Landschapsstudie de Merode - Lifescape your Landscape

Inhoudstabel
1. Inleiding: doelstelling en motivering p. 3
2. Situering p. 4
3 Landschapsopbouw
3.1 natuurlijk draagvlak:
3.1.1 geologie p. 5
3.1.2 bodem p. 6
3.1.3 waterhuishouding p. 7
3.1.4 reliëf p. 8
3.2 landontginning door de mens:
3.2.1 wegen en verkeer p. 9
3.2.2 bebouwing p. 9
3.2.3 cultuurhistorie p. 9
4 Landschapstypologie
4.1 Traditionele landschappen p. 15
4.2 Landschapsatlas: ankerplaatsen en relictzones
4.2.1 Wat is een relictzone p. 19
4.2.2 Inhoud van de relictzones p. 20
4.2.3 Wat is een ankerplaats p. 34
4.2.3 Inhoud van de ankerplaatsen p. 34
4.3 Nieuwe landschappen (Blanco zones) p. 48
5. Funktioneel ruimtelijke structuur p. 50
6. Beelddragers en blikvangers p. 55
7. Ontwikkelingsvisie p. 57
8. Conclusie p. 63
9. Overzicht bijlagen p. 66
2

1. Inleiding
Doelstelling
Deze landschapsstudie heeft tot doel de landschappelijke troeven van de regio te onderzoeken.
Wat zijn de typische landschappen, wat zijn de kenmerken en wat is hun toestand op dit
moment? De studie somt de kwaliteiten en de knelpunten van het landschap op. Ze geeft een
oplijsting en beschrijving van (archeologische), landschappelijke en cultuurhistorische
elementen in deze regio.
Deze landschapsstudie dient verdere initiatieven in het kader van het Lifescape – Your
Landscape project, een onderdeel van het Interreg IIIB programma, of andere projecten rond
regionale ontwikkeling of plattelandsbeleid binnen het studiegebied te helpen onderbouwen
op het vlak van cultuurhistorische ontwikkeling en kennis van de huidige landschapsstructuren.
Het Lifescape – Your Landscape project gaat over het gebruik van het landschap als drijfveer
om mensen samen te brengen en zo een meerwaarde en extra levenskwaliteit te creëren. (vrije
vertaling uit brochure).
Concreet moet deze studie resulteren in een visievorming en de formulering van
aanbevelingen en randvoorwaarden voor maatregelen van landschapsherstel, -ontwikkeling, -
beheer en –promotie( = verhogen van de herkenbaarheid en de belevingswaarde, met als
gevolg een verhoogde toeristische aantrekkingskracht).
Motivering
Het uitgangspunt voor de landschapsstudie is de rijkelijke aanwezigheid van gaaf gebleven en
authentieke landschappen. Gelegen op de overgang van het Hageland en de Kempen
kenmerkt de streek zich bovendien door een enorme diversiteit aan landschappen.
De oorspronkelijke perimeter die werd voorgesteld voor het studiegebied was gebaseerd op 4
beleidsinstrumenten: De landschapsatlas, VEN 1ste fase, Habitatrichtlijngebieden en Erkende
(en Vlaamse) Natuurreservaten.
Het aangeduide gebied heeft een grote rijkdom aan relictlandschappen. Bijna de helft van de
oppervlakte van de projectperimeter (47,5%) ligt binnen een relictzone of ankerplaats uit de
landschapsatlas (kaart 12).
Binnen het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) zien we twee belangrijke structuren, nl. Het
Grote- Netebekken en het Demerbekken (kaart 2A). De bossen van de Merode vormen de
verbinding tussen beide systemen. De uitdaging is nu om de vroegere private bossen (met
toenmalig economisch belang) om te vormen naar een ecologische en recreatieve verbinding
tussen beide structuren.
Ook voor de Habitatrichtlijngebieden kunnen de bossen van de Merode een verbindende
functie krijgen (kaart 2B).
De Erkende (en Vlaamse) Natuurreservaten liggen in een kring rond de bossen van de Merode
(kaart 2A).
Deze vier pijlers gekoppeld:
* aan de rijke cultuurhistorie van de streek, met steden of dorpen als Diest
(Oranjestad), Scherpenheuvel en Zichem en schrijvers als Ernest Claes en Willem
Elsschot; Abdijen van Averbode en Tongerlo, verscheidene kastelen, waaronder die
van de prinselijke familie de Merode, etc
* aan de industriële as langs de E 313 en het Albertkanaal (RSP) in het noorden;
* aan de as van bewoning en industriële ontwikkeling in het zuiden tussen Diest en
Aarschot;
3

maakt van dit gebied, omringd door woon- en werkgelegenheid de ideale regio voor
ontspanning en zachte recreatie, in een rijk cultuurhistorisch en natuurlijk kader.
2. Situering
Kaart 1A: Situering niveau Vlaanderen
Het projectgebied situeert zich in het oosten van Vlaanderen en strekt zich uit over 3
provincies: Limburg, Vlaams-Brabant en Antwerpen.
De gemeenten die geheel of gedeeltelijk binnen de studieperimeter van de landschapsstudie
liggen zijn Westerlo, Geel, Laakdal, Tessenderlo, Diest, Scherpenheuvel-Zichem, Aarschot,
Herselt en Hulshout. (kaart 2D: Gemeentegrenzen)
Kaart 1B: Situering ruime regio
In de noordelijke helft van het projectgebied stroomt de Grote Nete en ligt de abdij van
Tongerlo. De Grote Nete markeert, ruw geschetst, de overgang naar de Kempen. In het zuiden
4

stroomt de Demer, die de rand van het Hageland aanduidt. Tussen deze twee stromen ligt een
zeer bosrijk gebied (Molenheide, Steenheuvels, de Merodebossen, de bossen van
Gerhagen,…) dat zich uitstrekt van Aarschot tot Tessenderlo, met daarin centraal de abdij van
Averbode.
Het studiegebied is aan de noordelijke zijde begrensd door de E 313, vanaf Olen in het westen
en tot aan de Winterbeek ten zuiden van Hulst (Tessenderlo). Vanaf de E 313 volgt de grens
van het gebied de loop van de Winterbeek tot aan de provinciegrens (tevens gemeentegrens
van Diest) tussen Limburg en Vlaams-Brabant. Ze volgt de provinciegrens helemaal tot aan
de kruising van de E314 (Lummen-Leuven) en de N2 ten zuiden van Diest en vervolgens de
N2 richting Diest. In Diest gaat de perimeter via de ring richting Scherpenheuvel en loopt
volledig gelijk aan de N10 tot Aarschot (= zuidgrens). Vanaf Aarschot volgt de grens de N10
richting Lier, waar ze tussen Begijnendijk en Houtvenne een stukje de provinciegrens tussen
Antwerpen en Vlaams-Brabant volgt. Vanaf Houtvenne gaat ze in noordelijke richting tot
tegen de Grote Nete, ze volgt de Grote Nete in westelijke richting tot voorbij Hulshout en
vervolgens in NO richting tot aan de E313 ter hoogte van Olen.
3. Landschapsopbouw
3.1. Natuurlijk draagvlak:
3.1.1 Geologie
De geologie bestudeert de opbouw van de aardkorst en is belangrijk omdat het een verklaring
geeft voor de huidige bodemstructuur en de grondwaterstromen.
Voor dit projectgebied zijn voornamelijk de periodes van het Tertiair en het Quartair
belangrijk:
Tertiair (65-2 miljoen jaar geleden):
Tijdens het Tertiair tijdperk, zo’n 65 tot 2 miljoen jaar geleden, ligt het noorden van België in
de overgangszone van de toenmalige Noordzee en het vasteland. Die Noordzee is voortdurend
in beweging en spoelt regelmatig vanuit het noorden over het land. Tijdens de
‘transgressiefasen’ zet de zee dikke lagen slib, zand en klei af. In de daaropvolgende
‘regressiefasen’ trekt de zee zich terug en zijn de afgezette lagen onderhevig aan verwering en
erosie. De kustlijn tijdens de laatste grote zeetransgressie verloopt ongeveer volgens een
denkbeeldige lijn van Cap-Griz-Nez (Frankrijk) over Brussel en Leuven naar Hasselt. Op de
overgang tussen de zee en het vasteland komen grote zandbanken voor met een ZW-NO
oriëntatie. Noordwaarts van deze overgangszone zet de zee bij haar laatste terugtrekking de
grijsgroene glauconiethoudende zanden en kleien af die gekend zijn als de formaties van
Kasterlee en Diest. (Gulinck, 1962)
Zo zijn de langwerpige heuvelruggen van het Hageland in het zuiden van het projectgebied de
restanten van tertiaire zandbanken. Bij de geleidelijke terugtrekking van de zee wordt in de
hogere delen het ijzerrijke zand, dat ook kleilenzen bevat, geoxydeerd zodat de heuvelruggen
voor verdere erosie beschermd zijn door een kap van ijzerzandsteen terwijl de lagere delen
door de werking van water en wind uitgeruimd worden. Deze verhevenheden in het landschap
zijn het meest opvallend in de streek van Diest, Aarschot, Leuven en Tienen, maar verlopen
nog een eind verder naar het noord-oosten tot Beringen, Kwaadmechelen en Leopoldsburg,
5

waar het oorspronkelijke tertiaire landschap bedekt wordt door de recentere afzettingen van
het Kempens plateau.
De daarop volgende erosieperioden tasten door de uitschurende werking van water en wind de
‘zachtere’ zanden en tertiaire afzettingen aan.
Quartair (2miljoen jaar geleden tot heden):
Tijdens de jongste ijstijd van het Pleistoceen installeert zich een hogedrukgebied boven
Scandinavië dat ijskoude noordenwinden naar onze streken stuurt. Deze droge luchtstromen
transporteren losliggende bodemdeeltjes (zand en leem) naar het zuiden en vullen de diep
ingesneden ijstijdvalleien van de Kleine, de Molse en de Grote Nete. Het erosief gevormde
tertiaire landschap wordt zo matig genivelleerd met een eolische laag dekzand. Het is in deze
kwartaire materialen dat we in de Kempen de eerste sporen terugvinden van menselijke
aanwezigheid.
Het projectgebied bevindt zich in een overgangsgebied. Zo volgt de as van de Demervallei
vrij goed de grens tussen de noordelijke Pleistocene dekzandbedekking en het zuidelijke
zandleem. De zandleembedekking zorgde voor een gedeeltelijke nivellering van het Tertiaire
erosielandschap. Vooral in de depressies en de zachte hellingen werd eolisch materiaal
afgezet.
Alle heuvels bestaan bovenaan uit de grofkorrelige, glauconietrijke Zanden van Diest. Zeer
vaak zijn er ijzerzandsteenkorsten of ijzerzandsteenbanken in aanwezig. Sommige heuvels
bestaan nog volledig uit de Formatie van Diest, andere hebben een basis van andere Tertiaire
afzettingen (bvb. Tongeriaan, Rupeliaan of het Bolderiaan). Ze hebben echter steeds een kap
uit de Formatie van Diest. In de depressies tussen de heuvels is deze formatie volledig
weggeërodeerd.
In het laatglaciaal verandert de windrichting van het NO naar het ZW en stopt de aanvoer van
vers dekzand. De ZW-winden verplaatsen het dekzand gedeeltelijk naar de valleien. Later,
wanneer het vegetatiedek onvoldoende bescherming biedt tegen de wind, verstuiven deze
sedimenten tot landduinen of tot dekzandruggen met een WO-oriëntatie. Vandaar dat
duingebieden vaak aansluiten bij de randen van valleien (bv: de Asberg). Anderzijds zijn ook
veel duingebieden toe te schrijven aan de rooiing van het boslandschap tijdens de grote
landbouwontginningen vanaf de 3 de eeuw na Chr. en aan de hierop volgende verwaaiing.
Door uitwaaiing van het zand tot op het niveau van de watertafel onstaan er plaatselijke
depressies waarin het neerslagwater stagneert: vennen. Op het einde van de laatste ijstijd
verbetert het klimaat geleidelijk. Op de droge zandige gronden ontstaan gemengde eiken- en
berkenbossen waaronder een podzolbodem tot ontwikkeling komt. In de moerassige
rivierdalen ontwikkelen de elzen- en wilgenbossen. De afgestorven bladeren komen in een
waterrijk en zuurstofarm milieu terecht en vormen er een veenlaag. Later wordt hierop lemigkleiig
alluvium afgezet. In de alluviale vlakte van de Grote Nete vormt zich door microbiële
oxydatie van het ijzerhoudend overstromingswater een laag ijzeroer of moerasijzererts.
3.1.2 Bodem
De textuur, de profielontwikkeling en de drainagetoestand van de bodems zijn sterk
gecorreleerd met het reliëf. (kaart 5: bodemkaart)
De toppen van de Diestiaanheuvels bestaan uit matig grove zanden. Het zijn bodems op
autochtoon Diestiaanmateriaal: ijzerzandsteenbanken en kleibodems (verweerd
6

Diestiaanzand). De bodemkaart duidt grote duinmassieven aan ter hoogte van de
diestiaanheuvelrij tussen Aarschot en Tessenderlo. Duinen komen alleen voor ten noorden
van de Demer en zijn een typisch landschapskenmerk van de Centrale Kempen en de
Zuiderkempen.
De heuvels en duinmassieven worden gekenmerkt door zwak ontwikkelde bodems. Typisch
komen er kleinere tot grotere vlekken kleiige zandgronden en stenige bodems voor. De
permanente grondwatertafel bevindt zich zeer diep (>10m) onder de toppen van de heuvels.
De ijzerzandsteenbanken kunnen echter wel voor tijdelijke stuwwatertafels zorgen. De
bodems zijn dan ook meestal droog tot matig nat.
Op de hellingen zijn de substraatzanden gemengd met fijnere Pleistocene zanden. Hier komen
zandige tot lemig zandige bodems met glauconiet bijmenging voor, die ontstaan zijn op
verspoeld Tertiair materiaal. De glooiingen tussen de heuvelruggen worden gekenmerkt door
matig natte, matig fijn, lemige zandgronden. De valleien en vochtige depressies bestaan
overwegend uit zandleem- en lichte zandleemgronden, met plaatselijke kleivlekjes.
Profielloze natte tot zeer natte bodems zijn hier typisch, al dan niet met een veensubstraat.
De Zuiderkempen wordt gekenmerkt door een zandige bodemtextuur. Er komt nagenoeg geen
substraat voor.
De textuur van de bodems in het Noord-Hageland varieert zeer sterk van zand tot klei en komt
voor als een mozaïek waarin zandleem of lemig zand overheersen. Overal komt verspreid
zand voor. De overheersende bodems zijn bruine bodems op lemig zand, zand en uitgeloogde
bodems op zandleem.
Ruimtelijke link: De bodem is honderden jaren bepalend geweest voor het landgebruik en
bijgevolg ook voor de ontstane landschappen. Aan elke bodemsoort hangt een welbepaald
landgebruik vast. Hierdoor bevat elke bodem een stukje geschiedenis; vandaar de
archeologische waarde die bodems vaak krijgen toebedeeld. Zo werden de zandige gronden
van de Zuiderkempen onderverdeeld in kleine perceeltjes afgebakend met hagen om
verstuiving te voorkomen. De landduinen waren vroeger heide of stuifduin en zijn nu vaak
bebost. In de vallei werden de gronden gebruikt als beemd of broek, zonder bebouwing of
bebossing, waardoor ze een heel open karakter hadden.
3.1.3 Waterhuishouding
Grondwater
Grondwater ontstaat waar het regenwater de kans krijgt om in de bodem te infiltreren.
Grondwater kan dus ruimtelijk verdeeld worden in infiltratiegebieden en kwelgebieden.
Wanneer verstoringen optreden wordt het volledige grondwatersysteem en de daarmee
samenhangende systemen (vb. fauna en flora) verstoord. Dit kan leiden tot verdroging,
afname van biodiversiteit of tot overstromingen, aangezien het grondwater ook als gebufferd
regenwater kan beschouwd worden dat vertraagd naar waterlopen wordt afgevoerd.
In de met Laat-Pleistoceen materiaal opgevulde depressies en in de alluviale valleien van de
waterlopen bevindt de permanente grondwatertafel zich op ongeveer 125cm diepte. Buiten
deze depressies ligt de grondwatertafel veel dieper en onder de Diestiaanheuvels vaak meer
dan 10 m onder het maaiveld. In de heuvels kunnen zich lokaal, dankzij de dikke
ijzerzandsteenbanken of kleilenzen, tijdelijke hangende grondwatertafels bevinden.
7

Het systeem van heuvels met tussenliggende depressies zorgt voor een intense infiltratiekwelwerking.
Regenwater infiltreert in de ijzerhoudende Diestiaanheuvels en komt als
ijzerrijke kwel in de tussenliggende depressies aan de oppervlakte. Ook het afstromende
oppervlaktewater wordt aangereikt met ijzer vooraleer het de depressies bereikt. De
hydrologische relaties tussen de onmiddellijk aan elkaar grenzende voedselarme
Diestiaanheuvels en depressies met laagveen, dat zowel door grondwater als door
oppervlaktewater wordt gevoed, zorgen voor unieke natuurwaarden in het projectgebied.
Oppervlaktewater
Het plangebied behoort tot het bekken van de Demer en het bekken van de Nete. De rivieren
binnen deze bekkens volgen over het algemeen het patroon van de Diestiaanheuvels. De
waterscheidingslijn tussen het Netebekken en het Demerbekken bevindt zich op de NO-ZWgeoriënteerde
Diestiaanheuvelrij tussen Aarschot en Tessenderlo. Tot het Demerbekken
behoren ook de Grote en de Kleine Beek. Tot de vallei van de Grote Nete behoren de Grote en
Kleine Laak, de Rode Laak, De Wimp en de Herseltse Loop. (Kaart 6: Hydrografische kaart)
De Demer en de Grote Nete zijn regenrivieren met grote seizoensverschillen in wateraanvoer.
De Demer heeft af te rekenen met enerzijds de grote toevoer via allerlei beken en anderzijds
met het geërodeerde materiaal van Haspengouw. Samen met de toenemende verharding zorgt
deze situatie ervoor dat er geregeld overstromingen voorkomen. Een gelijkaardig probleem is
ontstaan in de vallei van de Grote Nete, waar door de vele waterbouwkundige werken uit het
verleden (rechttrekking en indijking) regelmatig problemen van wateroverlast zijn.
In het projectgebied blijft de bebouwing in de overstroombare gebieden eerder beperkt. Op
een paar weekendhuisjes en een paar zonevreemde woningen (villa’s of boerderijen) na is de
Grote-Netevallei en de Demervallei binnen het projectgebied nog zo goed als onbebouwd.
Enkel in Testelt en Zichem heeft men kunstmatig het terrein verhoogd en drooggelegd
(Leibeken). Het dorpscentrum van Testelt ligt als het ware gekneld tussen de Demer en de
Voortberg. In Zichem zijn de stationsomgeving en de oude spoorwegberm (’t Boemelke)
drooggelegd of verhoogd. Ook de spoorweg ligt op een lage berm net boven het peil van de
overstromingen. De twee steenwegen die dwars doorheen de Demervallei gaan en de
belangrijke noord-zuid verbinding vormen zijn eveneens kunstmatig verhoogd.
Als gevolg van de versnelde waterafvoer door indijking en verbreding treedt er een algemene
verstoring van het natuurlijk watersysteem op. Te weinig water kan doordringen tot in de
grondwatertafel en te veel water wordt te snel afgevoerd.
3.1.4 Reliëf
Het reliëf van het studiegebied wordt bepaald door de rivierstelsels van de Demer (15-18m)
en de Grote Nete (11-16m), de geërodeerde massieven van het tertiair (de diestiaanheuvels of
getuigenheuvels) en enkele duinrestanten. (Kaart 7: Reliëfkaart)
Het reliëf is morfologisch heel bepalend voor het gebied. Het Noord-Hageland en het uiterste
zuiden van de Zuiderkempen wordt gekenmerkt door een aantal overwegend ZW-NO
georiënteerde heuvelruggen met steile, hoge en dikwijls rechtlijnige flanken, een vlakke
topzone en een concave voetvlakte met zachte hellingen. Tussen de heuvels bevinden zich vrij
vlakke depressies en beekvalleien, ingesneden door de Demer en haar kleine zijrivieren. Er
komen tevens een aantal holle wegen voor op de heuvelruggen, zonder dat ze een echt
opvallend landschapskenmerk zijn. Hun dichtheid is het grootst rond Diest, waar het als
landschapselement aansluit bij de holle wegen van Haspengouw.
8

