
de manier waarop Eva hier door influistering van de
slang het initiatief nam haar sekse eeuwenlang op afstand
gezet en was de Schepper op zijn minst not
amused door de manier waarop Adam zijn medeplichtigheid
op Eva probeerde af te schuiven.
Kosjer en halal
Spijswetten nemen een belangrijke plaats in binnen
het Jodendom. Van welke dieren het vlees gegeten
mag worden en van welke niet, alsmede hoe die geoorloofde
dieren precies geslacht moeten worden,
daarvoor is zeer gedetailleerde regelgeving te vinden
in het bijbelboek Leviticus. Hoofdregel: alles wat gespleten
hoeven heeft en ook herkauwt mag gegeten
200 Medisch Journaal, jaargang 34, no. 4

worden, de rest niet 1 . i Koe wel, varken niet. Van wat
in het water zwemt mag alles gegeten worden wat
vinnen en schubben heeft 2 . Zalm dus wel, paling niet.
Verder is er de grondregel van de Joodse kosjere keuken
dat vlees- en melkspijzen strikt gescheiden moeten
worden bereid, en alleen met inachtneming van
een voorgeschreven aantal uren tussentijd mogen
worden genuttigd, op grond van het morele principe
‘Gij zult het bokje niet koken in de melk van zijn
moeder’ 3 .
Jezus van Nazareth leefde als vrome Jood naar de gebruikelijke
spijswetten. Zijn eerste volgelingen, Joden
zoals hij, deden dat ook met grote vanzelfsprekendheid.
Problemen ontstonden pas toen er ook nietjoden
door de doop in de christelijke gemeenschap
werden opgenomen. Twee lastige vragen deden zich
voor. Moesten zij zich ook - voorzover man - laten
besnijden en moesten ze zich ook aan de Joodse
spijswetten houden? Beide vragen zijn, na felle twisten,
uiteindelijk ontkennend beantwoord. Voor de
voedselvraag werd een visioen doorslaggevend dat de
apostel Petrus had. Hij zag uit de hemel een groot laken
neerdalen en toen het zich ontvouwde bleek het
alle soorten dieren, zoogdieren, reptielen en vogels te
bevatten. Daarbij hoorde Petrus een stem: ‘Kom,
Petrus, slacht en eet!’ Als Petrus, zoals het een vrome
Jood betaamt, weigert vervolgt de stem: ‘Wat God
rein heeft verklaard, mag jij niet als uitgesloten beschouwen’
4 .
Ook de Islam kent allerlei spijswetten. Alleen wat
halal is mag worden gegeten. De rest, zoals varkensvlees,
is haram: onrein en dus verboden. Omgekeerd
staat het hindoeïsme, zoals bekend, nu juist weer op
gespannen voet met het eten van rundvlees. Het
Boeddhisme, tenslotte, kent geen vaste spijswetten.
Uitgangspunt is dat het lichaam zodanig met voedsel
onderhouden wordt dat het zijn taken naar behoren
kan vervullen. Van de Boeddha zelf wordt verteld dat
hij gedurende zijn groei naar verlichting geruime tijd
leefde op één rijstkorrel per dag, totdat hij door het
zien van de gevolgen daarvan tot het inzicht kwam
dat dit bepaald geen goede zorg voor het lichaam
was. Hoofdregel in het Boeddhisme is sindsdien het
morele principe van het juiste midden: tussen teveel
en te weinig.
Vasten
Naast regelgeving betreffende wat wel en wat niet gegeten
mag worden kennen alle grote godsdiensten
ook voorschriften betreffende het vasten, ofwel de tijden
waarop niet gegeten wordt. Eén van de opvallendste
kenmerken van de seculiere westerse cultuur
is dat er vrijwel niets is overgebleven van de volstrekte
vanzelfsprekendheid waarmee eeuwenlang
vasten en eten complementair aan elkaar waren. Zo
heeft de overgrote meerderheid van de katholieken
het vasten losgelaten. Men ziet er de zin niet meer
van in, temeer daar al wat ooit als gebod en verplichting
gold uitermate verdacht is geworden in een cultuur
waarin mensen menen dat autonomie betekent
dat ieder alles maar voor zich moet uitmaken. Om
slechts één voorbeeld te noemen: in onze contreien
valt het cultuurhistorisch novum waar te nemen van
een carnaval (carne vale: vaarwel vlees) zonder dat
de daarop volgende en daarmee nauw verbonden vas-
Medisch Journaal, jaargang 34, no. 4
tentijd van zes weken voor Pasen nog gehouden
wordt.