De Voortberg te Testelt is een getuigenheuvel die geïsoleerd, als een eiland, in de demervallei
ligt. Van op deze heuvel heeft men een mooi panoramisch zicht over de Demervallei.
3.2 Landontginning door de mens:
3.2.1 Wegen en verkeer
In het noorden is het project begrensd door de infrastructuurbundel van het Albertkanaal.
De Autosnelwegen E313 en E314 zijn hoofdwegen en zijn van nationaal en internationaal
belang.
De secundaire wegen ontsluiten het gebied en verbinden de steden met elkaar.
De spoorlijn van Leuven-Hasselt (oost-west) loopt grotendeels doorheen de Demervallei. Dit
is een belangrijke pendelas naar de grotere steden zoals Hasselt, Leuven en Brussel. In
Aarschot en Diest zijn de voornaamste stations van de regio (Kaart 9: Wegen en Verkeer)
3.2.2 Bebouwing
De industriële bebouwing bevindt zich hoofdzakelijk langs de industriële as langs het
Albertkanaal en de E313 in het noorden van het gebied. In het gebied liggen ook nog enkele
kleinere kmo-zones.
De wooninfrastructuur in het studiegebied concentreert zich rond de cultuurhistorische steden
of polen Aarschot, Diest, Scherpenheuvel, Zichem, Averbode, Westerlo en Tongerlo en rond
Tessenderlo. Verder strekt ze zich uit langs 4 noord-zuid georiënteerde wegen: nl. Van Olen
naar Aarschot, van Geel(west) naar Diest, van Eindhout naar Diest en van Klein-Vorst naar
Diest en in het zuiden langs de as van Aarschot naar Diest, en van Diest naar Paal-Beringen.
Verspreid in het gebied liggen ook nog enkele kleine woonkernen: zoals Blauwberg,
Langdorp, Oosterlo, Vorst. (kaart 8: Bebouwing)
Naast bovenstaande bewoningspatronen komt her en der in het gebied ook lintbebouwing
voor. Deze lintbebouwing is het meest opvallend tussen Testelt en Aarschot en dit zowel op
de noordelijke als de zuidelijke hellingen van de Demervallei en in het westelijk deel van het
projectgebied, waar het gebied aansluit op de dichte bebouwingsstructuren van de Vlaamse
Ruit.
3.2.3 Cultuurhistorie
In een eerste deel wordt de algemene vorming van het landschap door menselijke activiteit
beschreven, daarna wordt het studiegebied in verscheidene losse delen verdeeld en wordt een
gedetaileerde beschrijving van de erfgoedwaarde van deze delen gegeven.
Algemene vorming van het landschap
Vooraleer de mens actief ingreep in het landschap werd het uitzicht en de aanwezige
vegetatietypen ervan grotendeels bepaald door het klimaat. Na de laatste ijstijd ontstond bos.
Aanvankelijk was dit dennen en berkenbos, maar naargelang het warmer werd evolueerde dit
naar gemengd loofbos met eik, beuk en es, in valleien en moerassen met elzen en wilgen en
de drogere stuifduingebieden in de Kempen met berk en jeneverbesstruiken. Dit bosrijke
landschap is op zich het resultaat van een langdurige evolutie.
9

Tijdens de prehistorie blijft de menselijke invloed op het landschap zeer beperkt. Ook tijdens
de Romeinse overheersing gaat de ontbossing en het uitbreiden van heiden verder. In de
Kempen blijft de Romeinse invloed eerder beperkt. Tijdens de grote volksverhuizingen (van
406 n.Chr. Tot 500 n. Chr.) kan het bos gedeeltelijk terug regenereren. Nadien wordt het weer
geleidelijkaan teruggedrongen door het ontstaan van nieuwe nederzettingen met
akkercomplexen (Frankische nederzettingen) en door overexploitatie van het bos voor
houtwinning, door beweiding enz.
De eerste belangrijke ontginningsgolf was een gevolg van de vorming van nieuwe Frankische
nederzettingen en de toenemende belangstelling van de abdijen voor de Kempen. Dit leidde
vanaf de 2de helft van de 11de eeuw tot een eerste golf van grootschalige ontginningen van
bos en mogelijk ook van heide en moeras. Een extra stimulans kwam er in de 13de eeuw toen
de hertogen hun bossen aan de abdijen schonken met de stilzwijgende overeenkomst ze om te
zetten in cultuurgrond, wat aanleiding gaf tot grote bosontginningen.
Na deze eerste ontginningsfase is het voormalig bosrijke landschap van de Kempen
omgevormd tot een open vlakte met uitgestrekte heidevelden met verspreide complexen van
hoeven en velden. De beekvalleien liepen als groene linten door de onmetelijke heidevlakten.
Ze bestonden uit open en moerassig beemdenlandschap en uit beboste perceeltjes. Toch blijft
de uitgestrekte heide in de Zuiderkempen veel beperkter dan in de Noorderkempen.
Vanaf de 2de helft van de 18e eeuw ontstond een nieuwe golf van ontginningen. Deze werd
mogelijk gemaakt door nieuwe landbouwtechnieken. Aan de basis van de ontginningsgolf
lagen verschillende octrooien en decreten (tijdens oostenrijks regime), die speciaal werden
ingesteld om de heideontginning te bevorderen. Grootgrondbezitters gingen hun gronden
vooral aanplanten met naaldhout, kleine eigenaars zetten hun gronden om tot akkers (kaart 10:
Ferrariskaart). Toch was er tegen deze ontginningsgolf nogal wat protest, omdat de heide van
levensbelang was (plaggen en begrazing door schapen). Tijdens de Franse overheersing van
1794 tot 1815 kreeg het dennenbos met de opkomst van de steenkoolmijnen en de kempense
steenbakkerijen een economische betekenis en breidt het areaal naaldhoutbos nog uit.
De derde ontginningsgolf komt er in de Kempen in de tweede helft van de 19de eeuw. De
opkomst van anorganische meststoffen betekende een ware revolutie, doordat het
potstalsysteem aan belang verloor en de heide hierdoor economisch oninteressant werd.
Hierdoor kwamen de heideontginningen in een stroomversnelling.
Turfwinning verdwijnt echter slechts geleidelijk aan en blijft nog bestaan gedurende de ganse
eerste helft van de 20ste eeuw. Door deze derde ontginningsperiode verdwijnt de heide en
wordt het landschapsbeeld bepaald door naaldhoutbossen en agrarisch gebied.
Na WOII begint een nieuwe periode van ingrijpende veranderingen. Een belangrijke tendens
is dat de landbouw niet langer de enige gebruiker is van het landelijk gebied. De
verstedelijking, de industrie en grote infrastructuurwerken gaan steeds meer het
landschapsbeeld mee bepalen.
Samenvatting Cultuurhistorisch Onderzoek
In bijlage zit een uitgebreide weergave van de informatie die uit het bronnenonderzoek is
voortgekomen. Onderstaande tekst is slechts een zeer sumiere beschrijving van de
cultuurhistorishe ontwikkelingen in het studiegebied.
10

Voor wat betreft de cultuurhistorie van het studiegebied zijn er opvallende overeenkomsten
tussen de gemeenten in de omgeving van de Nete- en de Laakvallei en de gemeentes in de
omgeving van de Demervallei. Tessenderlo en de omgeving van de abdij van Averbode is een
derde eenheid binnen de cultuurhistorische beschrijving en vormt een overgangsgebied,
zowel in de vroegere heerschappijen als in het bestaande landschap en reliëf.
1. Omgeving Nete- en Laakvallei
Deze omgeving omvat vooral het noordelijke deel van het studiegebied met de gemeentes
Herselt, Hulshout, Westerlo en Laakdal.
De volledige geschiedenis en cultuurhistorische vorming van dit deelgebied wordt
bepaald door drie factoren, namelijk de macht van de families van Wesemael en de
Merode, de abdij van Tongerlo en het stroomgebied van de Grote Nete.
Oorspronkelijk waren de eerste vormen van bebouwing verspreide hoeves die onder
het beleid van de abdij stonden. Het gebied bestond voornamelijk uit grote loofbossen
en heidegebieden, waarvan nog steeds talrijke toponiemen (wester-LO, tonger-LO,
ZOERLE-parwijs, goorHEIDE, …) te vinden zijn. De landbouw was zeer
kleinschalig.
De abdij van Tongerlo werd opgericht in de 12 de eeuw (1130-1133). Ze voorzag in
haar eigen levensonderhoud en kende een lange periode van bloei.
Vanaf de 13 de eeuw bepaalden de abdij en de familie van Wesemael het gebruik van
bossen en weiden in deze omgeving. Rond de hoeves ontwikkelden zich de eerste
gehuchten.
De streek ten oosten van de abdij (Hondseinde en Hannekenshoek) bestond vroeger uit
oud cultuurland met plaggenbodems. Later werd hierop bos aangeplant. Het westelijke
deel was eveneens voor het grootste deel bebost. Door de ruilverkavelingen in de jaren
1970 verdwenen deze bossen en blijven er nu nog slechts kleine restanten over.
Het stroomgebied van de Grote Nete en haar wisselende waterstand bepaalde waar de
eerste nederzettingen ontstonden: op de droge en minder vruchtbare gronden. Hier
omheen werd het vee gehoed. Op de heide werden veenplaggen gestoken om mest te
maken voor de akkers. Langs beekvalleien ontwikkelden zich open akkercomplexen.
Door de eeuwen heen, kwamen de landbouwpercelen steeds dichter bij de moerassige
zones (17 de eeuw) . Er werden sloten gegraven voor afwatering. Percelen kwamen
steeds verder van de oorspronkelijke hoeves en wegen te liggen en de randen van
bossen ondervonden steeds meer druk vanuit landbouw.
Heide speelde een cruciale rol in de middeleeuwen (potstal), waarvan nog restanten
overblijven zoals Sterschotse Heide (gemeen graasgebied) en Goorheide. Daarnaast
waren er nog talrijke kleine heidegebiedjes.
Vanaf de 17 de eeuw werd de familie de Merode een belangrijke grootgrondbezitter in
de omgeving van Westerlo. Ze breidden in de loop der eeuwen hun bezittingen uit met
o.a. hoeves met landerijen (Kaaibeekhoeve, hoeve te Bergom, …). Ze was ook in het
bezit van 3 banmolens, die verplicht gebruikt moesten worden door alle inwoners.
11

In de 18 de eeuw wordt gestart met de planmatige aanleg van dreven omheen het kasteel
en de abdij. Jan Filips Eugeen de Merode wilde een warandepark creëren met mooie
rechte en brede lanen
.
Het Riet, een moerasgebied tussen het kasteel van de Merode en de Grote Nete werd
in de 17 de eeuw opgehoogd en werd gebruikt als Schans.
Schaapswees, nabij Zoerle- Parwijs, was vanaf de 17 de eeuw een groot aaneengesloten
grascomplex waar de omwonenden hun koeien en schapen lieten grazen. Vanaf 1950
stopten deze activiteiten en begint het gebied spontaan te verbossen.
Zo vormde de Sterschotse heide een gemeen graasgebied voor Oevel en Tongerlo en
het drassige Goorheide werd gebruikt door inwoners van Westerlo en Zoerle-Parwijs.
De ontginningen in Goorheide, met de beste gronden van de regio, zijn pas in 1772
begonnen.
In de 19 de eeuw gebeuren de ontginningen op een grote schaal. In de valleien worden
de moerassen ontwaterd en in gebruik genomen als weiland, en vijvers gegraven.
Overal worden wegen aangelegd en kanalen gegraven. De bossen veranderen massaal
van samenstelling: loofhout wordt vervangen door naaldhout als snel groeiende soort
die de verstuiving van de landbouwgronden kon tegen gaan. En tenslotte verliest de
heide aan belang ten opzichte van bos.
Het bosgebied van Tongerlo werd vanaf 1965 ontgonnen.Het traditioneel kleinschalig
landbouwlandschap rond de Abdij maakte door ruilverkavelingen plaats voor een
landbouwlandschap met grote percelen, weinig perceelsrandbegroeiing en
rechtgetrokken beken en riviertjes en zorgden in de omgeving voor intensievere
veeteelt en grootschalige landbouwpercelen. Elders bleef de oorspronkelijke
percelering wel gespaard en her en der zijn nog oude ontginningsstructuren
herkenbaar.
Herselt ligt vrij geïsoleerd in een kom, omringd door een aantal heuvels die verder
aansluiten bij de heuvelkam Diest-Aarschot. Het ontstaan van Herselt wordt gesitueerd
in de Frankische tijd: de dorpsaanleg kenmerkt zich door een centraal driehoekig plein.
De omgeving van het huidige Blauwberg bestond tot ver in de 19 de eeuw uit een
uitgestrekt heidegebied ‘Veerle heide’. De Grote Nete vormt de noordelijke grens van
Herselt, maar de gemeente behoorde vanaf 12 de eeuw al tot de abdij van Tongerlo.
Hier rezen in de 18 de eeuw, door aanwezigheid van kleilagen, steenbakkerijen als
paddestoelen uit de grond.
Vanaf de 19 de eeuw raakte Herselt uit haar isolement door de aanleg van belangrijke
assen van Westerlo naar Aarschot en Westmeerbeek naar Westerlo. Hiervoor werd de
dorpskom van Herselt verlegd.
Hulshout bestond in vroeger tijden volledig uit moeras. Vanaf de 12 de eeuw is
Hulshout in het bezit van de familie Van Wezemaal. Deze moesten een deel van de
tienden afstaan aan de abdij van Tongerlo. Vanaf de 16 de eeuw werd turfontginnen
hier mogelijk.
De Herenbossen zijn vanaf de 19 de eeuw ontbost en later werden ze weer terug
aangeplant. Het Goor als bosgebied met natuurgebied (vroegere Netebedding) erin. De
brede en ondiepe vallei zorgt voor massa’s kleine zijlopen. In Hulshout kende de
12

turfontginningen vanaf de 16 de eeuw een ware opmars. Er zijn nog steeds sporen van
een turfvaart als transportweg tussen de turfvelden.
Op de zandige heuvelruggen of zandige opduikingen, buiten het bereik van het water
ontwikkelden zich de woonkernen van Veerle en Laakdal. Deze gemeenten zijn altijd
gekenmerkt geweest door grote drassige gebieden.
Van de oude ontginningen komen er nog restanten van plaggencomplexen voor langs
de Grote, Kleine en Rode Laak. Waardevolle gebieden zijn o.a. Ossebroeken,
Swinnebroeken, kraaiwinkel (met grote veenput), de Roost(moerasgebied) ,
Trichelbroek, ‘tHoeves (open water en deels verlande poelen), Elsschot- Varenbroek
(broekbossen en structuurrijke graslanden), ….
De ontginningen in het tweerivierengebied tussen de Grote en de Kleine Laak zijn
begonnen vanaf de 14 de eeuw door de abdij van Tongerlo: indijking van beken en
beken gegraven voor afvloeiing.
De grote heide was vanaf 13 de eeuw eigendom van de Abdij van Averbode.
Van de 13 de tot 15 de eeuw deed men aan druiventeelt op het Wijngaardbos, vanaf de
16 de eeuw werd de heuvel bebost, omdat de dominante wijnimport vanuit Frankrijk de
wijngaarden onrendabel maakte. Vanaf de 17 de eeuw werden natte beemdengronden
ontgonnen en gehuchten zelfstandiger. De 18 de eeuw kenmerkt zich door de
aanplanting van dennenbossen en later massale populierenaanplanten op de broek- en
beemdengronden.
2. omgeving Demervallei en Diestiaanheuvels
Dit deelgebied in de zuidelijke helft van het studiegebied omvat de gemeentes Diest, Aarschot
en Scherpenheuvel-Zichem.
De Demervallei is een brede vallei, die scherp wordt afgelijnd door de omringende
diestiaanheuvels. Door de talrijke zijvertakkingen van de Demer ontstonden
uitgestrekte landschappen met beemden, broeken, donken. De valleiflanken waren
zowel landbouwgronden als boscomplexen.
Woonkernen ontstonden op de hogere delen maar in de nabijheid van de alluviale
gronden van de Demer. Ze ontwikkelden zich verder als straatdorpen langs de
belangrijkste wegen. De spoorlijn van Aarschot naar Diest is een belangrijke structuur,
die recht door het beemdenlandschap snijdt.
De Demer kende in de vroege middeleeuwen weinig overstromingen, vanaf de 15 de
eeuw gebeurt dit echter steeds vaker door aanslibbing en een verlegging van de
bedding. Demer betekent donkere rivier. In de omgeving vinden we ook nog
beeknamen als Zwartwater en Zwartebeek, vermoedelijk houdt deze naamgeving
verband met de aanwezigheid van turf in de ondergrond en de donkere kleur dat dit
geeft aan deze waterlopen.
De eerste landbouwnederzettingen zijn ontstaan door de inwijking van de Kelten in de
IJzertijd (1000v.C). Later ontstonden Frankische nederzettingen in de nabijheid van de
valleien, op de drogere en relatief vruchtbare gronden. In de buurt van de
nederzettingen ontstaan de eerste landbouwgronden. Het zijn gemeenschappelijk
ontgonnen akkers, die één aaneengesloten complex vormen.
13

Vanaf de 11 de en 12 de eeuw begonnen ook in de omgeving van de Demer de grote
ontginningsbewegingen. Er was een individuele aanpak van zowel boeren die spontaan
en ongepland te werk gingen, als van grootgrondbezitters die op meer systematische
wijze ontgonnen, zodat er een verspreid bewoningsbeeld ontstond. Alle
ontginningsstructuren werden bepaald door het reliëf en de waterhuishouding: de
drassige valleigronden als hooi- en weiland, de hellingen in cultuur, de heuvelruggen
bebost met gemengde loofbossen, de wegen volgden de langgerekte heuvels en
hierlangs ontwikkelden zich rijdorpen op de overgang van droog naar nat.
Aarschot wordt voor de eerste maal vermeld in 1107 als Arescod. Vanaf de 13 de eeuw
is Aarschot een economisch knooppunt, waarbij de Demer als waterweg een
belangrijke rol speelt. De Lakenhandel kende in 14 de eeuw een hoogtepunt. In de 18 de
eeuw breidt Aarschot uit in noordelijke richting, niet in zuidelijke richting vanwege de
flank. Uitbreiding van gehuchten langs wegen vormen steeds duidelijker een lint
(Langdorp, Gijmel, Homberg, Haterbeek, Opstal, Middelborg, Rillaar, …): de
hoogtelijn van 15m is een opvallende grens voor de bebouwing.
De stad Diest ligt gekneld tussen de Kluisberg en de Warande en deze twee
heuvelruggen hebben een belangrijke rol gespeeld in het ontstaan van Diest. Omringd
door heuvels en water was Diest een gedroomde verdedigingsplaats. Diest zou volgens
recent onderzoek afkomstig zijn van de Indogermaanse stam ‘dheus’, plus het
achtervoegsel ‘t’, dat nederzetting betekent, zou het zoveel betekenen als ‘nederzetting
bij heilig water’. In het begin van de 13 de eeuw is Diest uitgegroeid tot een stad met
stadswal en vestigingstorens. De weilanden en beemden lagen vooral buiten de wallen.
In de 14 de en 15 de eeuw zijn hopteelt en wijngaarden belangrijke landbouwactiviteiten
in de omgeving van Diest.
Het gebied ten zuiden van de Demer was tot het einde van de 18 de eeuw grotendeels
bebost. - vanaf 14 de en 15 de eeuw deed men aan wijnteelt op hellingen. Nog grote
delen heide werden vanaf 1840 systematisch bebost (naald). Afname van het aandeel
cultuurgrond, bossen groeiden terug aan of werden aangeplant. Heidegebieden werden
economische gezien immers ook overbodig.
Zichem is een oude Frankische nederzetting uit de 7 de eeuw. Zichem was
waarschijnlijk een plaats bij water of een moeras. Ten zuiden stond op een scherpe
heuvel een eikenbos, ten westen een beukenbos (12 de eeuw). Keiberg (niet vruchtbaar:
aardappelen en granen) en Messelbroek waren vooral landbouwgronden (kleine lapjes
grond gehuurd van grootgrondbezitters) en bosgebied. Tussen Zichem en
Scherpenheuvel deed men overal aan landbouw.
Voor de 16 de eeuw kende Zichem een grote welvaart door wijnbouw op de heuvels en
door zijn lakennijverheid, waarbij de Demer een belangrijke economische rol speelde.
In het begin van de 16 de eeuw doen er wonderbare feiten voor in het onherbergzaam
gebied ‘scherpe heuvel’: binnen 3 jaar was Scherpenheuvel uitgegroeid tot stad rond
een kapel.
In de 18 de eeuw bestaat heel de regio tussen Diest en Aarschot uit grote bosgebieden
landbouwgebieden. De Demervallei is één grote moerassige weide.
14

3. Omgeving Abdij Averbode en Tessenderlo
De oprichting van de Norbertijnenabdij in Averbode omstreeks 1125 heeft sindsdien
het landschapsbeeld mee bepaald. Omstreeks 1650 is de abdij volledig omgeven door
bossen en liggen ten noorden van de abdij een heel aantal vennen.
Tot in de 17 de eeuw is Averbode nauwelijks meer dan een Abdij en bestaat de
omgeving grotendeels uit bos, heide en vennen. De aanleg van wegen door de
dennenbossen maakte in de 19 de eeuw een einde aan het isolement. Rond 1840 groeit
de woonkern van Averbode(drukkerij, bedevaartsoord, werkgelegenheid).
Tessenderlo bestaat in de middeleeuwen vooral uit heidegebieden(12 de eeuw). De
verdere ontwikkeling ontstaat vooral door de natuurlijke 3 parallelle stroken van
heuvelkammen: landbouwcentra (velden en weilanden) in vruchtbare dalen, beboste
heuvelkammen (naald) , gehuchten die zich ontwikkelden bij de hoeves in de
vruchtbare omgeving.
Vanaf de 15 de eeuw ontstaan overal in de gemeente ontginningen van landbouw.
Het natuurgebied Gerhagen (heide, vennen) wordt eeuwenlang in stand gehouden door
begrazing. Aan het begin van de 20 ste eeuw wordt het gebied beplant met dennen en
veranderd het uitzicht naar een monotoon bosgebied. In de 18 de eeuw werden ook
Ulfheide en Engsbergen beplant .
Tessenderlo liep lang gebukt onder doortochten van verschillende legers en moest hen
van onderdak en voeding voorzien (tessenderlo = bos van de zuidtrekkers).
In recentere tijden heeft tessenderlo een verleden met zwaar vervuilende industrie.
Na WO I werden op grote schaal naaldbossen aangeplant in opdracht van de Merodes.
4. Landschapstypologie
4.1 Traditionele landschappen (kaart 11: Traditionele landschappen)
Onder traditionele landschappen worden de landschappen verstaan die niet of slechts in
beperkte mate gewijzigd werden door de grootschalige ingrepen die sedert de Industriële
Revolutie mogelijk waren. De belangrijkste veranderingen gebeurden echter pas na de
Tweede Wereldoorlog. ‘Voordien was de stabiliteit van de rurale landschappen in West-
Europa bijzonder groot. Op oude kaarten zijn de laat-middeleeuwse structuren nog algemeen
en ongeschonden te herkennen. Nu echter zijn vele van de traditionele landschappen enkel als
kleine relichtlandschappen overgebleven. Door uniformiserende processen werd hun grote
verscheidenheid genivelleerd, ofwel zijn ze totaal onherkenbaar geworden en omgevormd tot
moderne, nieuwe landschappen’.
Deze kenmerkende traditionele landschappen zijn de resultante van het natuurlijke draagvlak
(geologie, reliëf en bodem) én de landontginning door de mens, in zijn technologisch en
politiek kader, doorheen de geschiedenis. Ze zijn goed te herkennen op de eerste volledige
kaartbedekking van onze gewesten, de kabinetskaart van Ferraris (ca. 1775) (kaart 10 in
bijlage) en op de topografische kaarten van de 2 de helft van de 19 de eeuw.
De meeste traditionele landschappen kenden een trage en langdurige ontwikkeling, waardoor
zowel ruimtelijk als ecologisch een harmonische integratie van de verschillende componenten
15

van het landschap mogelijk was. Het resultaat is dat ze niet alleen nauw overeenstemmen met
de natuurlijke streken, maar ook een sterke eigen identiteit bezitten.
De traditionele landschappen weerspiegelen nog de verticale en ecologische relaties tussen het
natuurlijk milieu en de menselijke maatschappij vóór de grote veranderingen die aan het begin
van de 19de eeuw starten en die dit relatiesysteem grondig verstoren. Het is een
geïdealiseerde situatie die voorbijgaat aan de talrijke meer recente menselijke invloeden
(Antrop e.a., 2000). Traditionele landschappen worden ook gekenmerkt door sociale en
economische actoren uit het verleden en heden daar waar ecodistricten eerder de potentiële
landkwaliteiten voor de natuur beschrijven, hoofdzakelijk steunend op abiotische
landschappelijke componenten. Dit maakt dat de grenzen van traditionele landschappen en
ecodistricten niet steeds samenvallen (Antrop e.a., 1993).
De traditionele landschappen van Vlaanderen (Antrop e.a.) beschrijven de structuurdragende
matrix, de zichtbare open ruimten, de impact van de bebouwing en de betekenis van de kleine
landschapselementen.
Het studiegebied spreidt zich uit over 5 verschillende traditionele landschappen: de Centrale
Kempen, de Zuiderkempen (bestaande uit het Demerland, de Diestiaanrug van Averbode en
de Zuiderkempen van Lier en Heist o/d Berg), de Vallei van de Nete (op kaart: vallei van de
Grote Nete), de Dijle-Demer-Getevallei (bestaande uit de Demervallei en de vallei van de
Grote Beek) en het Hageland (op kaart: zandig Hageland). Het gebied ten noorden van de
Grote Nete en de Grote Laak behoort tot de Centrale Kempen. Het gebied tussen de Grote
Nete en de Demer noemen we de Zuiderkempen en bestaat uit 3 subeenheden. En ten zuiden
van de Demer ligt het zandige Hageland. De belangrijkste kenmerken van deze traditionele
landschappen worden hieronder weergegeven.
De Centrale Kempen
De Centrale Kempen bestaat als traditioneel landschap uit drie landschappelijke subeenheden,
het Land van Herentals-Kasterlee, het Land van Geel-Mol en het Land van Zoersel-
Wijnegem. Alleen het Land van Geel-Mol valt binnen de projectgrens.
De Centrale Kempen wordt als volgt beschreven:
Structuurdragende Zichtbare open Impact bebouwing Betekenis kleine
matrix
ruimten
landschapselementen
vlakke en golvende - talrijke open - kerndorpen en - talrijke geïsoleerde
topografie met een ruimten van sterk (rij)gehuchten maken deel elementen (molens,
duidelijke wisselende uit van de open ruimte; torens,
gerichtheid van omvang; - verkavelingen en hoeven, kapelletjes,...)
valleien, ruggen - vegetatie (bossen), lintbebouwing in de met dikwijls een
en bewoning topografie en beboste gebieden is soms monumentwaarde;
bebouwing zijn storend maar niet - lineair groen in de
ruimtebegrenzend. ruimtebepalend;
- open veldverkavelingen
en lintbebouwing
zijn storende elementen
maar zelden
ruimtebegrenzend.
valleien.
In ‘Het landschap meervoudig bekeken’ vinden we nog:
16

Landschapstypes: grote compartimenten gevormd door bossen en weilanden. Morfologie:
vlak en zachtgolvend: parallelle, langgerekte heuvels en interfluvia en brede moerassige
valleien. Landgebruik: weiland en (naaldhout)bos domineren. Nederzettingen en wegen:
driesdorpen, rijgehuchten en geïsoleerde nederzettingen (kampontginningen); Toekomstige
evolutie en milieuproblemen: weekendhuisjes en toenemende verstedelijking;
milieubelastende industrieën.
De Zuiderkempen
Het Traditioneel landschap van de Zuiderkempen bestaat uit verscheidene landschappelijke
subeenheden, waarvan de Zuiderkempen van Lier en Heist o/d Berg, het Demerland en de
Diestiaanrug van Averbode binnen het studiegebied liggen. De landschappelijke kenmerken
van deze subeenheden worden afzonderlijk beschreven:
De Zuiderkempen van Lier en Heist o/d Berg
Structuurdragende Zichtbare open ruimten Impact
matrix
bebouwing
hoofdzakelijk - sterk versnipperde en - complexe
vlakke topografie; onregelmatige open verweving van
valleien en ruimten van sterk open ruimten en
verstedelijkt verschillende omvang; bebouwing;
weefsel zijn - beperkt aantal gerichte - bebouwing
structuurbepalend vergezichten
dikwijls
begrensd door bebouwing en ruimtebegrenzend.
vegetatie.
Het Demerland:
Structuurdragende Zichtbare open ruimten Impact
matrix
bebouwing
bossen en een - sterk versnipperde en bebouwing
golvende topografie onregelmatige open ruimtebegrenzend
versneden door ruimten van sterk wisselende of opgeslorpt
(parallele) valleien omvang;
in vegetatie
- beperkt aantal gerichte
vergezichten
begrensd door topografie,
vegetatie (bossen)
en soms bebouwing.
(bossen)
De Diestiaanrug van Averbode
Betekenis kleine
landschapselementen
- talrijke geïsoleerde
elementen (molens,
torens,
hoeven, kapelletjes,...)
met dikwijls een
monumentwaarde;
- lineair groen in de
valleien.
Betekenis kleine
landschapselementen
- sterk geïsoleerd en
dikwijls met
monumentwaarde
- lineair groen in de
valleien en langs
wateroppervlakken
zijn karakteriserend.
Structuurdragende Zichtbare open ruimten Impact bebouwing Betekenis kleine
matrix
landschapselementen
17

topografie van - sterk versnipperde en
Diestiaanruggen en onregelmatige open
rivierduinen parallel kleine ruimten;
met de vallei van de - beperkt aantal gerichte
Demer
vergezichten
begrensd door
bebouwing en bossen
- bebouwing is
ruimtebegrenzend.
- verweving van open
ruimten en bebouwing
- grotere bossen zijn
gevrijwaard van
bebouwing
grotere bosmassa's
In ‘Het landschap meervoudig bekeken’ vinden we nog:
Landschapstypes: coulissenlandschap, compartimentenlandschap. Morfologie: valleien met
overstromingsvlakte, getuigenheuvels, plaatselijk landduinen. Landgebruik: vnl. weiland en
tuinbouw; populierenaanplantingen domineren. Nederzettingen en wegen: verspreide hoeven,
(rij)gehuchten; Toekomstige evolutie en milieuproblemen: sterke verstedelijkingsdruk;
verweving industrie en bewoning; overstromingsgevaar.
Vallei van de Nete:
Het traditioneel landschap vallei van de Nete vormt ter hoogte van het projectgebied de grens
tussen de Centrale Kempen en de Zuiderkempen. De vallei van de Grote Laak en meer
stroomafwaarts de vallei van de Grote Nete worden gezien als de fysische overgang van de
Centrale Kempen naar de Zuiderkempen.
De landschappelijke subeenheid die binnen de projectgrens valt is de Vallei van de Grote
Nete en wordt als volgt omschreven:
Structuurdragende matrix Zichtbare open
ruimten
- Brede vallei met een - open ruimten
rechthoekig
begrensd door
grachtennetwerk langs heen vegetatie en
de Kleine Nete;
bebouwing;
- Stroomopwaarts smalle - stroomopwaarts
vallei;
gesloten
- brede valleien met parallel
aan de
hoofdloop tal van leibeken;
zijbeken
monden hier vaak haaks in
uit;
-talrijke plassen/vijvers
Impact bebouwing Betekenis kleine
landschapselementen
- lineaire - opgaande groen is
bebouwing- plaatselijk sterk
Geïsoleerd ruimtebegrenzend;
bebouwing - aantal monumenten;
buiten de dorpen
waar de bebouwing
ook in
valleien ligt
Dijle-Demer-Getevallei:
Dit traditioneel landschap bestaat uit tien landschappelijke subeenheden waarvan er twee
binnen de projectgrens vallen, de Demervallei en de Vallei van de Grote Beek. Ze worden als
volgt omschreven:
Structuurdragende
matrix
Zichtbare open
ruimten
Impact bebouwing Betekenis kleine
landschapselementen
18

ede vallei met open ruimte met sterk sterke verweving door
begrenzende dalwanden wisselende omvang, lintbebouwing;
en vegetatiemassa’s en begrensd door bebouwing kan zowel
schermen en vegetatie, topografie ruimtebepalend als -
verstedelijkt weefsel en
bebouwing
begrenzend zijn
(lineair) groen versterkt
topografische structuur
Het Hageland
Het traditioneel landschap van het Hageland bestaat uit twee landschappelijke subeenheden,
het zandige hageland in het noorden en het zandlemige hageland in het zuiden. De perimeter
van het Merodeproject overlapt uitsluitend en slechts een klein deel met het zandige hageland.
Het gebied ten zuiden van de Demer tussen Diest en Aarschot behoort tot het zandige
Hageland.
Het Hageland wordt als volgt beschreven:
Structuurdragende Zichtbare open
matrix
ruimten
(beboste) wijdse soms
heuvelruggen en panoramische en
valleien met meestal
geassocieerde gerichte
wegen en bewoning (ver)gezichten
vormen
begrensd door
de hoofdstructuur topografie en
vegetatie
Impact bebouwing Betekenis kleine
landschapselementen
rijbewoning strekkend volgens lineair groen versterkt
de
valleistructuren
landschappelijke hoofdrichting
behoort tot
de Open Ruimte; verspreide
bebouwing en
vlakvormige bebouwing
meestal storend
maar zelden ruimtebegrenzend
In ‘Het landschap meervoudig bekeken’ vinden we voor het Hageland nog:
Landschapstypes: compartimentenlandschap gevormd door het reliëf. Morfologie: heuvelland
van parallelle ruggen en valleien. Landgebruik: akkerland en tuinbouw, fruitteelt.
Nederzettingen en wegen: rijdorpen en –gehuchten in het noorden; Toekomstige evolutie:
toenemende verstedelijking door lintbebouwing.
4.2 De Landschapsatlas: Ankerplaatsen en Relictzones (kaart 12: Ankerplaatsen en
Relictzones)
4.2.1 Wat is een relictzone?
Relictzones zijn de landschappelijke eenheden die als authentiek kunnen bestempeld worden.
Zij zijn de invulling van de traditionele landschappen in Vlaanderen en geven een bepaald
gebied of streek zijn eigenheid.
‘Een relict is een overblijfsel uit vroegere tijd dat nog getuigt van de toestand die toenmaals
was’.
Relicten getuigen van een wordingsgeschiedenis. Dit betekent dat een relict van verschillende
tijden kan zijn. Men noemt ze soms ook erfgoedelementen. Die elementen staan niet
19

geïsoleerd maar zijn onderling afhankelijk in een geografische context. Ze behoren tot één of
meerdere structuren.
Relictzones zijn gebieden van wisselende oppervlakte, waarin de landschappelijke structuren
van bewoning, wegen, kavels of perceelsbeplanting van de traditionele landschappen op een
herkenbare manier bewaard zijn gebleven. Relictzones vertonen dikwijls nog de verticale
relaties tussen de landschapscomponenten.
4.2.2 Inhoud van de relictzones:
Het aangeduide gebied heeft een grote rijkdom aan relictlandschappen. Ongeveer de helft van
de gehele perimeter (47,5%) ligt binnen een relictzone of ankerplaats (Landschapsatlas). Het
gebied tussen de Grote Nete en de Demer heeft de grootste dichtheid aan relictzones. Ze zijn
zo belangrijk omdat ze een landschappelijke structuur hebben die historisch is gegroeid. Dit
heeft een bijzondere meerwaarde omdat de structuur is geënt op de fysische onderlegger van
de streek en zo bijdraagt tot de herkenbaarheid en de eigenheid van de streek.
De Landschapsatlas geeft van elke relictzone aan welke de verstoringen zijn voor het behoud
van het authentieke landschap. Een visuele weergave van deze landschapsverstorende
elementen uit de landschapsatlas zijn opgenomen in kaart 13: Verstoring van de relictzones.
Aangezien de Relictzones uit de landschapsatlas de invulling zijn van de traditionele
landschappen, worden ze besproken volgens de indeling van de traditionelelandschappenatlas:
de Centrale kempen, de Zuiderkempen, en de valleien van de Grote Nete,
van de Demer, de vallei van de Grote Beek (of Drie Beken), het Hageland.
De landschappelijke elementen en gebieden worden gekenmerkt door één of meerdere
kwaliteiten die bepaald worden volgens de criteria zoals beschreven in een vorige studie
(Antrop M.& Van Damme S., 1995).
Volgende criteria worden gebruikt voor het weerhouden van de relicten:
1. herkenbaarheid: de mate waarin de morfologische verschijning op het
referentiedocument te zien is: in hoeverre zijn de vormen en structuren te zien
zoals op de oude kaartdocumenten die teruggaan tot Ferraris;
2. gaafheid: de mate waarin de informatieve waarde op het referentiedocument
nog volledig en onverstoord is t.o.v. de oude kaartdocumenten;
3. samenhang: de mate waarin de samenstellende elementen nog functioneel en/of
ruimtelijk-structureel bij elkaar passen.
Van de relictzones en ankerplaatsen wordt voor deze criteria een evaluatiescore toegekend.
Een score wordt bepaald op basis van de ruimere context van de hele provincie, dus alle
relictzones en ankerplaatsen. Dit is ook zo gebeurd voor de provincie West-Vlaanderen en
Antwerpen. De toegekende score is relatief en dient ook zo geïnterpreteerd worden.
• Hoog (3): het omschreven criterium is nog heel duidelijk aanwezig.
• Middel (2): het omschreven criterium is nog duidelijk aanwezig.
• Laag (1): het omschreven criterium is in mindere mate aanwezig maar nog
duidelijk aanwijsbaar.
• Niet te bepalen: door leemten in de kennis is de waarde van de criteria niet te
bepalen.
20

De Centrale Kempen
1. Land van Geel-Mol
2. Vallei van de Grote Nete
De Zuiderkempen
3. Zuiderkempen van Lier
4. Demerland
5. Diestiaanrug van Averbode
6. Vallei van de Grote Beek
7. Demervallei
Hageland
8. Zandig Hageland
Centrale Kempen
1. Land van Geel-Mol
Relictzones R10106, R10108, R10114, R10122, R10133
R10106: Bosgebied Olen:
(Bestaat uit twee van elkaar gescheiden relictzones)
Verstoring:
Industrie en diverse verkavelingen dringen langs alle kanten het bosgebied binnen.
Herkenbaarheid: 2
Samenhang: 2
Gaafheid: 1
Historische waarde:
Oostelijk deel: bij Ferraris heide temidden van cultuurland; bij Vandermaelen bosgebied met
snippers heide; herkenbaar bosrestant, doch niet meer zo gaaf wegens aanpassing vroeger
wegenpatroon en industriële verkaveling (cf. MGI). Zuidelijk deel: bij Ferraris heide; bij
Vandermaelen grotendeels bos met versnipperde stukken heide; nu herkenbaar bosrestant
temidden van verkavelingen (cf. MGI). Archeologische vondst: zone met protohistorisch
grafveld op 'Schaatsbergen' in oostelijk deel.
Esthetische waarde:
Gesloten bosgebied omringt dorpskern van Olen; duidelijk herkenbare structuur, doch lokaal
reeds bebouwd.
Beleidswenselijkheden:
Vrijwaren van bebouwing.
R10108: Domein abdij en kasteel van Tongerlo:
21

Verstoring:
Relictzone ligt grotendeels in ruilverkavelingsgebied (RVK Tongerlo).
Herkenbaarheid: 3
Samenhang: 2
Gaafheid: 2
Historische waarde:
Abdij van Tongerlo: bij Ferraris reeds vermeld; abdij en domein goed herkenbaar en relatief
gaaf, doch vroegere samenhang met landelijke omgeving is verloren gegaan door bebouwing
(cf. MGI); lange noordelijke dreef is nog intact (cf. MGI), kwam bij Ferraris uit op heide, nu
op enkele bosrestanten (cf. MGI), die op verschillende plaatsen aangetast zijn door
verkavelingen; binding met sterk verminkte Wimpvallei via kasteeldomein. Kasteel van
Tongerlo: domein is goed herkenbaar (cf. MGI) en staat nog in verbinding met abdijdomein.
Esthetische waarde:
Domein van abdij met dreef naar aanpalend 'bos' vallen op in omliggend 'ruilverkaveld'
gebied; abdij, kasteel en nabijgelegen kerk in dorpskern Tongerlo zijn mooie
vermaterialisering van eertijdse machtsverhouding (kerk-adel).
Beleidswenselijkheden:
Behoud en versterking domeinstructuren; vrijwaren van verdere verkavelingen.
R10114: Bos- en akkercomplex Hulshout - Westerlo:
(Bestaat uit drie afzonderlijke zones tussen Hulshout en Westerlo, waarvan er twee buiten de
perimeter voor de landschapsstudie liggen. Het 3 de deelgebied komt ongeveer overeen met het
bosgebied van de Beeltjens).
Verstoring:
Bebouwing en camping.
Herkenbaarheid: 2
Samenhang: 2
Gaafheid: 2
Historische waarde:
Overwijs-Hollandse dreef: bij Vandermaelen reeds opgetekend als stervormig wegenpatroon
tussen twee parallelle dreven; huidige bosrestanten zijn relatief gaaf en herkenbaar (cf. MGI).
Gooreinde - Kempische Ardennen: bij Ferraris heide; bij Vandermaelen eerste aanzet
ontginning heide; relatief gave ontginningsstructuur en bosrestanten (cf. MGI); Kempische
Ardennen aangetast door camping en waterpartijen. Beeltjens: bij Vandermaelen eerste aanzet
tot ontginning heide en bebossing; goed herkenbare ontginningsstructuur (cf. MGI).
Esthetische waarde:
Systematische ontginningsstructuur nog duidelijk waarneembaar in bos-akkercomplexen.
Beleidswenselijkheden:
Vrijwaren van ruilverkavelingswerken en bebouwing; versterken landschappelijke structuur.
R10122: Bos- en akkercomplex Meerhout – Olmen en rug Eindhout -Zittaart:
(Uitgestrekte relictzone, bestaande uit verscheidene deelzones, waarvan alleen het deelgebied
‘rug Eindhout – Zittaart’ deels binnen onze perimeter ligt).
22