Wel is het bij de regelgeving rond vasten goed om te
bedenken dat alle godsdiensten die zulke regels kennen
ze ook weer relativeren. Het gaat niet om de regeltjes,
maar om het doel dat daarmee wordt nagestreefd.
Door van tijd tot tijd de vanzelfsprekendheid
van het eten te onderbreken wordt het inzicht versterkt
dat het lichaam méér is dan het voedsel en het
leven méér dan spijsverteren. Vasten heeft niet te maken
met permanente versobering, maar juist met een
zeker ritme in de afwisseling van vasten en feesten.
Zonder feesten verliest het vasten zijn zin, zoals omgekeerd
zonder vasten ook het feesten zijn zin verliest.
In de ramadan maken moslims tegenwoordig
midden in onze westerse samenleving aansprekend
(en naar je haast zou hopen ook aanstekelijk) duidelijk
hoe feestelijk hun vasten is. Het zich overdag
onthouden van voedsel en drinken is intrinsiek verbonden
met feestelijke en uitbundige maaltijden na
zonsondergang (iftar) en voor zonsopkomst.
Ambivalentie van regels
Uit alle grote tradities zijn overigens voorbeelden te
noemen van religieuze leiders die zich een grote vrijheid
met betrekking tot de regels permitteren. Ook
die innerlijke vrijheid hoort kennelijk bij de vastentraditie.
Als Jezus van Nazareth ervan wordt beschuldigd
dat hij het niet zo nauw neemt met vastenregels
antwoordt hij: ‘Bruiloftsgasten kunnen toch niet vasten
zolang de bruidegom bij hen is’ 5 ? Wees dus niet
al te streng en niet al te rechtvaardig. Van dezelfde
Jezus van Nazareth is de uitspraak overgeleverd die
al teveel scrupules en zeker elke regelknevelarij op
voedselgebied bevrijdend relativeert: ‘Luister en kom
tot inzicht! Niet wat de mond ingaat, maakt een mens
onrein, maar wat de mond uitkomt.’ En toen zijn leerlingen
dat niet begrepen legde hij het nog wat verder
uit: ‘Begrijpen ook jullie het dan nog steeds niet?
Zien jullie dan niet in dat alles wat de mond ingaat in
de maag terechtkomt en in de beerput weer verdwijnt?
Wat daarentegen de mond uitgaat komt uit
het hart, en die dingen maken de mens onrein. Want
uit het hart komen boze gedachten, moord, overspel,
ontucht, diefstal, valse getuigenissen en laster. Dat
maakt een mens onrein’ 6 .
Nu is het met eten net als met seks: het plezier erin
kan je op twee manieren vergaan. Ten eerste wanneer
men zich van buitenaf al te zeer bemoeit met wat er
op het tafellaken komt of wat er tussen de beddenlakens
gebeurt. Maar het omgekeerde geldt evenzeer.
Bij volstrekte regelloosheid dreigt het plezier te tanen
of zelfs in zijn tegendeel te verkeren. Bij het verdwijnen
van allerlei religieus en cultureel bepaalde
traditionele inperkingen van de neiging om zich onbeteugeld
over te geven aan voedselinname is het belangrijk
dat er op andere manieren grenzen worden
gesteld.