Verstoring:
Infrastructuren (Albertkanaal, N126, E313) versnijden relictzone op verschillende plaatsen;
gedeeltelijk in ruilverkavelingsgebied gelegen (RVK Meerhout).
Herkenbaarheid: 2
Samenhang: 2
Gaafheid: 2
Historische waarde:
Rug Eindhout-Zittaart: rug is nog steeds geaccentueerd door bos (cf. MGI), doch verstoord
door verspreide bebouwing en A13; meest oostelijke punt van rug heeft sterk veranderde
perceelsstructuur, doch reliëf is duidelijk zichtbaar in landschap.
protohistorisch grafveld te Eindhout; lithisch materiaal ter hoogte van 'Zittaartsveld', '
Zittaartsbossen' en 'Vuurmolen'.
Esthetische waarde:
Diverse stukjes bos- en akkergebied van elkaar gescheiden door bebouwing en
infrastructuren; opvallend is de rug Eindhout-Zittaart die door bos en opgaand groen extra
geaccentueerd wordt in het landschap.
R10133: Open akker Trichelbroek:
Verstoring: /
Herkenbaarheid: 2
Samenhang: 2
Gaafheid: 2
Historische waarde:
Bij Ferraris als toponiem vermeld, gesloten akkerland op hoger gelegen rug, palend aan vallei
van de Kleine Laak; bij Vandermaelen zijn oude omwalling en St.-Bavokapel opgetekend en
is toenmalig wegenpatroon en nederzettingstructuur nog goed herkenbaar; verspreide bosjes
en restanten perceelsrandbegroeiing herinneren aan eertijds gesloten karakter.
Esthetische waarde:
Mooi, half open en hogergelegen akkerland aansluitend op vallei van de Kleine Laak met
herkenbare nederzettingsstructuur (cf. Vandermaelen).
Beleidswenselijkheden:
Behoud kleinschaligheid en half open karakter; vrijwaren van verdere bebouwing; behoud
binding met riviervallei.
2. Vallei van de Grote Nete
Relictzones R10096, R10109, R17001
R10096: Vallei van de Grote Nete:
Verstoring:
Albertkanaal, Kanaal Dessel-Schoten, E313 en andere infrastructuren doorsnijden vallei.
Herkenbaarheid: 3
Samenhang: 3
23

Gaafheid: 3
Historische waarde:
Vallei wordt grotendeels gekenmerkt door duidelijk herkenbare valleigronden (cf. MGI)
afgewisseld met stukken waar perceelsstructuur onherkenbaar is of schaalvergroting heeft
ondergaan; Grote Nete kent nog een sterk meanderende loop.
Vallei tussen Kruiskensberg en Bernum: over het algemeen is vroegere beemdenstructuur nog
af te lijnen (cf. MGI); ter hoogte van Kruiskensberg nog goed herkenbare perceelsstructuur
(cf. MGI), met bijzondere aandacht voor recent uitgebaggerde oude Netemeander in
beschermd landschap gelegen; meer stroomopwaarts hebben valleigronden eerder
schaalvergroting ondergaan (cf. MGI).
Vallei ter hoogte van Zammel: meanderende loop van Grote Nete wordt begeleid door
gesloten valleilandschap; herkenbare en zeer gave perceelsstructuur (langgerekt en smal)
hoofdzakelijk bebost en met veel restanten van opgaande begroeiing (cf. MGI)
Vallei van Males Broek tot Bels Broek: herkenbare perceelsstructuur met resten van opgaande
randbegroeiing en vele kleine vijvertjes (cf. MGI); perceelsrandbegroeiing en bosjes zorgen
voor gesloten karakter; bij MGI is Males Broek groot wateroppervlak tussen Grote Nete en
Scherpenbergloop. (buiten gebied)
Vallei ter hoogte van Heist-op-den-Berg ('Netevallei te Hallaar'): gesloten valleigebied met
aansluitend hogergelegen cultuurland voorzien van resten opgaande begroeiing en met
herkenbare perceelsstructuur (cf. MGI); relicten van het oorspronkelijk alluvium, zoals het er
eeuwen lang uitzag; van oudsher werden de drassige gronden gebruikt als graasweide voor het
vee en als hooiland; kenmerkend voor hogergelegen gronden nabij Hallaar en te Vossekoten
en Wieshagen zijn de kleinere percelen, gescheiden door houtwallen, houtkanten en dreven.
(buiten gebied)
Vallei ter hoogte van Booischot: Herenbossen bij Ferraris reeds bos, bij Vandermaelen aanzet
herbebossing en aanleg huidige wegen, nu nog herkenbare en gave structuur (cf. MGI);
beemdenstructuur nog herkenbaar met restanten bos (cf. MGI). Vallei van de Steenkesbeek:
nog natuurlijke loop van de Steenkesbeek en de beemden in het NO deel van het landschap
zijn elementen die getuigen van een eeuwenoud verleden.
Vallei ter hoogte van Herselt: op rechter oever vroegere beemdenlandschap grotendeels
ingenomen door opgaand groen (cf. Ferraris, Vandermaelen en MGI) en Kwarekken heeft
herkenbare perceelsstructuur, vroegere beemden zijn nu bos (cf. Ferraris en MGI); op linker
oever valleigronden hebben perceelsvergroting ondergaan (cf. MGI).
Vallei ter hoogte van Varendonk: mooi en zeer gaaf kasteeldomein van Merode (cf. Ferraris
en MGI); hoofdzakelijk gesloten beemdenlandschap (cf. MGI). Archeologische vondsten:
Lithisch materiaal en Romeinse site (palen, aardewerk, brons en glas) langs de Nete ter
hoogte van Netekant; Litisch materiaal, Late-Ijzertijdbewoning, Ijzertijd grafveld te
'Hemelberg' in Oosterlo (grotendeels in relictzone gelegen gaande van Oosterlo tot Zammel);
lithisch materiaal, lanspunt uit Bronstijd (in 'Lange Zillen') en oude houten brugresten (uit
Nete gehaald) in vallei ter hoogte van Malesbroek;
Esthetische waarde:
Duidelijke en grote riviervallei met sterk meanderende rivier en grotendeels intacte
valleigronden; gesloten karakter van vallei is op diverse plaatsen nog goed bewaard.
Netevallei te Hallaar: esthetische waarde wordt bepaald door afwisseling van bossen,
broekbossen, hooilanden, weilanden en akkers, gescheiden door houtwallen, houtkanten,
bomenrijen, dreven, beken en grachten; geheel sluit mooi aan bij Netevallei te Itegem in
noorden en te Booischot in zuiden. Vallei van de Steenkesbeek: esthetische waarde wordt
bepaald door homogeniteit van het gehele landschap met open graslanden en akkers,
24

afgewisseld met struwelen, bossen en boomgaarden, met zeer weinig visueel storende
elementen.
Beleidswenselijkheden:
Behoud gesloten karakter van vallei; vrijwaren van bebouwing en verdere versnippering door
infrastructuren.
R10109: Vallei van de Wimp:
Verstoring:
Bebouwing in vallei ter hoogte van Leibeek; vallei valt nagenoeg volledig binnen
ruilverkavelingsgebied (RVK Wiekevorst).
Herkenbaarheid: 2
Samenhang: 1
Gaafheid: 2
Historische waarde:
Slechts enkele stukken van volledige Wimpvallei komen in aanmerking als relictzone, omdat
de vallei sterk ruilverkaveld is (loop van de Wimp is tevens gekalibreerd). Vallei ter hoogte
van Herlaar: kasteel reeds bij Ferraris vermeld; toenmalige park- en valleistructuur is nog
duidelijk herkenbaar (ook cf. MGI); ter hoogte van Leibeek komen goed herkenbare bossen
voor, waar structuur van vroeger wegenpatroon nog af te lezen is uit de perceelsstructuur (cf.
MGI). Vallei ter hoogte van Vijfhuizen: nog een meanderende loop met herkenbare
perceelsstructuur en gesloten landschap (cf. MGI).
Esthetische waarde:
Volledige vallei is zwaar verminkt en onherkenbaar; stukje ter hoogte van Herlaar sluit aan op
vallei van de Grote Nete en heeft nog min of meer een gesloten karakter.
R17001: Vallei van de Kleine en Grote Laak:
Verstoring:
E313.
Herkenbaarheid: 3
Samenhang: 3
Gaafheid: 3
Wetenschappelijke waarde:
Kleinschalige vallei met biologisch waardevolle percelen, voornamelijk ter hoogte van de
Rammelaars (= buiten gebied landschapsstudie), aan de zuidzijde begrensd door een
Diestiaanheuvelrij..
Historische waarde:
Ossebroeken, Rendershoek, Achter-de-Bergen en Swinnebroeken: bij Ferraris en
Vandermaelen duidelijke beemdenstructuur en enkele bospercelen; zeer goed herkenbare en
gave perceels- en wegenstructuur met veel restanten opgaande randbegroeiing (cf. MGI);
gedeeltelijk verstoord door E313.Kleinschalig valleigebied met natte weilanden, historische
percelering en historisch stabiel bos waarbinnen als relicten te beschouwen zijn : Vallei ter
hoogte van Vorst: duidelijk herkenbare vallei op grens met provincie Vlaams Brabant; goed
herkenbare perceelsstructuur met perceelsrandbegroeiing en bosjes, aansluitend op Wetsberg-
Baelberg (bosrestanten die heuvelrug accentueren) (cf. MGI).
25

Vallei ter hoogte van Veerle: beboste beemden met herkenbare structuur, rechte dreven in
westelijk deel vallei en cultuurland met restanten opgaande begroeiing (cf. MGI);
basisstructuur vallei gaat terug tot Ferraris.
Oversteense Heide en Bulkenberg: bij Ferraris heide ('Olmse heide'); bij Vandermaelen heide
in ontginning; wegenpatroon is herkenbaar en gaaf, talrijke bosrestanten en dreven,
landbouwpercelen hebben schaalvergroting ondergaan (cf. MGI). Vallei van de Dode Beek ter
hoogte van Kanaal Dessel-Schoten: bij Ferraris en Vandermaelen groot beemdengebied;
herkenbare langgerekte perceelsstructuur met restanten randbegroeiing en bosjes (gesloten
karakter). (= buiten gebied)
Esthetische waarde:
Duidelijk aflijnbare vallei met gesloten uitzicht en herkenbare beemdenstructuur.
Beleidswenselijkheden:
Vrijwaren van bebouwing en schaalvergroting.Behoud van de historische percelering langs de
Grote Laak
3. Zuiderkempen van Lier
Relictzone R10113
R10113: Open akkergebied Bernum – Buggeneinde - Locht:
Verstoring:
Toenemende bebouwing langsheen wegen.
Herkenbaarheid: 2
Samenhang: 2
Gaafheid: 2
Historische waarde:
Bruggeneinde: relatief gaaf wegenpatroon en perceelsstructuur (cf. MGI); gesloten uitzicht
door perceelsrandbegroeiing en bosjes (cf. MGI). Grote en Kleine Zaartloop: gesloten
landschap zoals bij Ferraris; herkenbare perceelsstructuur en wegenpatroon (cf. MGI);
hoeveelheid bos is afgenomen (cf. Vandermaelen); toename bebouwing langsheen wegen.
Kenmerkend voor hogergelegen gronden nabij Hallaar en te Vossekoten en Wieshagen zijn de
kleinere percelen, gescheiden door houtwallen, houtkanten en dreven.
Esthetische waarde:
Hogergelegen en gesloten akkerland grenzend aan vallei van de Grote Nete.
Beleidswenselijkheden:
Vrijwaren van ruilverkavelingswerken en bebouwing.
4. Demerland
Relictzones R10134, R20101, R27002
R10134: Bos- en beemdencomplex Houtvenne, Herselt en Veerle:
(zeer uitgestrekte relictzone, bestaande uit verscheidene kleine deelzones in het westen
(enkele buiten perimeter) en twee zeer grote deelzones tussen Herselt en de Grote Nete en
(ongeveer) tussen Herselt, Langdonken en Veerle.
Verstoring:
Tuinbouw en bebouwing rond dorpskernen en verspreid over relictzone.
26

Herkenbaarheid: 3
Samenhang: 3
Gaafheid: 3
Wetenschappelijke waarde:
Goor: laagveengebied.
Historische waarde:
Scheiloop - Steenkensloop: beemdenlandschap met bosrestanten (cf. Ferraris en MGI),
wegenpatroon relatief gaaf en verspeide bebouwing (cf. MGI); oprukkende tuinbouw doet
vroegere uitzicht verdwijnen. Het Goor en de Hei: bij Ferraris heide van Meerbeek; bij
Vandermaelen eerste aanzet ontginning van heide en bezuiden gelegen goor; herkenbare
ontginningsstructuur, vnl. bebost met enkele open stukken (cf. MGI); verspreide bebouwing
neemt echter toe. Prinsenbos en Raambroekse Bossen: respectievelijk bosrestanten uit tijd van
Ferraris en Vandermaelen, met daarop aansluitend gesloten beemdenlandschap met relatief
gave perceelsstructuur (cf. Ferraris en MGI) en gesloten bosgebied (restanten) met herkenbare
structuur (cf. Ferraris en MGI). Houtvenne: gesloten beemdenlandschap met bosrestanten (cf.
Ferraris, Vandermaelen en MGI) en verspreide bebouwing; vnl. in noorden tuinbouw.
Kleiputten Ramsel: herkenbare, doch niet meer zo gave structuur (cf. MGI). Peerdsloop:
beemdenlandschap met bosrestanten en andere opgaande begroeiing (gesloten karakter) (cf.
MGI). Ramselse Berg: relatief gave en herkenbare bosrestanten (cf. Vandermaelen en MGI)
ingesloten door bebouwing. Meersels Bos: langsheen Calsterloop of Herseltsebeek gelegen
bosrestanten als uitloper van Meersels Bos in Vlaams-Brabant (cf. MGI). Langdonken: bij
Ferraris heide (Langh Donck); bij Vandermaelen aanzet bebossing; herkenbare en relatief
gave ontginningsstructuur (cf. MGI); toenemende bebouwing; grenzend aan Herseltsebeek
(provinciegrensoverschrijdend). Hertberg - Groen Heuvel (MGI): bij Ferraris reeds bosgebied,
goed herkenbare en gave structuur (cf. Vandermaelen en MGI) echter aan randen aangetast
door verkavelingen en verspreide bebouwing; gesloten cultuurland met verspreide
bebouwing, herkenbare wegenstructuur en schaalvergrote percelen (cf. MGI). Rode Laak: bij
Ferraris grote stukken beemdenlandschap met daarop aansluitend akker- en weiland met
perceelsrandbegroeiing; toenmalige beemden zijn nu bebost (althans ter hoogte van
Varendonk en Helschot); herkenbare perceelsstructuur, relatief gaaf wegenpatroon en
restanten perceelsrandbegroeiing (cf. MGI); bebouwing ter hoogte van Veerle en Heieinde is
toegenomen. Kapittelberg - Molenberg: bosrestanten en opgaande begroeiing met herkenbaar
wegenpatroon (cf. MGI). Herseltsebeek (= Kalsterloop): ter hoogte van Blauwberg
bosrestanten, herkenbare structuur, doch aangetast door bebouwing (cf. Vandermaelen en
MGI); ter hoogte van Varentwinkel relatief gave beemdenstructuur, kleine visvijvertjes en
overwegend gesloten uitzicht (cf. MGI), bebouwing neemt toe.
Esthetische waarde:
Verspreid liggende beboste gebieden, dikwijls geassocieerd met reliëf, met daarop aansluitend
beemden; dikwijls opvallende overgang in landschap.
Beleidswenselijkheden:
Vrijwaren van verdere bebouwing.
R20101: Molenberg:
Verstoring: /
Herkenbaarheid: 2
Samenhang: 1
Gaafheid: 1
27

Historische waarde:
De Molenberg (behalve de top rond de molen) werd na Ferraris met naaldbomen bebost. De
percelen bos wijzigden gedurende de periode. Het Eekelbos was ten tijde van Ferraris een bos
maar is nadien een naaldbos geworden waarvan de percelen ook wijzigden.
R27002: Diestiaanruggen ten noordoosten van Diest:
Verstoring:
Bebouwing op de getuigenheuvels (villegiatuur en weekendhuisjes) vormen een probleem.
Intensieve recreatie (mountainbike, .)
Herkenbaarheid: 3
Samenhang: 2
Gaafheid: 2
Wetenschappelijke waarde:
De ruggen bepalen zeer nadrukkelijk het landschap van het Hageland. Het diestiaan speelde
een belangrijke rol in de architectuur als leverancier van de donkere ijzerzandsteen. Ze is nog
terug te vinden in heel wat oude gebouwen in de streek.e relictzone heeft een belangrijke
geomorfologische waarde. Ze omvat immers twee evenwijdige, noordoost-zuidwest
georiënteerde, rijen getuigenheuvels, voormalige zandbanken voor de kust van de
Diestiaanzee.
Historische waarde:
Ten tijde van Ferraris waren de bossen op de toppen van de diestiaanruggen vaak reeds
versnipperd. Vaak werden de bossen gerooid om akkers aan te leggen. Hooilandse Berg:al
van voor Ferraris permanent bebost, met enkel aan de rand naaldbomen. Busselenberg: was
steeds (sinds F.) een kouter landschap geweest met her en der een paar percelen bos. De
laatste 50 jaar wel enige lintbebouwing. Rauwberg-Kelbergen-Engelbeek-Veldbeek: de
weinige percelen bos waren ten tijde van Ferraris reeds bos zij het dat er toen meer bos was.
De perceelsvormen zijn behouden gebleven, de perceelsrandbegroeiing is wel verdwenen.
Omwalde site "Wallehoeve". Het wegenpatroon is sinds Ferraris ongewijzigd, er liggen een
aantal holle wegen. Hertenrode Bos: Tot na Van der Maelen 1 groot aanéén gesloten bos, ten
tijde van MGI minder bos dan nu.
Esthetische waarde:
De ruggen bepalen zeer nadrukkelijk het landschap van het Hageland. Vaak zijn het de meest
groene plaatsen door hun bebossing begroeide taluds en holle wegen. Zij zorgen dan ook voor
heel wat diversiteit dat nog versterkt wordt door haar topografie.
Beleidswenselijkheden:
Onderhoud van de KLE en eventueel heraanplanten.
5. Diestiaanrug van Averbode
Relictzones R12701, R20061, R20062, R20100
R12701: Averbodebos:
Verstoring:
Het oostelijk deel is aangetast door verkavelingen en recreatie-infrastructuur.
Herkenbaarheid: 3
28

Samenhang: 3
Gaafheid: 3
Wetenschappelijke waarde:
In de omgeving van Averbode begon de aanplanting van naaldbomen veel vroeger dan de rest
van de Kempen, dit onder invloed van de Kempen.Het groot stuifzandcomplex
Averbodeheide en de getuigenheuvels (zandbanken in de voormalige Diestiaanzee)
Houterenberg en Rodenberg hebben een belangrijke geomorfologische waarde.
Historische waarde:
De omgeving van de abdij is de laatste 230 jaar weinig gewijzigd. Ten Noordwesten van het
huidige Averbode bos zijn er na F. een aantal hectaren bos omgezet in weiden die later
bebouwd werden.Bos van abdij van Averbode: gave en herkenbare bosstructuur (cf. Ferraris);
uitgestrekt (provinciegrensoverschrijdend) en aansluitend op ankerplaats in Vlaams-
Brabant.De relictzone is rijk aan nederzettingen en grafvelden uit de Metaaltijden.
Schapendries is niet meer zo gaaf dan het Averbodebos doordat er hier bebouwing is. Reeds
ten tijde van Ferraris was het minder bebost en bestond het hoofdzakelijk uit akker. Averbode
Heide: was reeds ten tijde van Ferraris deels naaldbos, deels heide die nadien bebost werd.
Van het tiental vijvers zijn er heel wat drooggelegd na Van der Maelen. In de loop van de
laatste 50 jaar is er 1 vijver terug aangelegd zij het met een andere vorm.
Esthetische waarde:
Een mooi uitgestrekt bos, uniek voor deze regio.Onderdeel van uitgestrekt abdijbos
geassocieerd met reliëf en opvallend in landschap.
Sociaal-culturele waarde:
Zeer belangrijk recreatiegebied.
Beleidswenselijkheden:
Tegengaan verstedelijking door weekendhuisjes. Omvorming naar meer natuurgericht
bosbeheer. Stuifzanden beschermen tegen overmatige betreding.
R20061: Kasterloop – Herseltse Beek:
(Relictzone bestaande uit drie deelgebieden, waarvan 1 verkeerdelijk ‘R10061’ genoemd
wordt. Kalsterloop loopt ook door in relictzone 10134.)
Verstoring:/
Herkenbaarheid: 1
Samenhang: 1
Gaafheid: 2
Wetenschappelijke waarde:
Van groot bio-ecologisch belang.
Historische waarde:
Meertsels: Een overgebleven deel van het vroegere "Graevenbosch" (F.).met langsheen de
Kasterloop een restant van het beemdenlandschap. Blakers-Wevels: langgerekte percelen
dwars op de Herseltse beek zijn bewaard gebleven. De perceelsrandbegroeiing is grotendeels
verdwenen. De moerassen zijn na F. drooggelegd en in weiden omgezet. Veel percelen heide
werden omgezet in bossen vnl. naaldbossen. Reeds vroeg (cf. Ferraris)) verspreide bewoning.
Kastersbos (=Kalstersbos op topo): "historisch" bos waar reeds 230 jaar terug percelen
weiden tussen lagen, maar de plaats van de weiden is deels gewijzigd.
Beleidswenselijkheden:
Heraanplanten en onderhoud van perceelsrandbegroeiing.
29

R20062: Rode Berg – Steenheuvels – Molenheide - Meetshoven:
(Bestaat uit drie deelgebieden ten noorden van de Demervallei tussen Aarschot en Testelt).
Verstoring:/
Herkenbaarheid: 2
Samenhang: 2
Gaafheid: 2
Historische waarde:
Ten tijde van Ferraris bestond het landschap op de Diestiaanrug hoofdzakelijk uit heide met
hier en daar een naaldbos. Nadien verdween de heide meer en meer ten gunste van de
naaldbossen, ook bepaalde landbouwgebieden ( de armste akkers) werden bebost. Op de rug
was de bewoning verspreide in kleine concentraties. De akkers liggen in een compartimenten
landschap dat vorm kreeg door de perceelsrandbegroeiing rond de vaak kleine percelen akker
(de grootte ervan nam de laatste 50 jaar wel toe). Deze zijn nog op verschillende plaatsen te
herkennen. Goor: Historisch omwalde hoeve Vennenhof ligt nog in haar oorspronkelijk
landschap (cf. Ferraris). Rode Berg: pas na MGI werd de heuvel volledig bebost, het is één
van de weinige heuvels die niet verkaveld is. Meetshoven: het dreven landschap bestond reeds
ten tijde van Ferraris, het naaldbos ontstond door aanplanting op heide.
Esthetische waarde:
Wijds overzicht over het Hageland.
Beleidswenselijkheden:
Vrijwaren van bebouwing en herstel van de heidevegetaties.
R20100: Arendschot - Ekelenberg:
(Twee van elkaar gescheiden relictzones)
Verstoring:/
Herkenbaarheid: 3
Samenhang: 3
Gaafheid: 3
Historische waarde:
Bepaalde delen van het landschap waren ten tijde van Ferraris nog heide die nadien omgezet
werd naar naaldbos. Arendschot: landschap niet meer gewijzigd sinds MGI, t.t.v. Ferraris was
dit 1 grote heide, nadien (cf. V.d.M.) werd het kasteel en de omwalde hoeve gebouwd. De
dreven, de perceelsvormen en het bodemgebruik zijn behouden gebleven. Ekelenberg-Het
Zand: t.t.v. F. reeds bebost (enkel de heuvel zelf), na MGI verspreide bewoning. De
noordelijke zijde van Zwart Water pas na V.d.M. bebost. Eiland-Prinsenbos: T.t.v. F. heide,
nadien (V.d.M.) 1 uitgestrekt bos daarna perceelsgewijs gerooid. Sindsdien weinig gewijzigd
qua perceelsvorm en landgebruik, wel verspreide bewoning bijgekomen. Dassenaarde:
Ferraris volledig bebost, V.d.M. deels ontbost en omgezet naar akkerland, MGI Deels herbost
(in de beemden populier). Asdonk: sinds Ferraris weinig gewijzigd, enkel de natte zone tegen
het Zwart Water, bij hoeve "Klein Asdonk", werd bebost sinds begin deze eeuw.
Esthetische waarde:
Asdonk: een merkwaardig drevenlandschap in deze omgeving.
30

Hageland
6. Zandig Hageland
Relictzones R20065, R20066, R20105
R20065: Hellingsbossen van Noord-Haspengouw:
(Gordel van relatief kleine relictzones die in een boog ten zuiden van Aarschot liggen. De
meeste van deze zones liggen buiten onze perimeter).
Verstoring:
Vaak zijn de hellingsbossen verkaveld. Kloesebos: R25
Herkenbaarheid: 2
Samenhang: 1
Gaafheid: 2
Wetenschappelijke waarde:
Vaak komen in deze restbossen nog zeldzame vegetaties voor. Doordat de tertiaire
ondergrond hier vaak dagzoomt geeft dit vaak een aparte vegetatie. Op sommige plaatsen
komt er als ondergroei nog heidevegetatie voor, elders werd de tot in de 19de eeuw hier
veelvuldig voorkomende heide hersteld. Paleolithische en Mesolithische vondsten.
Historische waarde:
Konijnenberg:Van op de heuvel loopt parallel met de beek enkel taluds door de mens
aangelegd. De noordelijke zijde van de berg was 20 jaar terug ook bebost;
Waaiberg: was ten tijde van Ferraris heide, werd nadien ontgonnen maar sinds begin de
twintigste eeuw werd het perceelsgewijs bebost waardoor het een versnipperde indruk geeft.
(Buiten gebied):Verspreid over het Hageland liggen er op de steile randen van de
Diestiaanruggen restanten van grote bossen die vaak de hele rug omvatten ten tijde van
Ferraris. In noordelijk Hageland waren zij op hun beurt restanten van het Kolenbos dat in
noordelijk Hageland tot voor 1100 quasi ongerept was (cf. toponiemen). De bossen werden in
het zuiden van Het Hageland veel vroeger gerooid omdat ze op een vruchtbare bodem
stonden. Hasenberg: tussen V.d.M. en begin 1900 volledig ontbost op de steilste hellingen na.
De bebouwing kwam nadien. Konijnenberg:Van op de heuvel loopt parallel met de beek
enkel taluds door de mens aangelegd. De noordelijke zijde van de berg was 20 jaar terug ook
bebost. Tienbunderbos: het restant van het grote bos t.t.v. F. werd door de aanlag van de A2
nog eens opgedeeld. Montenakenbos: restanten van het grote "Montenakenbos" Dat geheel
het gehucht omvatte en waarvan er nog meerder resten rond het gehucht verspreid liggen. Dit
is het grootste restant. Mostingbos-Peperbos-Kaaskorf:Begin twintigste eeuw was 3/4 van het
bos gerooid, de rest van het bos was erg versnipperd. Nadien is het aantal percelen bos terug
toegenomen waardoor terug een groter aaneengesloten bos onstond met daar rond nog enkele
losse percelen bos. Houwaertsberg: de flanken van de "berg" waren tot V.d.M. bebost. Begin
twintigste eeuw waren er nog enkele percelen bos. Tussen de akkers lagen/liggen taluds en
holle wegen. Hertogenbos-Kloesebos: Tot na V.d.M. bos met middenin wat heide, nadien
werd het door perceelsgewijze rooiing volledig versnipperd. De schaapsvijver wijzigde
gedurende de 230 laatste jaren van ligging en vorm en stond perioden droog. Eikelberg: T.t.v.
F. heide, nadien bebost. De bewoning nam aanvang vanaf begin de twintigste eeuw.
Liedeberg:Volledig bebost tot na V.d.M., nadien perceelsgewijs gerooid en omgezet naar
akker, na WOII aan de noordelijke zijde een verkaveling. Na 1965 werden nog bepaalde delen
gerooid, andere delen werden terug aan geplant. Benninksberg-Kratenberg: wegen over de
31

Benninksberg dateren van de laatste 50 jaar. De zuidelijke hellingen van de Kratenberg
behield haar bebossing en haar begroeide taluds, meer naar het oosten van de helling is de
zone meer aangetast door bebouwing en bebossing. Wijngaardberg: was tot na V.d.M. bebost,
nadien werd de top gerooid en werden er boomgaarden (laagstam) op geplant. Op de top van
de wijngaard berg staat een kilometerlange muur ter bescherming van het fruit. (aan
noordelijke zijde een verlaten Diestiaangroeve) Waaiberg: was ten tijde van Ferraris heide,
werd nadien ontgonnen maar sinds begin de twintigste eeuw werd het perceelsgewijs bebost
waardoor het een versnipperde indruk geeft.
Esthetische waarde:
Van op de vaak ongerepte diestiaanruggen en de hellingen heeft men in een beboste
omgeving een panoramisch uitzicht. Tevens zorgen de bossen op de hellingen voor een
variatie in het landschap. Op de hellingen lopen vaak nog holle wegen met een grote planten-
en bloemenrijkdom.
Beleidswenselijkheden:
Behoud van de hellingsbossen en uitbreiding van het bosareaal. Onderhoud van de holle
wegen, niet asfalteren en behoud van de taluds.
R20066: Dikkenbos:
(Ligt eveneens in de gordel van relictzones 20065, maar is geen hellingbos.)
Verstoring:/
Herkenbaarheid: 1
Samenhang: 2
Gaafheid: 2
Historische waarde:
Dit alluvium was ten tijde van Ferraris bebost met naald-en loofbomen. De tussenliggende
akkers en weiden waren toen 1 uitgestrekte heide.
Beleidswenselijkheden:
Herbebossing waardoor de versnippering verdwijnt.
R20105: Negentiende eeuwse verdedigingsgordel van Diest
Verstoring:/
Herkenbaarheid: 2
Samenhang: 2
Gaafheid: 2
Wetenschappelijke waarde:
Geeft een idee van de 18-19de eeuwse verdedigingsarchitectuur van een stad
Historische waarde:
Reeds van in de middeleeuwen had Diest een uitgebreide verdedigingsgordel die tot begin
deze eeuw operationeel was. Bepaalde delen zijn nog militair domein. Lazarijeberg: enkel het
deel aan de westelijke zijde van de heuvel is niet gewijzigd door militaire infrastructuur. Het
gebied rond het Fort van Leopold (na Ferraris gebouwd) is bebost na V.d.M. Citadel: reeds
ten tijd van Ferraris stond hier een fort dat begin 19de eeuw (cf. V.d.M.) vernieuwd werd en
aangepast aan de toenmalige verdedigingstechnieken. De 5-puntige verdedigingsvorm is nog
32

duidelijk in het landschap te herkennen. Nadien werd de onmiddellijke omgeving van de
citadel bebost. Een deel van de omwalling van de stad vormt nog steeds de rand van de stad.
Esthetische waarde:
Vormt een groene ring omheen de stad
Beleidswenselijkheden:
Opstellen van een beheers- en inrichtingsplan.
7. Demervallei
Relictzone R20064
R20064: Demervallei Vlaams-Brabant:
(Deze relictzone bestaat uit 2 afzonderlijke delen. Een eerste grote deel tussen Aarschot en
Diest en een tweede ten Oosten, Zuid-oosten van Diest).
Verstoring:
Herkenbaarheid: 3
Samenhang: 3
Gaafheid: 3
Wetenschappelijke waarde:
Het is de meest oostelijke uitloper van de Vlaamse Vallei. De Demervallei heeft een
uitgestrekt beemdenlandschap met heel wat biologische potenties mede door de afgesneden
meanders (coupures- de oudste nog bestaande van circa 1750) en het patroon van fossiele
meanders. De fossiel meanders met vaak rivierduinen in de buurt zorgen voor een grote
bodemkundige variatie (kleigronden, laagveen, zandige duinen)die zich vertaalt in een fauna
en flora diversiteit(voedselrijke-, verlandings- en graslandvegetaties, struweel, droge heide en
bosbiotopen). Er bevinden zich tevens halfnatuurlijke vegatiecomplexen in de oude en steeds
zelzamer wordende hooilanden. Zeer belangrijke ecologische hoofdstructuur. De donken
waren in de steentijd reeds in occupatie. In het landschap zijn er nog oude turfputten merkbaar
in het landschap. Vondsten uit de steentijd.
Historische waarde:
Ten tijde van Feraris was de vallei één uitgestrekte beemde met slechts aan de rand
perceelsrandbegroeiing. De opdeling van de grote beemden rond de Demer gebeurde pas na
Van der Maelen. Na 1948 werden de beemden op grotere schaal omgezet in
populieraanplantingen. Sommige delen langs de Demer bestaan uit 4/5 populieraanplantingen,
struweel en opgaand struikgewas. Langsheen de Demer liggen er tal van afgesneden
meanders. Kraanrijk: Slechts een klein deel is nog heide, ten tijde van Ferraris was het nog
één groot heidegebied, nadien werd het grotendeels omgezet in weiland met
perceelsrandbegroeiing dat op haar beurt grotendeels werd omgezet in populieraanplantingen.
De vijver/plassen dateren van na V.d.M., de kleinste zijn het recentst. (cf. MGI)
(Turfputten?). Molenstede: De perceelsrandbegroeiing is deels bewaard en een deel van het
bos is recent (na MGI). De omgeving van Remakshoeve sinds MGI niet meer gewijzigd.
Esthetische waarde:
Een uitgestrekt landschap met bomenrijen en natte bossen, meandercoupures, rivierduinen en
fossiele meanders die voor variatie zorgen. Het alluvium ligt tussen relatief steile vallei-
hellingen.
Beleidswenselijkheden:
Verhogen van waterkwaliteit, geen vergravingen toelaten en de populieraanplantingen
33

eperken door de hooilanden te bewaren. Waterbeheersingswerken meer afstemmen op de
ecologische facetten van de vallei
8. Vallei van de Grote Beek
Relictzone R27001
R27001: Vallei van Zwart Water, Grote-, Kleine- en Middelbeek:
Verstoring:
Sterke verstoring van de landschappelijke belevingswaarde door Tessenderlo Chemie.
Herkenbaarheid: 2
Samenhang: 2
Gaafheid: 2
Wetenschappelijke waarde:
Een broekgebied met talrijk aantal vijvers/plassen die een hoog fauna en flora diversiteit
garanderen.
Historische waarde:
In de beemden verschenen de populieraanplantingen pas op een nadrukkelijke wijze na Van
der Maelen, voorheen waren het hoofdzakelijk natte weiden met perceelsrandbegroeiing en op
de wat drogere plaatsen akkerlanden hier en daar een perceel bos. Daar waar de weiden en
akkers niet werden omgezet in populieraanplantingen is er vaak nog heel wat gebied op de
Ferrariskaart relatief goed herkenbaar met weilanden met historisch stabiele percelering in de
vallei van de Winterbeek en de Wassevense Vliet en akkers op plaggen rondom het gehucht
Hulst met oude hoeven (oude gehucht is gelegen ten zuiden van het huidige
Hulst).perceelsrandbegroeiing te zien. De perceelsstructuur, bestaande uit rechthoekige
percelen loodrecht op de beek, is zo goed als gaaf gebleven Op tal van plaatsen zijn er
plassen/vijvers ontstaan (turfputten) tot na MGI, ze zij meestal rechthoekig en loodrecht op de
loop van de dichtstbijzijnde beek. Schans : een deel van het bos (westelijk) is historisch (van
voor Ferraris). Schaubroek: reeds enkele percelen bos/populieraanplanting
Esthetische waarde:
Een gebied met afwisselend bebossing, beemden met perceelsrandbegroeiing met her en der
plassen waar beken en grachten doorvlochten zijn.Sterke verstoring van de landschappelijke
belevingswaarde door Tessenderlo Chemie.
Beleidswenselijkheden:
Herwaardering van de beemden ten nadele van de populieraanplantingen.Tegengaan
industrialisering.
4.2.3 Wat is een ankerplaats? (Kaart 12: Ankerplaatsen en Relictzones)
Ankerplaatsen zijn gebieden of plaatsen waar complexen bewaard zijn van verschillende
erfgoedelementen die een genetische samenhang vertonen. Ze hoeven daarom niet typisch de
kenmerken te vertonen van het traditionele landschap waartoe ze behoren, maar ze bezitten
een uitgesproken identiteit.
‘Ankerplaatsen zijn de meest waardevolle landschappen die bestaan uit complexen van
gevarieerde erfgoedelementen die een geheel of ensemble vormen. Ze zijn uitzonderlijk
inzake gaafheid of representativiteit of nemen ruimtelijk een plaats in die belangrijk is voor de
zorg of het herstel van de landschappelijke omgeving’.
34

Momenteel hebben de ankerplaatsen uit de Landschapsatlas nog geen juridisch kader. De
officiële aanduiding van de ankerplaatsen zal via een besluit van de Vlaamse Regering
worden goedgekeurd, maar hiervoor is nog geen datum bekend. Vanaf het ogenblik van de
officiële aanduiding krijgt een ankerplaats de naam erfgoedlandschap en geldt binnen de
erfgoedlandschappen een zorgplicht en moet er bij de opmaak van inrichtingsplannen voor
gebieden gelegen binnen een erfgoedlandschap een landschapstoets worden opgesteld. Voor
de VLM geldt echter op dit ogenblik al de afspraak met Monumenten & Landschappen dat
voor inrichtingsprojecten binnen ankerplaatsen zo een landschapstoets wordt opgemaakt.
3.2.4 Inhoud van de ankerplaatsen:
Binnen de huidige perimeter liggen twaalf ankerplaatsen die beschreven worden in de
landschapsatlas. In acht ankerplaatsen wordt de landschappelijke waarde geheel of voor een
belangrijk gedeelte bepaald door de aanwezigheid van de Grote Nete, de Demer of één van de
zijrivieren ervan. In deze ankerplaatsen wordt de landschappelijke waarde van de ankerplaats
dan bepaald door de gaafheid of de samenhang van de vallei. In enkele gevallen is de steile of
opvallende valleirand een belangrijk onderdeel van de landschapswaarde.
Drie van de elf ankerplaatsen bevinden zich rond belangrijke cultuurhistorische monumenten,
namelijk: de abdij van Tongerlo, de abdij van Averbode en de basiliek van Scherpenheuvel.
De gaafheid en de herkenbaarheid van de monumenten en de bijbehorende
omgevingsstructuren of –elementen bepalen de waarde van deze ankerplaatsen. De
waardering van de ankerplaats rond de abdij van Averbode wordt bovendien versterkt door de
uitgestrektheid van het aangrenzende bosgebied van Averbode en Gerhagen.
Ook voor de laatste ankerplaats binnen de studiegrens, Hertberg, maakt de aaneengesloten
oppervlakte bos met dreven het bosgebied een landschappelijk waardevolle zone.
Onderstaande beschrijvingen van de elf ankerplaatsen zijn de tekstuele beschrijvingen uit de
landschapsatlas.
A10054 Abdij van Tongerlo
Opmerkingen en knelpunten
Knelpunt in deze ankerplaats is de commerciële uitbating van een aantal gebouwen en de
bijhorende parkeerinfrastructuur die een storend element vormt in deze historische omgeving.
Daarnaast moet de open ruimte in de omgeving meer en meer plaats ruimen voor bebouwing.
Tekstuele omschrijving
De ankerplaats 'Abdij van Tongerlo en Kasteel de Meeûs d' Argenteuil' is gelegen op
grondgebied van de gemeente Westerlo in de Antwerpse Zuiderkempen. De begrenzing wordt
gevormd door de Heksenbrug en de Oevelse Dreef in het westen, de Bosstraat in het noorden,
de bewoning van Tongerlo in het oosten en Goorken en Overwijs in het zuiden. De
dominerende elementen in dit landschap zijn de Norbertijnerabdij en het Kasteeldomein de
Meeûs d' Argenteuil'. De Norbertijnerabdij gaat als complex terug tot de stichting van een
dubbelklooster rond 1130-1133. Vermoedelijk waren de eerste kloosterlingen afkomstig van
de Antwerpse St.-Michielsabdij. Onder andere onder invloed van de Gregoriaans
kerkhervormingen groeide de stichting vrij snel en werd ze een instelling met macht en
aanzien. Uit de historische kaarten van Vandermaelen (1854) en het MGI (1909) leiden we af
dat de inplanting van de abdijgebouwen, alsook het omgevende domein goed herkenbaar en
35