De zeven hoofdzonden volgens Ola
Voor die onbeteugelde overgave kent onze taal het
fraaie woord vraatzucht, en dat is vanouds één van de
zeven hoofdzonden. Om precies te zijn de derde in de
bekende reeks van zeven: gierigheid of hebzucht,
gramschap, gulzigheid of vraatzucht, ijdelheid, jaloe-
201

zie, onkuisheid en traagheid. IJsmaker Ola zag er wel
handel in en bracht in 2003 met succes een hoofdzonden-ijsassortiment
op de markt. Lust werd roomijs
omhuld met chocolade, Luiheid vanille-ijs met karamelsaus,
in Vraatzucht konden we likken aan chocolade-ijs
met bruine én witte chocola, en zo vervolgens
tot de serie van zeven bereikt was. Gregorius de
Grote, de paus uit de zesde eeuw op wie de formulering
van dit zevental teruggaat, zou er van opgekeken
hebben. Hij zag deze hoofdzonden als de grote inbreuk
op en negatie van de zeven hoofddeugden,
waarvan de eerste drie teruggaan op de Bijbel, en de
laatste vier op Plato: geloof, hoop, liefde, voorzichtigheid,
rechtvaardigheid, kracht en matigheid. In de
latere scholastiek zal de deugdenleer van Aristoteles
een belangrijke rol gaan spelen, waarbij vooral de
leer van de zorgvuldige bepaling van het juiste midden
tussen twee uitersten zich tot op vandaag (en
vooral in de ethiek) in een grote belangstelling mag
verheugen.
Overvloed en onbehagen
Duidelijk is het grote belang daarvan in een cultuur
waarin het overeten endemische vormen begint aan te
nemen. Twee tegengestelde ontwikkelingen jagen de
vraatzucht immers aan: naast het wegvallen van traditionele
reguleringen, hierboven besproken, in de
tweede plaats ook het vrijwel onbeperkt en ongelimiteerd
ter beschikking komen van enorme hoeveelheden
voedsel in de grootst denkbare verscheidenheid.
Nog nooit was er zoveel voedsel tegen zulke relatief
lage prijzen beschikbaar als in de westerse supermarkten
(waar, in tegenstelling tot de gezondheidszorg,
consequente en verregaande vraagsturing werkelijk
uiterst succesvol blijkt.) Ook in de eetgewoonten
thuis is een toenemende de-regulering en ontgrenzing
zichtbaar. Werd er vroeger doorgaans
gezamenlijk gegeten, driemaal per dag en aan tafel,
tegenwoordig wordt er steeds meer op wisselende tijden
gegeten en gesnackt. In plaats van aan tafel eet
men met het bord op schoot voor de TV. Kwam je
vroeger te laat voor het eten, dan vond je de spreekwoordelijke
hond in de pot. Tegenwoordig is de koelkast
doorgaans goed gevuld en de magnetron geduldig.
Als tegenwicht tegen onbegrensdheid en overvloed
is inmiddels dringend behoefte aan cultureel
gedeelde modellen van matiging, waarbij de aristotelische
deugd van het juiste midden tussen teveel en te
weinig richtinggevend kan zijn.
Troost en zingeving
Een derde factor die in onze samenleving leidt tot
overeten is van sociaal-psychologische aard. Niet alleen
alcohol, maar ook voedsel vervult dikwijls de rol
van pseudo-troost in situaties waarin echte troost
node wordt gemist. Tegenover het traditionele beeld
dat dikke mensen gezellige gelukkigerds zijn staat de
huidige navrante werkelijkheid dat er heel wat onbehagen
wordt weggegeten. Veel overeters doen dat
heus niet voor hun plezier, maar veeleer uit gebrek
daaraan. Onder overeters zijn gelukkige mensen bepaald
onder- en ongelukkigen oververtegenwoordigd.
Naar analogie daarvan zou het mij niet verbazen -
hoewel bij mijn weten daar nog geen onderzoek naar
is gedaan - als hetzelfde zou gelden voor zingeving.
Enigszins kort door de bocht geformuleerd zou mijn
hypothese bij toekomstig onderzoek daarnaar luiden:
eetproblemen -zowel een tekort als een teveel aan
voedselinname- zijn nauw verbonden met zingevingsproblemen.
Boeddha, Lidwina en Padre Pio
Tot slot van deze korte culinaire tour d’horizon permitteer
ik me nog twee uitstapjes in verschillende
richtingen: één naar de Boeddha versus de Heilige
Obesitas en één naar de Heilige Anorexia.
Iedere westerling die zich in het Boeddhisme verdiept
raakt onder de indruk van deze permanente en consequente
oefening in ascese, meer een levensweg en
een manier van leven dan een godsdienst. Indrukwekkend
is vooral de eerste van de vier edele waarheden
die de Boeddha aan zijn leerlingen overdroeg:
‘Dit, o monniken, is de heilige waarheid van het lijden.