elatief gaaf bewaard bleven sinds de 2de helft van de 19de eeuw. De ommuurde abdijsite met
een grotendeels bewaarde omgrachting is toegankelijk via een oude, gekasseide lindendreef,
die werd aangeplant in 1678. De voornaamste gebouwen zijn ingeplant rondom een
uitgestrekt, begraasd en in 1989 gerenoveerd binnenplein en dateren uit verschillende
perioden. De bakstenen ringmuur met schietgaten, steunberen, gedichte bogen en
geometrische motieven betreft één van de oudste bouwwerken en gaat terug tot 1479-1482.
Het Bisschopshuis, thans een portierswoning met spreekkamers en aansluitend
gastenkwartier, werd in 1547 opgetrokken in traditionele Brabantse baksteengotiek. Van de
ingrijpend verbouwde oude prelatuur, bleef enkel de vierkante traptoren, het zogenoemde
Spaans of Vlaams torentje, met trapgevel uit 1478-1479, bewaard. Het classicistische abts- of
prelaatshuis, het verblijf en de ambtswoning van de overste van de abdij, werd gebouwd in
1725-1728. In de bijhorende, ommuurde abtstuin staan grafzerken van 1395 en 1824, alsook
een 18de eeuw prieel of 'Ostium'. Het eigenlijke kloosterpand en de abdijkerk in neogotische
stijl zijn van recentere datum. Zij werden heropgebouwd in 1840, na terugkeer van de
kloosterlingen. Nog jonger (1966) is het 'Da Vinci-Museum' met één, maar wel heel bijzonder
kunstwerk: een getrouwe kopie op doek uit 1500 van het wereldberoemde 'Het Laatste
Avondmaal'. Verschillende van de historische abdijgebouwen hebben vandaag een
commerciële invulling gekregen. Zo is de Tiendschuur, Kleine Graanschuur of
Boerenkrijgschuur, die werd opgetrokken in 1618, ingericht als abdijmuseum. Oorspronkelijk
was het een opslagplaats van graan voor het armenbrood; in 1798 werd ze tijdens de
Boerenkrijg door de brigands gebruikt als werkplaats en kazerne. De abdijhoeve uit 1640, een
imposant woonstalhuis in traditionele stijl, is vandaag deels een bakkerij en deels een
abdijwinkel. Sinds het begin van haar bestaan, reiken de invloed en de uitstraling van de
Norbertijnerabdij in Tongerlo veel verder dan de site die door de abdijmuren wordt
afgebakend. De witheren beheersten niet alleen het maatschappelijke leven in Oevel en
Tongerlo; in deze twee dorpen monopoliseerde de abt immers ook alle rechten. Daarnaast
zouden, zonder de kennis en hulp van de abdij ter bevordering van de landbouw, de
levensomstandigheden voor de Kempense plattelandsbevolking in de middeleeuwen nog
harder geweest zijn. De abdij kan bestempeld worden als de bakermat van zielzorg en
agrarische ontginning in de Antwerpse Kempen sinds de middeleeuwen. Het, in de
zuidoostelijk hoek van de ankerplaats gelegen, Kasteel de Meeûs d' Argenteuil' of 'Hof ter
Bruelen' werd gebouwd in 1915. Hoogst opmerkelijk is de stijl van het kasteel: zowel het
exterieur als het interieur zijn namelijk een perfecte nabootsing van 17de eeuwse renaissancearchitectuur.
Het kasteel wordt omgeven door een gaaf bewaard domein met Franse tuin en
een landschapspark met vijver. Ook de bij het kasteel horende hovenierswoning en bakhuis
bleven mooi bewaard. Vanuit natuurwetenschappelijk oogpunt is vooral het oude
bomenbestand in dit landschap interessant. Dit vertegenwoordigt niet enkel een belangrijke
dendrologische waarde, maar biedt tevens goede habitatmogelijkheden voor de avifauna. Uit
voorgaande mag blijken dat deze ankerplaats vooral historisch en sociaal-cultureel, maar ook
natuurwetenschappelijk een aanzienlijke waarde heeft. Daarnaast is het geheel van abdij,
kasteeldomein en omgeving ook esthetisch aantrekkelijk en vormt het daarom een waardevol
landschap. De ommuurde site van de abdij, alsook het sterk gesloten kasteeldomein, staan in
sterk contrast tot het relatief open, omgevende landschap dat in het noorden als het ware
wordt afgebakend door een bebost gebied. De lange lindendreef, die de verbinding maakt
tussen de abdij en de vallei van de Wamp, alsook de door houtkanten omzoomde Oevelse
Loop, vormen opvallende structurerende elementen. Nochtans heeft deze ankerplaats ook af te
rekenen met enkele ruimtelijke knelpunten. Zo vormt de steeds toenemende bebouwingsdruk
in de omgeving een bedreiging voor het behoud van de relatie tussen de abdij en de open
ruimte rondom. Daarnaast is er de infrastructuur bij de historische gebouwen met een
36

commerciële functie die een negatief effect heeft op het historische karakter van het
abdijcomplex.
A10055 Zammels Broek en Trichelbroek
Opmerkingen en knelpunten
Belangrijk knelpunt in dit gebied is het waterkwaliteitsprobleem van de Laak die regelmatig
overstroomt en zo vervuild water in het gebied brengt. Daarnaast heeft de dijkverhoging
langsheen de Grote Nete de interactie van de rivier met haar omgeving doorbroken en
belemmert zij bovendien het zicht. Kleinere opmerkingen zijn de verstoring door recreatie
met bijhorende infrastructuur, het voorkomen van een tuinbouwbedrijf in de westelijke rand
alsook de aanwezigheid van enkele grotere landbouwbedrijven, waarvoor inpassing in het
landschap gewenst is.
Tekstuele omschrijving
Het landschap 'Zammels Broek en Trichelbroek' is gelegen op grondgebied van de gemeenten
Geel en Laakdal in de vallei van de Grote Nete en omgeven door de gehuchten Zammel,
Oosterlo, Varendonk en Veerle. De ankerplaats wordt begrensd door de Sint-
Gepebernusstraat en de Kalvariebergstraat in het noorden, de Eindhoutseweg in het
noordoosten, alsook samen met de Oude Veerlebaan in het oosten, de Hulstsestraat in het
zuiden en de Grotesteenweg in het westen. Deze ankerplaats betreft een mooi gesloten
valleilandschap, bepaald door de sterk meanderende loop van de Grote Nete in het noorden en
de Laak in het zuiden. Bij Ferraris (1777) betrof het noordelijke gedeelte of het Zammels
Broek moerassige weiden; het zuidelijke gedeelte of Trichelbroek werd gekenmerkt door een
afwisseling van akkers en weilanden, omgeven door hagen. Bijna 100 jaar later bij
Vandermaelen (1854) wordt nagenoeg het hele Zammels Broek voorgesteld als vochtige
weilanden, hier en daar onderbroken door heide. Het Trichelbroek betreft op dat moment nog
steeds een afwisseling van akker- en weiland, rijk aan houtkanten en hagen. Het huidige
wegenpatroon ter hoogte van de St.- Bavokapel is nog herkenbaar in vergelijking met wat we
op deze historische kaart terugvinden. In het begin van de 20ste eeuw (MGI 1909) was de
structuur van de langgerekte percelen in het Zammelsbroek sterk vergelijkbaar met wat we
hier nu nog aantreffen. Wat het gebied een extra waarde geeft is niet enkel de stabiliteit in
structuur, maar ook de stabiliteit in landgebruik. De alluviale gronden langsheen de Grote
Nete worden immers van oudsher gebruikt als graasland voor het vee en als hooiland in de
zomer. Dit gebied omvat dan ook nog talrijke relicten van het oorspronkelijk alluviaal
landschap, zoals het er eeuwen lang uitzag. De aanwezigheid van een aantal oudere hoeves,
waardevol klein bouwkundig erfgoed o.v.v. een historisch waardevolle kapel en een kalvarie,
en talrijke kleine landschapselementen vervolledigen het landelijk karakter van dit gebied. De
St.- Bavokapel gaat terug tot de12de-13de eeuw en wordt vaak aangehaald als de oudste
woonkern van Eindhout. En naast deze historisch bouwkundige waarde, heeft deze
ankerplaats ook een archeologische waarde. In het noordelijke deel werden immers sporen
van bewoning tijdens de late IJzertijd aangetroffen. Dankzij de stabiliteit in structuur en
gebruik, vertegenwoordigt deze ankerplaats bovendien ook een belangrijke
natuurwetenschappelijke waarde. Deze uit zich ondermeer in de aanwezigheid van hooilanden
in hun verschillende successiestadia, alsook in de diversiteit in het landschap als geheel. De
reliëfrijke structuur door het voorkomen van Boreaal duin en lager gelegen alluviale vlakten
en de afwisseling in vochtigheidsgraad van de bodem heeft een positief effect op de vegetatie.
Met een afwisseling van hooiland, rietland, vennen, bos, struwelen en agrarisch gebied met
heggen, bomenrijen en grachten verkrijgen we een complex, rijk aan flora en fauna. Jammer
genoeg heeft dit gebied ook te kampen met problemen. Zo is er de slechte waterkwaliteit van
37

de Laak, die bij overstromingen, een negatieve invloed heeft op het gebied. Een dijkverhoging
langsheen de Grote Nete doorbrak de eeuwenoude interactie van de rivier met haar omgeving
en belemmert nu het zicht. Desalniettemin is het landschap, gevormd door het Zammels
Broek en Trichelbroek esthetisch waardevol. De afwisseling in structuur, de dominerende rol
van de sterk meanderende waterlopen en de kleinschalige landbouwzones met tal van
landschapselementen spelen hierin een belangrijke rol.
A10067 Vallei van de Grote Nete rond de Herenbossen
Opmerkingen en knelpunten
Teneinde de waarden van dit landschap voor de toekomst veilig te stellen dient erop worden
toegezien dat de antropogene invloed, die duidelijk haar stempel heeft gedrukt op de
omgeving, niet in het landschap infiltreert.
Tekstuele omschrijving
Het landschap 'Vallei van de Grote Nete rond de Herenbossen' is gelegen op grondgebied van
de gemeenten Hulshout en Heist op den Berg in de Zuiderkempen. De begrenzing van deze
ankerplaats wordt gevormd door de bewoning van Hulshout in het noorden, het Fietspad
Herentals-Aarschot in het oosten, de bewoning van Booischot in het zuiden en de Heistseweg
in het westen. Reeds bij Ferraris (1777) wordt de ankerplaats gedomineerd door beemden
langsheen de Grote Nete en de Steenkensbeek en een langgerekte bosstructuur net ten
noorden van de Nete. Bij Vandermaelen (1854) zijn er nog steeds de aaneengesloten
beemden, met op de plaats van de huidige Herenbossen een oppervlakte bos en voor de rest
akkergebied. Op de kaarten van het MGI (situatie in 1909) is het wegenpatroon sterk
vergelijkbaar met dat bij Vandermaelen, doch wat meer uitgebreid. De beboste oppervlakte is
opnieuw toegenomen en overeenkomstig met de huidige Herenbossen. De Herenbossen waren
eertijds eigendom van de vroegere heer van Hulshout, nl. de Merode van Westerlo. De leeftijd
van de meeste bestanden is om en bij de 40 à 50 jaar, wat erop wijst dat het bos tijdens de
laatste oorlog zo goed als kaalgekapt werd. Dit ofwel door de bezetter (zg.
'Rommelasperges'), ofwel voor brandhout voor de bevolking. Vandaag herkennen we in dit
landschap nog steeds de mooi bewaarde beemden en de sterk kronkelende loop van de
Steenkensbeek als belangrijkste getuigen van het historische landschap. Het Kasteel 'Hof ter
Laken', gelegen bij de Grote Nete, wordt omgeven door een groots landschapspark met
verschillende oude bomen. Dit goed klimt op tot de Hoge Middeleeuwen en speelde van bij
het begin een belangrijke rol in de ontwikkeling van de lokale geschiedenis. De huidige
structuur van het kasteeldomein komt overeen met wat we herkennen bij Vandermaelen. Het
kasteelgebouw, dat teruggaat tot de 19de eeuw, is een vrij groot, symmetrisch opgevat
complex in neorenaissancestijl. Verspreid over het domein komen nog verschillende
bijgebouwen voor. Zo zijn er de kasteelhoeve en de boswachterwoning, die beiden
grotendeels teruggaan tot de 2de helft van de 19de eeuw. Ten zuiden van het kasteel ligt de
voormalige, deels ommuurde moestuin die nu in gebruik is als struisvogelkwekerij. Ook zeker
te vermelden, is de voormalige ijskelder met paviljoentje (2de helft 19de eeuw), dat vrij
recent werd ingericht als kapel, de z.g. 'Boskapel'. Ten oosten van het kasteel ligt een
meerledige, Kempische hoeve met voormalige herberg 'Mac Adam', naar de Schotse
ingenieur John Louden Mac Adam die een aanlegwijze ontwierp voor steenslagwegen. Het
transport van de regionaal ontgonnen ijzersteen vereiste dergelijke verharde wegen doorheen
het moerassige dal van de Grote Nete. De 'Cabaret Macadam' zou teruggaan tot ongeveer
1840; de bijgebouwen zijn van iets latere datum. De voormalige schuur is nu in gebruik als
taverne en dankt haar huidige naam, 'Pallieterhoeve', aan de opnamen die hier werden
38

gemaakt voor de gelijknamige film. We vermelden ook nog het voormalige
brugwachtershuisje, gelegen aan de eertijds druk bevaren Grote Nete, dat teruggaat tot de 2de
helft van de 19de eeuw. De mijlpaal 'Toreken' werd opgetrokken in 1842 bij de afwerking van
de weg die Hulshout met Booischot verbindt, op de plaats tot waar de gemeente Booischot de
wegeniswerken had betaald en later onderhield. Het betreft een ca. 3 meter hoge zandstenen
zuil, waarop inscripties de afstanden tot aan de kerk van verscheidene gemeenten vermeld. De
wetenschappelijke waarde van dit landschap wordt in de eerste plaats bepaald door de relatief
gaaf bewaarde relatie tussen vooral de Steenkensbeek, maar ook de Grote Nete, enerzijds en
hun respectievelijke valleien anderzijds. De Steenkensbeek vormt wegens haar kronkelende
loop en zuiver, enigszins voedselarm water trouwens een erg waardevol element. Daarnaast is
er de rijke variatie in vegetatietypes met loofbossen (Herenbossen), broekbos, struwelen,
permanent historische graslanden e.d., wat resulteert in een afwisselend landschap waar
talrijke flora- en faunasoorten geschikt habitat vinden. Dit landschap betreft een esthetisch
aantrekkelijk geheel van de Herenbossen met het valleigebied met gaaf bewaarde beemden.
Opvallende ruimtelijk-structurerende elementen zijn de Grote Nete, de sterk kronkelende
Steenkensbeek, de opmerkelijke perceelsstructuur van het afwateringsstelsel in het
noordwesten, alsook het domein van kasteel 'Hof ter Laken'. De onregelmatige
perceelstructuur en de afwisseling in vegetatietypes, aangevuld met kleine
landschapselementen, doen een kleinschalig landschap ontstaan dat, dankzij de afwezigheid
van visueel storende elementen, aantrekkelijke zichten biedt. Het verspreid voorkomend
bouwkundig erfgoed met het prachtige domein van 'Hof ter Laken' de 'Mac Adam' hoeve,
hoeve 't Bergske -opvallend gelegen op een donk-, de mijlpaal, e.d. draagt mee bij tot de hoge
belevingswaarde van dit landschap. Deze ankerplaats betreft dan ook een mooi bewaard
voorbeeld van een beekdallandschap in de zuidelijke Kempen. De vallei van de Grote Nete is,
dankzij de samenhang, ongetwijfeld één van de meer landschappelijk waardevolle gebieden
van Vlaanderen. Deze ankerplaats is onderdeel van de cluster van landschappen die deze
vallei vormt. Teneinde de waarden van dit landschap voor de toekomst veilig te stellen dient
erop worden toegezien dat de antropogene invloed, die duidelijk haar stempel heeft gedrukt
op de omgeving, niet in het landschap infiltreert.
A10068 Bijltjes en de Kwarekken
Opmerkingen en knelpunten
Hoewel grotendeels ongeschonden, zijn er langs de randen van het boscomplex 'Beeltjens'
reeds kleine stukjes bos verdwenen. Een verdere aantasting dient vermeden te worden. Een
ander knelpunt in deze ankerplaats is het voorkomen van storende recreatieve infrastructuur.
Tekstuele omschrijving
Het landschap van de 'Bijltjes en de Kwarekken' (= de benaming uit de landschapsatlas) is
gelegen in de gemeenten Westerlo en Herselt in het Neteland op de overgang van Centrale
Kempen naar Zuiderkempen. De begrenzing van deze ankerplaats wordt gevormd door
Overwijs en Gooreinde in het noorden, het centrum van Westerlo in het oosten, de
Westerlosesteenweg en Provinciale baan in het zuiden en de bewoning van Herselt in het
westen. Ter hoogte van de Beeltjens of Bijltjens kwam op het einde van de 18de eeuw reeds
een uitgestrekt gemengd bos met dreven voor. Het werd omgeven door vochtige weilanden,
akkers en moerassige percelen. Het belang van de indrukwekkende Beeltjensdreef is duidelijk
af te lezen op de Ferrariskaart: een lange dreef van aan de Huypensberg naar de banmolen van
Asberg. De aanleg van deze dreef en de aansluitende bebossing werd gestart in oktober 1721.
39

Uit een vergelijking van de kaarten van Ferraris (1777) en Vandermaelen (1854) maken we
op dat het 'sterpatroon' met de dreven van de Beeltjensbossen na het begin van de aanleg nog
danig werd uitgebreid. Het zuidelijke gedeelte van de ankerplaats, langsheen de Nete, betrof
bij Vandermaelen hoofdzakelijk beemden, hier en daar afgewisseld door bos. Tussen het
noordelijk gelegen bos en de zuidelijke beemden, werd het landschap gedomineerd door
akkers. Ook vandaag nog betreft het noordelijke gedeelte van de ankerplaats uitgestrekt bos,
doch door de intensieve boswinning kan niet worden gesproken van 'oud of historisch stabiel
bos'. En hoewel grotendeels ongeschonden, zijn er langs de randen van het complex reeds
kleine stukjes verdwenen. Een verdere aantasting dient vermeden te worden. Ter hoogte van
de Grote Nete is ook de typische samenhang tussen natte weilanden, valleibossen en
struwelen tot op vandaag relatief intact gebleven. We spreken dan ook terecht van een
historisch stabiele topografie- en landschapsstructuur. Ook van historische waarde is de
Asberg, waar in het begin van de 19de eeuw lijkurnen werden gevonden. Een precieze
datering van de vondst ontbreekt, doch zou kunnen teruggaan tot de IJzertijd (ca. 700 voor tot
50 na Chr.). Gelegen in het Nete interfluvium, vertegenwoordigt deze ankerplaats een
belangrijke geomorfologische waarde. Waar het macroreliëf ter hoogte van de Kwarekken, in
de alluviale vlakte van de Grote Nete, vlak is, is de net ten noorden gelegen Asberg een heus
rivierduin, teruggaand tot het Tardiglaciaal (10 000 tot 8000 jaar v.c.). De nog verder
noordelijk gelegen Beeltjens of Bijltjens, die deel uitmaken van de bosrijke omgeving van de
Netevallei, vormen een infiltratiegebied voor de kwelzone van de Kwarekken. Ter hoogte van
de Kwarekken bevat de vegetatie op verschillende plaatsen nog veel vocht- en
grondwaterafhankelijke soorten. De esthetische waarde van deze ankerplaats wordt in de
eerste plaats bepaald door de afwisseling in reliëf en landschapsstructuur. In het noorden is er
het mooi systematisch ontgonnen bosgebied met stervormig drevenpatroon, centraal de
verhevenheid van de Asberg en in het zuiden het veel lager gelegen alluvium van de Grote
Nete. Opvallende ruimtelijk structurerende elementen zijn het boscomplex 'Beeltjens' met de
stervormige drevenstructuur in het noorden, de duidelijk verheven Asberg centraal en de lager
gelegen Grote Nete mat haar vallei in het zuiden. De vallei van de Grote Nete is, dankzij de
samenhang, ongetwijfeld één van de meer landschappelijk waardevolle gebieden van
Vlaanderen. Als onderdeel van de cluster van waardevolle valleilandschappen, dient het
typische karakter van de Bijltjes en de Kwarekken dan ook in de toekomst te worden
bewaard.
A10069 Domein de Merode
Opmerkingen en knelpunten
Knelpunt is de langzame omzetting van de oorspronkelijk landelijke en typische bewoning
naar eigentijdse en atypische bewoning.
Tekstuele omschrijving
Domein 'de Merode' situeert zich ten zuiden van het centrum van Westerlo, in de vallei van de
Grote Nete. Het wordt begrensd door de bebouwing van Westerlo in het noordwesten, de
Grote Nete in het noordoosten, de Gooibeek in het oosten, de Varendonkse Steenweg in het
zuiden en de Westerlose Steenweg in het oosten. De ligging van het Kasteel de Merode gaat
terug tot een strategische site, zijnde een zandige opduiking in de moerassen ten noorden van
de Grote Nete. Bij Ferraris is het domein met parkstructuur goed herkenbaar. Hieruit blijkt dat
het patroon van het kasteelpark, en dan vooral het gedeelte ten zuiden van de Grote Nete, tot
op vandaag zo goed als onveranderd is gebleven. We herkennen het langgerekte kanaal, het
drevenstelsel en de beboste percelen op de hogere, drogere zandgronden in het meest
zuidelijke deel van het domein. De omgeving van domein 'de Merode' werd op het einde van
40

de 18de eeuw gedomineerd door beemden op de lage, lemige zandgronden van de Grote Nete.
Bij Vandermaelen, die de situatie weergeeft van midden 18de eeuw, herkennen we het
kasteeldomein 'de Merode' met waterslot en intact neerhof; in de beemden is ten noordoosten
van het kanaal een groentetuin aangelegd en in de omgeving is het akker- en bosareaal
toegenomen. In de 2de helft van de 19de eeuw (Dépôt de la Guerre, 1871) breidde dit
bosareaal nog verder uit. In de onmiddellijke omgeving van het kasteel werden bloemperken
aangelegd en rondom kreeg het park een landschappelijke stijl met monumentale
boomgroepen en grasvelden. De kern van het kasteelgebouw, een waterburcht, is de 14de
eeuwse donjon of woontoren, die vaak wordt geciteerd als 1 van de meest gave middeleeuwse
woontorens van de Kempen. In de 16de, 17de en 19de eeuw werd het kasteel verschillende
keren uitgebreid en aangepast. Het slot omvat een gekasseide vierkante erekoer met
rechthoekige, diagonale hoektorens. Centraal aan de westzijde situeert zich de afgeronde
toegangstoren, ter hoogte van de vroeger ophaalbrug. Tegen de oostvleugel werd aan de
waterkant een kapel gebouwd. De eerste vermelding van de Kaaibeekhoeve gaat terug tot
1270, maar ze werd in haar huidige vorm opgetrokken op het einde van de 17de eeuw als een
omgrachte hoeve met een centraal aarden erf, woonstalhuis en wagenhuis. Met de Grote Nete
als scheiding tussen de symmetrische Franse tuin en het meer spontane Engelse park, heeft
domein 'de Merode' een bijzondere structuur. De variatie in vegetatie en flora, als gevolg van
een gradiënt in reliëf en bodemtype, geeft het valleigebied als geheel een kleinschalig en
esthetisch aantrekkelijk karakter.
A10070 Hertberg
Opmerkingen en knelpunten
Knelpunten in dit landschap zijn de verspreid voorkomende atypische bewoning en
recreatieve infrastructuur.
Tekstuele omschrijving
De ankerplaats 'Hertberg' is gelegen op grondgebied van de gemeenten Herselt en Laakdal en
vormt de overgang tussen de vallei van de Grote Nete en de eerste hellingen van het
Hageland. De begrenzing van dit landschap wordt gevormd door het gehucht Bergom in het
noorden, de Varendonkse Baan in het oosten, de bewoning van Herselt-Blauwberg in het
zuiden en Herstelt in het westen. Reeds in de 18de eeuw (Ferraris, 1777) werd het gebied van
Hertberg gekenmerkt door uitgestrekt bos, het 'Cuytehoevebosch', doch hier en daar
onderbroken door kleine restanten heide en enkele vijvers. Langs de randen herkennen we
overwegend akkers en enkele weilanden. Bijna een eeuw later (Vandermaelen, 1854) is de
situatie zo goed als ongewijzigd; een groot boscomplex met enkele heiderestanten. Wel lijken
enkele van de vijvers verdwenen. En ook vandaag wordt dit landschap gedomineerd door bos.
Er kan dan ook worden gesteld dat de vegetatiestructuren gedurende de laatste eeuwen vrijwel
ongewijzigd zijn gebleven. Toch heeft de mens gedurende de laatste 200 jaar door haar
activiteiten het uitzicht van het bos wezenlijk veranderd. Zo werd bijvoorbeeld tijdens WOII
een aanzienlijk deel van het oorspronkelijke bos ontgonnen door de Duitse bezetter, waardoor
een heraanplanting in de 2de helft van de 20ste eeuw noodzakelijk was. Hoewel Hertberg en
omgeving sinds lang wordt gekarakteriseerd door bos, treft men hier dus geen 'historisch
stabiel' bos aan. Ter hoogte van de kruising van het Wezelsbaantje en het Veerlepad is er
vandaag een vijvertje, de 'Rode Vis', dat ook reeds bij Ferraris -doch groter- herkenbaar is. De
in de noordelijke rand gelegen 'Denneboshoeve' klimt op tot de 18de eeuw, doch werd
herhaaldelijk aangepast en ter hoogte van Kipdorp staat nog een typische dorpswoning in
leem- en vakwerk uit 1947. De wetenschappelijke waarde van dit bosrijke gebied wordt in
belangrijke mate bepaald door de geomorfologische kenmerken: Hertberg (30m) en de
41

Steenheuvels (27,5m) zijn tertiaire heuvels. Als groot, aaneengesloten bosgebied, gelegen op
de overgang tussen de vallei van de Grote Nete en de eerste hellingen van het Hageland, is het
bovendien deel van een cluster van waardevolle landschappen. Het landschap van 'Hertberg'
betreft dus een mooi aaneengesloten bosgebied, waarbinnen het macroreliëf, met de heuvels
'Herberg' en 'Steenheuvels', zorgt voor afwisseling. Vooral de uitgestrektheid van dit
landschap draagt in belangrijke mate bij tot de belevingswaarde. Knelpunten in deze
ankerplaats zijn de verspreid voorkomende atypische bewoning en recreatieve infrastructuur,
die vooral visueel een storende invloed hebben op het geheel.
A17003 Abdij en bos van Averbode en Gerhagen
Opmerkingen en knelpunten
Het landschap heeft plaatselijk erg te leiden onder de hoge recreatiedruk. De recente
bebouwing levert geen bijdrage tot de landschapswaarden.
Tekstuele omschrijving
De abdij van Averbode ligt op het grondgebied van drie gemeenten en provincies:
Scherpenheuvel-Zichem (Vlaams-Brabant), Tessenderlo (Limburg) en Laakdal (Antwerpen).
Reeds in de middeleeuwen lag de abdij op de grens van twee vorstendommen: het hertogdom
Brabant en het graafschap Loon (in de 14de eeuw opgeslorpt door het prinsbisdom Luik). De
omgeving wordt voornamelijk gekenmerkt door Diestiaan-zandsteenheuvels, uitgestrekte
bossen, heiderelicten en landduinen. De getuigenheuvels liggen hier als uitlopers van het
Hageland, op de overgang naar de Kempen. Het zijn de overblijfselen van het oorspronkelijk
massief van het Tertiair, die zich hebben kunnen handhaven door een beschermende laag.
Verantwoordelijk hiervoor is het in de ondergrond aanwezige, ijzerhoudende glauconiet, dat
in een vroeger (sub)tropisch , marien milieu ontstaan is. Het verweringsproduct van
glauconiet is limoniet en heeft de eigenschap om zandkorrels aan mekaar te kitten, zodat een
hard stenig grof zand ontstaat. Weer en wind hebben minder invloed op de heuvels. De
ondergrond werd bedekt door geel zand, hier en daar met wat leem vermengd. Zo komen
zowel zuivere zandbodems als lemige zandbodems en zandleembodems voor. De abdij
speelde een zeer belangrijke rol bij de ontginning en ondersteuning van de landbouw en
veeteelt in de omgeving. Gesticht in 1134-35 kende zij een grote bloeitijd en belangrijke
uitbreidingen gedurende de 14de zowel als de 17-18de eeuw. Zij was één van de pioniers om
de aanvankelijke loofbossen en heide om te vormen naar naaldbossen. De aanvang daarvan
had reeds in de 18de eeuw plaats, in het algemeen veel vroeger dan in de rest van de Kempen.
De abdij overleefde de Franse revolutie, zij het met een onderbreking van 40 jaar, en is nog
steeds een belangrijk klooster. Zij vervult o.a. functies op gebied van bezinning, cultuur en
pastoraal. Sinds haar ontstaan wordt zij bewoond door kloosterlingen van de orde der
norbertijnen of premonstratenzers, in de streek ook witheren genoemd. De barokke abdijkerk,
het gotische poortgebouw in diestiaanzandsteen en de overige gebouwen die werden
opgetrokken in rode en afwisselend witte baksteen, vormen een schilderachtig geheel in de
bosrijke omgeving. Naast de weg in de richting van Veerle ligt het kloosterkerkhof met de
graven van de Vlaamse schrijvers Ernest Claes en Armand Boni. Ten zuiden ligt het
Mariapark met de grot van Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes. Kerk en voorplein zijn voor het
publiek toegankelijk. De huidige kerk is de derde reeds sedert het ontstaan van de abdij en
domineert met zijn grote voorgevel het voorplein. Daarrond staat ten noorden het abtskwartier
in Franse klassieke stijl en ten zuiden het provisorenhuis (Vlaamse renaissance). De
ingangspoort is het oudste gebouw van de huidige abdij en stamt uit de 14de eeuw. In die tijd
werd in het hele Hageland de roestbruine zandsteen gebruikt voor het oprichten van kerken en
openbare gebouwen. Het voormalige koetshuis biedt onderdak aan de boekhandel De Drie
42

Provinciën. Op de gevel van de paardestallen prijken de drie wapenschilden. Buiten de
afsluitmuur aan de westzijde van het kerkplein, met ijzeren poorten, liggen rond een
boomgaard en tuinen de oude en naar beneden toe ook recentere dienstgebouwen. Behalve het
heem Thagaste zijn er ook de drukkerij en uitgeverijen gevestigd, gerenommeerd om hun
boeken en jeugdtijdschriften. Daar ligt ook het washuis met verderop een vijver. Geheel
westelijk geeft de Pikkelpoort in de achterste ommuring toegang tot de abdijhoeve en de
bossen. De omgeving van de abdij is de laatste eeuwen weinig gewijzigd. Opvallend is het
min of meer straalvormige patroon van paden en wegen dat de centrale abdij verbindt met de
omliggende dorpen, hoeves en kapellen. De bossen zijn door hun uitgestrektheid uniek voor
deze regio. In de lager gelegen delen ten noordwesten van het Averbodebos werden
bospercelen omgezet in akkers of weiden en zijn de randen van het gebied minder gaaf,
doordat er verspreide bebouwing voorkomt. Hier vloeit ook de Heideloop. Reeds eind 18de
eeuw kwamen er minder bossen voor. De oostelijk gelegen Averbodeheide was toen deels
naaldbos, deels heide die nadien nog bebost werd. Van het tiental vijvers zijn er heel wat
drooggelegd na midden 19de eeuw. Het zuidoostelijk gedeelte is inmiddels aangetast door
recreatie-infrastructuur en verkavelingen. De dreven die vanaf de abdijpoort daarheen voeren,
hebben erg te lijden onder de hoge recreatiedruk. De invloed van de abdij was ook voelbaar in
het oostelijk aangrenzende Gerhagen, waar zij reeds in 1160 een hoeve bezat. Tot de 19de
eeuw werd het gebied rond Gerhagen ingenomen door heide, gevolgd door bebossingen met
naaldhout. Het is zo goed als volledig bedekt met een dikke laag zuiver zand (zavel). In
perioden met weinig begroeiing zorgde de wind voor heel wat verstuiving en creëerde een
reliëf met landduinen en laagten. De Zandberg, waarop de uitkijktoren staat, is het restant van
een grote duin; het ven Pinnekensweier is in één van de laagten ontstaan. Het gebied bevindt
zich in een wig gevormd door een aantal getuigenheuvels en is daardoor een typisch
brongebied, thans in gebruik als waterwingebied. Het overtollige water vloeit af via de
Gerhagenloop, omgeven door een half-open landschap van graslanden met bomenrijen,
dreven, houtkanten en enkele vijvers, zoals ook het gebied ten noorden. Ten oosten ligt de
aanzet van de Nachtegaalbossen en de site van de Gerhagenschans. In het zuiden is de
Houterenberg dominant en vinden we een kleinschaliger gebied van op de top historisch
stabiele naald- en loofbossen, struwelen, heiderelicten, stuifzanden, holle wegen en
plaggenbodems op voormalige akkers. Behalve de restanten van een bakstenen Oude Molen
aan de Houterenberg is er op de Molenberg in Achterheide een gelijknamige, houten
windmolen van het bovenkruiertype. Gerhagen wordt beheerd met het oog op zachte
recreatie. Plaatselijk zijn zones voor sportievere activiteiten voorzien. Het hele gebied is
volledig verkeersvrij. Vanuit het Bosmuseum vertrekken geleide wandelingen. Wandel-, fiets-
en ruiterpaden zijn er uitgestippeld en geven verbinding met de ruimere regio, zoals ook
richting abdij.
A20017 Demervallei tussen Aarschot en Zichem
Opmerkingen en knelpunten
Verspreide bebouwing in de omgeving Konijnenberg-Rommelaar, dorpskern van Testelt,
bebouwing op de Voortberg . Tussen Testelt en Zichem loopt de spoorlijn Aarschot - Diest -
Hasselt.
Tekstuele omschrijving
Het deel van de Demervallei van Aarschot tot Zichem vormt de meest oostelijke uitloper van
de zogenaamde fossiele Vlaamse vallei. Het gaat om een uitgestrekt beemdenlandschap
waarin de perceelsrandbegroeiing grotendeels verdwenen is. Op biologisch vlak zijn er zeer
interessante biotopen aanwezig, waarbij de afgesneden meanders en de sporen van fossiele
43

meanders een belangrijke rol spelen. Voedselrijke-, verlandings- en graslandvegetaties,
struweel en bosbiotopen wisselen mekaar af. Halfnatuurlijke plantengemeenschappen komen
nog voor in de oude en steeds zeldzamer wordende hooilanden. De 19de eeuwse turfputten
zijn nog in het Vierkensbroek aanwezig. Vooral vanaf het midden van de 20ste eeuw
verschenen op grote schaal populierenaanplantingen. De plaatselijke toponiemen wijzen
duidelijk op de elementen uit het Demerlandschap: Schotsbroek, Demerbroek, Zavelbeemden,
Melkbroek, Delfkensdonk, Krekelbroek, Kerkendijk, Doodbroek, Vierkensbroek en
Kloosterbeemden. Talrijke waterlopen voegen zich bij de Demer, soms na over een zekere
afstand evenwijdig met de Demer gestroomd te hebben: Grote en Oude Motte, Weerderlaak,
Schoonhovense beek, Grote en Kleine Laak, Laarbeek, Molengracht, Hulpe, Kleine en Grote
Leigracht. Evenwijdig met de Demervallei ontwikkelde zich lintbebouwing van Aarschot via
Langdorp en Testelt tot Diest. Ook de zuidflank is dicht bebouwd, vooral in de omgeving van
Messelbroek. Op diverse plaatsen zijn nog duidelijke sporen van turfontginning te herkennen.
Van Testelt tot Zichem doorsnijdt de spoorlijn Aarschot-Diest het beemdenlandschap. Enkele
Diestiaanheuvels beheersen het landschap: Konijnenberg-Middelberg, Wijngaardberg te
Messelbroek (ten zuiden van de afgebakende vallei) en de Voortberg bij Testelt. De
Voortberg was al op het einde van de 18de eeuw goed te onderscheiden in het landschap
omwille van de erop voorkomende akkers die hoger lagen dan de omringende natte beemden
van de Demer. Vanaf het midden van de 20ste eeuw werd hij bebost en nadien groeide er
lintbebouwing. Vanop de Voortberg heeft men een prachtig uitzicht op Testelt en omgeving
en de Sint-Pieterskerk. Dit in hoofdzaak gotisch gebouw stamt uit de 15de-16de eeuw en is
grotendeels met ijzerzandsteen gebouwd. Hetzelfde bouwmateriaal vinden we terug in de
voormalige molen van de abdij van Averbode, waarvan de oude kern teruggaat tot in de 15de
eeuw. Beide gebouwen zijn als monument beschermd, de dorpskern als dorpsgezicht. Zichem
vertoont nog heel wat sporen van een rijk verleden als middeleeuws stadje. De welstand
bereikte een hoogtepunt in de 14de eeuw, er was toen ook een omwalling. In de 19de eeuw
verloor Zichem het statuut van stad. De vesten en poorten zijn gesloopt, maar het
concentrische stratenplan rond het marktplein is nog duidelijk herkenbaar. De Sint-
Eustachiuskerk in Brabantse Demergotiek en de 18de eeuwse pastorie werden hoofdzakelijk
in ijzerstzandsteen opgetrokken. De kerk is evenals eenaantal andere gebouwen in Zichem een
beschermd monument. De Maagdentoren is een ronde donjon, daterende uit het einde van de
14de eeuw en eveneens in ijzerzandsteen opgetrokken. De ontvangstruimte op niveau 1 is
ongetwijfeld de meest prestigieuze in onze gewesten met een hoog kruisribgewelf, een
sluitsteen met wapenschild en gotische beschilderingen. De Maagdentoren ligt kort bij de
splitsing tussen Oude en Nieuwe Demer. Meer naar het westen ligt de oude watermolen van
Zichem. De kern van het nabijgelegen omwalde Oranjekasteel dateert uit de 17de eeuw, het
geheel werd grondig verbouwd op het einde van de 19de eeuw. Ten noorden van Zichem ligt
het geboortehuis van Ernest Claes, dat samen met de omgeving als landschap beschermd is.
Ook op het dorpsplein met de nog aanwezige muziekkiosk herinnert een beeld aan het werk
van Ernest Claes. Zichem was vooral in de eerste helft van de twintigste eeuw een belangrijk
knooppunt inzake reizigersvervoer per spoor, zowel voor wat betreft pendelverkeer als
bedevaarders naar Scherpenheuvel.. Getuige hiervan zijn het stationsgebouw (een type
waarvan nog maar enkele exemplaren bestaan, maar dat talrijk voorkwam langs de lijnen van
de spoorwegmaatschappij Grand Central Belge) en het op een aansluitend terrein gelegen
Buurtspoorwegstation (ook van een uitzonderlijk type) met de bijhorende watertoren en
tramloodsen. De spoorwegberm naar Scherpenheuvel is nog zeer goed in het landschap
herkenbaar, hij loopt langs het Molenstedebroek en de hoeve De Toren. Het gaat hier in feite
om een Buurtspoorwegconcessie die uitzonderlijk in handen kwam van een
spoorwegmaatschappij, namelijk de Grand Central Belge, en in feite deel uitmaakte van de
44

verbinding naar Geel. Scherpenheuvel was op het einde van de 19de eeuw koploper inzake
het aantal werkliedenabonnementen in België!
A27001 Asdonk, Grote Beek en Kleine Beek
Opmerkingen en knelpunten
Verspreide bebouwing bij Asdonk, Dassenaarde, Engsberg, Rietbroek en Hooilandse berg
Tekstuele omschrijving
Asdonk ligt ten zuidoosten van de dorpskern van Engsbergen, een deelgemeente van
Tessenderlo. Voorheen was het een waterrijk gebied ten noorden van de vallei van de Grote
en de Kleine Beek. Het gaat hier om een systeem van meerdere parallelle beken. De
Genevense Vliet vervoegt de Grote Beek, de Middelbeek stroomt in de Kleine Beek, tesamen
vormen ze het Zwart Water. De bruinzwarte valleigronden bedekken lagen met venig
materiaal, de randen van de vallei worden geaccentueerd door een reeks geïsoleerde
Diestiaanheuvels die meestal 40 tot 50 meter hoog zijn: Ekelenberg, Kruisberg,
Schellekesberg en Hooilandseberg. Toponiemen zoals Schansbeemden, Rietbroek,
Schouwbroek, Paasdonken, Schutshagen en Willebroek zijn kenmerkend voor een dergelijk
valleigebied, waarin ook turfputten voorkomen. Uiteraard komen er slechts weinig hoeves
voor in deze vallei: hoeve Bolhuis, hoeve De Schans. Ten noorden van de Grote Beek, op het
grondgebied Deurne (Diest) ligt het 19de-eeuwse kasteel Kievit. Op het grondgebied van de
provincie Limburg is het aansluitende landschap minder gaaf bewaard. De gebouwen en de
moestuin van het landgoed Groot Asdonk liggen op het grondgebied van het Brabantse
Molenstede, een deelgemeente van Diest. Het landschapspark in Engelse stijl ligt ten noorden
van deze gebouwen op het grondgebied van het Limburgse Engsbergen, een deelgemeente
van Tessenderlo. Groot Asdonk is een voormalige hoeve van de abdij van Averbode. Het
domein is ongeveer 40 ha groot en omvat het park in landschappelijke stijle, aangelegd in het
eerste kwart van de 19de eeuw, een schuur, een hoeve en een herenverblijf in los verband,
daterend van de 17de tot de 20ste eeuw. Een eikendreef leidt naar het domein. Ten noorden
van het huis en in de as ervan ligt een uitgestrekt rechthoekig grasveld zoals het in het begin
van de 19de eeuw aangelegd werd: aan drie zijden strek omwald, de westelijke arm van deze
omwalling is deels verbreed tot een landschappelijke vijver. De tuinpercelen zijn omringd
door een bomengordel. Ten oosten ligt een perceel bos en ten westen, aansluitend bij de
westelijke wal, een complex van nu droge vijvers, landtongen en eilanden onder gemengd
loofbos. Ten westen van Asdonk ligt het Prinsenbos: een oorspronkelijk heide gebied, dat in
de eerste helft van de 19de eeuw bebost werd en nadien perceelgewijs gerooid werd.
A27003 Vallei van de Zwarte Beek van Meldert tot Zelem
Opmerkingen en knelpunten
Hoewel het valleigebied relatief weinig intensief gebruikt wordt, veroorzaken het soms smalle
beekdal, de bewoningsdruk en de verstoring op verschillende plaatsen minder kansen voor
duurzame kwaliteit. In het noordelijke gedeelte van het Gorenbroek ervan staan enkele
weekendhuisjes. De recente bebouwing levert geen bijdrage tot de landschapswaarden.
Tekstuele omschrijving
De benedenloop van de Zwarte Beek vloeit vanaf Meldert (Lummen) in zuidwestelijke
richting om voorbij Zelem (Halen) op te gaan in de vallei van de Demer. Ze vloeit daarmee
pas samen nabij Diest. De beek kronkelt hier tussen steeds hogere getuigenheuvels, enkele
malen inkrimpend tot een smal lint van hooi- en weilanden, dan weer uitdeiend tot een
45