Geboorte is lijden, ouderdom is lijden, ziekte is
lijden. Verenigd worden met wat je tegenstaat is lijden.
Gescheiden worden van wat je liefhebt is lijden.
Niet krijgen wat je begeert is lijden. Kortom, alle gehechtheid
is lijden.’
Vervolgens ga je naar de Chinees, omdat er ondanks
alle onthechting toch gegeten moet worden, en stuit
daar op het beeld van een wanstaltig dikke Boeddha
(figuur 1), die je aangrijnst alsof hij zojuist álle gerechten
van de spijskaart waartussen je maar moeilijk
kunt kiezen achter elkaar naar binnen heeft gewerkt.
Hoezo matigheid en ascese? Is Boeddha hier de Heilige
Obesitas geworden?
In feite gaat het hier niet om de Boeddha, maar om
een Chinese monnik Ho Tai, die rondreisde met zakken
vol zoetigheid waaruit hij gul deelde aan de kinderen
die hij tegenkwam. Ho Tai is zo ongeveer de
Chinese broer van de Kempische contente mens,
heeft altijd goede zin en wordt steeds lachend afgebeeld.
Omdat in het Chinees het woord voor ‘monnik’
hetzelfde is als voor ‘Boeddha’ wordt hij vaak de
lachende Boeddha genoemd. Chinese zakenlieden
hebben zo’n beeld graag in hun zaak staan en strijken
af en toe liefkozend hun hand over zijn bolle buik in
de hoop op goede zaken. Volgens een andere theorie
gaat het hier oorspronkelijk om een locale vruchtbaarheidsgod,
die bij de komst van het Boeddhisme
in China even gemakkelijk werd omgevormd en geassimileerd
als het Germaanse midwinterfeest in het
christelijke kerstfeest.
Figuur 1. Boeddha
202 Medisch Journaal, jaargang 34, no. 4

Figuur 2. St. Lidwina van Schiedam
Mijn tweede uitstap betreft één van onze autochtone,
puur Nederlandse heiligen: Lidwina van Schiedam
(1380-1433) (figuur 2). Tijdens het schaatsenrijden
op de Schie zakte ze onfortuinlijk door het ijs, werd
bedlegerig, bleef dat de rest van haar leven en bracht
Medisch Journaal, jaargang 34, no. 4
het zodoende tot patrones van chronisch zieken. Zesentwintig
jaar lang leefde zij uitsluitend van de heilige
hostie 7 . Nu is aan de meeste heiligenlevens enige
overdrijving niet vreemd, dus misschien heeft ze
daarnaast af en toe toch nog wel een klein hapje gegeten,
maar het zou mij niet verbazen als de kern van
waarheid in haar levensverhaal de eetstoornis is geweest
die wij anorexia noemen.
Helaas is mij geen heilige bekend die specifiek aanroepbaar
is voor ongelukkige overeters. Geen wonder
ook, want terwijl vraatzucht een zonde is van alle tijden,
wortelt het tot obesitas leidende overeten zoals
wij dat kennen in de hierboven omschreven sociaalculturele
factoren die specifiek zijn voor onze tijd.
Gelukkig zijn er in de heiligenkalender van de christelijke
traditie naast specialisten en superspecialisten
ook echte generalisten 8 . Eén van hen geniet recent
een groeiende faam, tot in Eindhoven toe: de heilige
Pius van Piëtrelcina, beter bekend als Padre Pio. Hij
is, om het farmacologisch te zeggen, een echte panaceetamol.
Geniet, maar eet met mate!
Literatuur
1. Leviticus 11:3.
2. Leviticus 11:9.
3. Exodus 23:19 en Deuteronomium 14:21 .
4. Handelingen 10:15.
5. Marcus 2:19.
6. Mattheüs 15:17-20.
7. Stijn van der Linden: De heiligen. Amsterdam / Antwerpen 999; 525.
8. Jo Claes, Alfons Claes, Kathy Vincke: Geneesheiligen in de Lage
Landen, Leuven 2005.
203