edere vlek, afhankelijk van de ruimte die de ijzersterke zandsteenruggen haar laten. De
Diestiaan-zandsteenheuvels liggen hier als uitlopers van het Hageland. Het zijn de
overblijfselen van het oorspronkelijk massief van het Tertiair, die zich hebben kunnen
handhaven door een beschermende laag. Verantwoordelijk hiervoor is het in de bodem
aanwezige glauconiet, dat in een vroeger (sub)tropisch , marien milieu ontstaan is. Het
verweringsproduct van glauconiet noemt limoniet en heeft de eigenschap om zandkorrels aan
mekaar te kitten, zodat stenig grof zand ontstaat. Weer en wind hebben alzo minder invloed
op deze heuvels. De Zwarte Beek is nog één van de zeldzame waterlopen die haar natuurlijke
meandering behouden heeft. De valleibeemden worden hier doorgaans broeken genoemd. Het
gebied wordt doorsneden door een veelheid aan zijbeken (o.a. de Bakelsbeek) en grachten.
Het Zwart Water is één van de kunstmatige afwateringskanalen van de broeken in de
Demervallei. Behalve de heuvelruggen komen ten zuiden van de vallei een aantal depressies
voor. De Goren bestaan uit een strook lange, smalle vijvers met loofhoutbosjes op zandig
substraat. Het Gorenbroek is is een natte depressie met ruigten, struweeltjes en een aantal
populierenaanplantingen. In het noordelijke gedeelte ervan staan enkele weekendhuisjes. Het
half-open landschap in de vallei wordt thans in grote lijnen bepaald door graasweiden met
verspreid liggende hooilanden, ruigten, struwelen, moerassen, broekbossen, een aantal
bomenrijen en vijvers. Het bodemgebruik is grotendeels historisch stabiel. Gebruik van de
beemden voor hooiproductie is ook hier wellicht blijven doorgaan tot na de tweede
wereldoorlog. Mogelijk bestond een gedeelte van de broeken uit bevloeide, zogenaamde
waterbeemden. 's Winters stonden alle broeken langs de beken in de benedenloop van de
Zwarte Beek blank. In stroomafwaartse richting treffen we achtereenvolgens aan: de
intensiever gebruikte Lange Beemden, het Bakelsbroek, de Leunen ter hoogte van de
spoorlijn Hasselt-Diest, en het Rotbroek. De Leunen is wat rest van het ooit veel grotere en
botanisch erg gerenommeerde Zelems Moeras. Het is nu een waardevolle valleikern met
mooie struwelen, moerassen, broekbossen, plassen en kleurrijke hooilanden. In de buurt lag
ook de Oude Schans. Daar waar de vallei begrensd wordt door de Diestiaanse
zandsteenruggen vinden we voornamelijk akkers, schralere graslanden, heiderelicten en
bossen. Noordelijk van Zelem zijn dat dennenbossen, ten zuiden op de Steenberg
hellingbossen. Rond het straatdorp Zelem is het landschap aantrekkelijk gevarieerd met
prachtige vergezichten over de vallei en landschappelijk waardevolle elementen zoals holle
wegen, bomenrijen, houtkanten en oude monumenten. Het driehoekig dorpsplein, met kiosk,
wordt omringd door de Sint-Lambertuskerk, het kerkhof, de pastorie, de gemeenteschool,
enkele recentere woningen en een schuurtje in vakwerk. Ten zuidoosten ligt het voormalige
kartuizerklooster Sint-Jansberg met in de buurt de hoeves Eksterhoek en Oude Pastorij. Het
klooster is een indrukwekkend, ommuurd complex temidden van boomgaarden en velden.
Een gekasseide weg leidt naar de huidige ingang, die de noordvleugel in twee delen splitst.
Op de kruising van de Kolenberg- en Schomstraat ligt een gaaf geheel van twee 19de eeuwse
huizen en een hoeve, in hun met hagen omringde tuinen. Ten noordwesten staat het
zogenaamde Geesthuis, een alleenstaande herenwoning in witgekalkte baksteenbouw in een
mooi park met enkele oude bomen. De ligging op een kavel met deels gedempte omgrachting
wijst op een oude inplanting. Kasteel Lobos bij de Zwarte Beek bezit een hoeve en een park
met enkele merkwaardige bomen en resten van de omgrachting. Het is bereikbaar langs een
gekasseide dreef met inrijhek. Ten noordoosten staan nog enkele langgevelhoeves in
versteend vakwerk. Vermeldenswaard zijn tenslotte ook de Sint-Willibrorduskerk en de
vroegere pastorie, aan de valleirand in Meldert, vanwaaruit eveneens een zicht op de vallei
mogelijk is. Hoewel het valleigebied relatief weinig intensief gebruikt wordt, veroorzaken het
soms smalle beekdal, de bewoningsdruk en de verstoring op verschillende plaatsen minder
kansen voor duurzame kwaliteit. De omgeving biedt alleszins de ruimte voor een
landschapsgerichte, zachte recreatie. Er zijn wandelroutes uitgestippeld.
46

A12002 Langdonken
Opmerkingen en knelpunten
Knelpunten in het gebied zijn het verspreid voorkomen van groepjes weekendverblijven,
alsook de hoge dichtheid aan visputten.
Tekstuele omschrijving
De ankerplaats 'Langdonken' is gelegen in de gemeente Herselt op de overgang Kempen-
Hageland. De begrenzing wordt gevormd door de Aarschotsesteenweg in het westen, Achter
de Wereld en Molenvloed in het noorden, de Broekstraat, de Dooiewerf en de
Langdonksestraat in het oosten en tot slot de Loopgatenstraat de renbaan Heidepark en de
Elsestraat in het zuiden. Door het weinig intensief gebruik van de Langdonken, bleef dit
landschap gedurende eeuwen zo goed als ongewijzigd. Bij Ferraris (1777) betrof het gebied
ten noorden van de 'Herselschloop' met een uitloper naar het noorden moeras, het centraal- en
noordelijk gedeelte was onbegaanbaar moeras, terwijl het westelijke gedeelte iets droger en
meer bebost was. Het zuidwesten, noordwesten, en oosten, was op dat moment heide, wat
wijst op ontginning van de oorspronkelijke bossen. De gevolgen van de aanzet tot verdere
ontginning zien we op de historische kaart van Vandermaelen, met onderscheid tussen
vochtige heide, beemden en loofbos. Pas tegen het einde van de 18de eeuw werd op grote
schaal begonnen met het geschikt maken van de gronden voor landbouw. Zo werd getracht
om de hoger gelegen percelen van de Langdonken te draineren, aan de natste delen werd niet
geraakt. De heide werd opgebroken en omgevormd tot wei- en akkerland, de drogere percelen
werden gebruikt voor bosbouw en hakhoutwinning. Tegen het einde van de 19de eeuw werd
de ontginning voor bosbouw geïntensifieerd: percelen werden met grachten in pandjes
verdeeld en bebost. Doordat de percelen niet werden ontwaterd, bleef het water in de grachten
staan en onderging de grondwatertafel zogoed als geen wijzigingen. Zo bleef het gebied tot
rond 1960 eigenlijk redelijk ongeschonden. Maar van dan af werden weekendverblijven
gebouwd, vijvers gegraven, wegen getrokken, begroeiingen verwijderd, e.d. Sinds enkele
decennia komt hierin gelukkig alweer verandering. Vandaag wordt de waarde van het gebied
Langdonken bepaald door de aanwezigheid van talrijke relicten van het oorspronkelijk
landschap, zoals het er eeuwen geleden uitzag, met een afwisseling van bos, vochtige heide,
broekbos, vennen, grachten en weilanden. Het reliëf en de variatie in structuur en
vegetatietypes maken dit landschap esthetisch waardevol. Dankzij de aanwezigheid van
onontgonnen alluviale gronden, driesgronden, meerdalbodems en gradiënten van voedselarm
naar voedselrijk en matig nat tot zeer nat, herbergt dit landschap bovendien een rijke en
waardevolle flora en fauna.
A20054 Bedevaartsoord van Scherpenheuvel
Opmerkingen en knelpunten
Het gaat hier specifiek om een bebouwde historische stadskern.
Tekstuele omschrijving
Scherpenheuvel is gelegen op een heuvelrug in het noordelijke Hageland tussen Aarschot en
Diest. Het is een "nieuwe stad", gesticht door de aartshertogen Albrecht en Isabella, met een
stervormige, heptagonale plattegrond, oorspronkelijk verdedigd door zeven bastions en
voorzien van drie stadspoorten op de wegen naar Zichem, Leuven en Diest. Centraal staat de
O.L.Vrouwbasiliek, die door haar ligging op een heuveltop tot ver in de omtrek zichtbaar is.
Een miraculeus O.L.Vrouwbeeld, oorspronkelijk volgens de legende opgehangen aan een eik
47

en dat vanaf de 14de eeuw vereerd wordt, ligt aan de oorsprong van deze bedevaartskerk. Ze
werd in opdracht van de aartshertogen ontworpen door Wenceslas Cobergher en ingeplant in
het midden van de stad. Het stratenplan is langs de westelijke zijde volledig door het
veelhoekige patroon van het plein rond de basiliek bepaald. Een deel van de steenweg naar
Aarschot werd in de omschrijving opgenomen omwille van het prachtige vergezicht op de
basiliek. De kerk heeft een symbolische zevenhoekige plattegrond met een overkoepeld
centraal volume, geflankeerd door zes lagere kapellen en een portaal. Het geheel is beïnvloed
door de Romeinse hoog-renaissance met reeds doorgedreven barokke vormen. De oostertoren
wordt als een storend vertikaliserend element ervaren. Het is nog steeds een druk bezocht
bedevaartsoord, dat pas in de 19de eeuw echt populair geworden was. Ten oosten van de
basiliek liggen overblijfselen van het voormalige, in 1624 gestichte Oratorianenklooster met
ondermeer een deel van de voormalige kloostergang, een merkwaardige onderaardse
gaanderij. Op een hellend en bebost terrein met taluds bevinden zich de staties van een
monumentale kruisweg, eveneens toegeschreven aan W. Cobergher. In de omgeving zijn een
aantal gebouwen uit de 17de eeuw bewaard gebleven. Hierbij kan melding gemaakt worden
van een ruime en fraaie renaissancewoning van ca. 1600, het zogenaamde 'Huis der
Aartshertogen. Ten oosten van de de stadskern ligt een heuvelend agrarisch gebied van waar
men een prachtig uitzicht heeft op de omgeving van de basiliek.
4.3 Nieuwe Landschappen (blanco zones) (kaart 14: Nieuwe landschappen)
Onder Nieuwe Landschappen worden de landschappen verstaan die ontstaan zijn volgens een
‘tabula rasa’-methode, waarbij de bestaande traditionele landschappelijke kenmerken
grotendeels genegeerd en uitgewist werden. Dit soort ontwikkelingen hebben zich weliswaar
zowat overal voorgedaan op verschillende tijdstippen in de loop van de geschiedenis, maar
dan vooral op lokale basis. Na de Industriële revolutie en vooral na de Tweede Wereldoorlog
kennen ze een geweldige uitbreiding en versnelling.
Enkele Nieuwe landschappen binnen het projectgebied zijn: de ruilverkaveling Tongerlo
(1970) en de ruilverkaveling Westerlo (1977), de Rurbane landschappen, waarvan
lintbebouwing, woon-landschappen (wonen in het groen, wonen op de buiten) verkavelingen,
weglandschappen, nieuwe industrielandschappen die zich preferentieel langs kanalen,
spoorwegen en autowegen ontwikkelen deel uitmaken; Recreatielandschappen: hoge
concentratie aan plaatsgebonden recreatie: vliegveld Schaffen, recreatiedomein de Vijvers,
provinciale domeinen, sportterreinen, zones voor weekendverblijven…
De nieuwe landschappen zijn vanuit het oogpunt van de authenticiteit van landschappen ‘de
restruimten’. Deze restruimten bevinden zich voornamelijk aan de randen van het
studiegebied: langs de zuidelijke rand, meer bepaald ten zuiden van de Demer en ten noorden
van Diest; ten noorden van de Grote Nete, In het westen tussen Hulshout, Herselt en
Aarschot. En in het oosten rond Tessenderlo. De nieuwe landschappen worden niet
beschouwd als authentiek, hun ontstaan is niet strikt geografisch bepaald. Door hun aard en
vaak doordat zij nog maar vrij recent ontstaan zijn (meestal 2 de helft 20 ste eeuw) dragen zij
meestal niet bij tot de identiteit van een regio. Zij dragen wel bij tot de diversiteit: zoals de
ruilverkavelingsgebieden in het noorden bijvoorbeeld zeer verschillend zijn van andere
landbouwgebieden binnen de perimeter, of de bosrijke omgeving rond Molenstede wezenlijk
verschilt van de bossen van de Merode.
48

De fiches in bijlage geven over de Nieuwe landschappen die op kaart 14 zijn aangeduid meer
detailinformatie. Hierin wordt de huidige toestand vergeleken met de Ferrariskaart.
Het gebied ten noorden van de Grote Nete is een vrij open landbouwlandschap, het is ontstaan
door ruilverkavelingsactiviteiten in de jaren 1970. Voor de ruilverkavelingen dit gebied
herschiepen in een open landbouwlandschap, was dit een zeer bosrijke omgeving, met een
zeer groot bos ten noorden van de abdij van Tongerlo en een zeer brede bosgordel rond de
gemeente Olen (vroeger militair domein) (In bijlage: Fiches 1, 2 en 3).
Het landbouwgebied tussen Herselt en Ramsel, sluit aan bij het landbouwlandschap rond Lier
en Heist Op Den Berg. Dit vrij open landschap is een lappendeken van relictlandschappen en
blanco zones. De reden hiervoor is te vinden in de bebouwingspatronen (lintbebouwing) en de
invulling van de landbouwactiviteiten door glastuinbouw (Fiche 4).
Twee Nieuwe landschappen bevinden zich rond de woonkernen van Blauwberg en
Wolfsdonk. Beide gebieden bestonden in de 18 de eeuw voornamelijk uit heide, met thv
Wolfsdonk een kleine nederzetting. Sindsdien is de wegen- en nederzettingsstructuur sterk
uitgebreid en is het heidelandschap veranderd in een landbouwlandschap, met verspreid nog
kleine restanten bos (Fiche 5 en 6).
Tussen het landbouwgebied van Herselt en Ramsel en de Demervallei bevindt zich een
diestiaanrug (bosberg en Wijngaardberg) die volledig bebost is. Deze beboste heuvelrij is
geen relictzone omwille van de bebouwing die er vanaf het midden van de vorige eeuw een
sterke groei heeft gekend. De bebouwing doet er zich vooral voor onder de vorm van linten
(Fiche 7).
Dit verschijnsel doet zich evenzeer voor op de zuidelijke demervalleihelling, tussen
Scherpenheuvel en Aarschot, waar nog slechts kleine relicten van de traditionele
hellingbossen voorkomen, maar waar het landschap de laatste 75 jaar heel sterk beïnvloed is
door de uitbreiding van rijgehuchten en lintbebouwing (Fiche 8).
Het gebied ten zuiden van de Demer, tussen Scherpenheuvel, Zichem en Diest is in de
landschapsatlas niet aangeduid als relictzone, hoewel het hier om een klein maar vrij intact
landbouwlandschap van het Noord-Hageland gaat. Waarom geen relictzone? Dit deel is
helemaal omgeven door lintbebouwing en sterk verstedelijkte kernen, maar de
landbouwactiviteiten, de vergezichten en de verspreide (hoeve)bebouwing zijn toch nog
duidelijk herkenbaar als traditionele waarden van dit stukje Hageland (Fiche 9).
Tot de Nieuwe landschappen rekenen we ook zeker het vliegveld van Schaffen. Het is niet
meteen een onaantrekkelijk nieuw landschap maar het komt kunstmatig over in de context van
de traditionele waarden van het landschap. Het is een enorme open ruimte, deels aanleunend
tegen de diestiaanheuvels ten noorden van Diest. En op zon- en feestdagen kent het een
intensief recreatief gebruik (Fiche 10).
Ten westen van het vliegveld van schaffen, op de bosrijke diestiaanruggen ten noorden van
Diest is er geen sprake van authenticiteit van het landschap door de intensieve verkavelingen
die er zijn doorgevoerd en nog steeds worden doorgevoerd. Deze bosrijke omgeving bulkt van
de oude en nieuwe ‘woonwijken’ (Fiche 10).
De Roden Berg (Tessenderlo): bewoning als reden voor niet-erkenning als relictzone(?)
(Fiche 11).
49

Deze nieuwe landschappen zijn de belangrijkste delen die niet erkend zijn als relictzone en
dus geen deel uitmaken van de landschapsidentiteit of -authenticiteit van de regio, maar wel
bijdragen aan de diversiteit en hierdoor ongetwijfeld nog landschappelijke, ecologische of
recreatieve ontwikkelingsperspectieven in zich dragen.
5. Funktioneel ruimtelijke structuur
Inleiding:
Het landschap is sterk beïnvloed door de mens. Het gebruik en/of de functie die een
landschap heeft, bepaalt grotendeels het uitzicht van dat landschap. Met de functionele
beschrijving van het onderzoeksgebied is het de bedoeling dat we een overzicht krijgen van
de verschillende functionele elementen en componenten die het landschapsbeeld mee bepalen.
In het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen wil men het buitengebied vrijwaren voor de
essentiële functies landbouw, natuur en bos. Deze functies zijn landgebruikfuncties.
Naast het landgebruik zijn ook de functionele verkeersassen belangrijke structurerende
elementen van het buitengebied.
5.1 Functionele beschrijving vlakelementen
Kaart16A : Vlakfuncties
Om de vlakfuncties van een gebied te onderzoeken baseren we ons op 2 kaarten. Het
gewestplan en de bodemgebruikkaart.
Het gewestplan bepaalt de bestemming van de gronden. Deze bestemmingen kunnen
verschillen van het huidig gebruik.
Opvallend op de kaart is de functionele versnippering van de valleigebieden. De Demervallei
is functioneel sterk versnipperd tussen Aarschot en Testelt. Het landbouwgebruik is hier nog
groot.
GROENLANDSCHAP:
De bestemming van de groenlandschappen geeft deze landschappen een groene functie. Dit
wil zeggen dat ze bestemd zijn voor het behoud, de bescherming en het herstel van het
natuurlijk milieu.
BOSLANDSCHAP:
De voornaamste bossen zijn Averbodebos en Heide, Hertberg, De Beeltjens en de
Kwarekken, Gerhagen. Deze bossen maken deel uit van De Merode bossen en liggen centraal
binnen de landschapsperimeter.
URBAAN LANDSCHAP:
Onder urbaan landschap verstaan we verstedelijkte landschappen. Die hoofdzakelijk de
functie wonen hebben.
BEDRIJVENLANDSCHAP:
De bedrijvenlandschappen zijn de landschappen die de bestemming van industriegebieden
hebben.
50

De belangrijkste industriegebieden zijn:
− Tessenderlo-chemie
− Industriezones gelinkt aan Albertkanaal
− Industriezone Aarschot
− Industriezone Diest en Molenstede
− Industriezone Hulshout
RECREATIELANDSCHAP:
De recreatielandschappen zijn de gronden met de bestemming van recreatiegebieden volgens
het gewestplan.
Hierin maken we nog een onderscheidt:
− Dagrecreatie: deze gebieden bevatten enkel de recreatieve en toeristische
accomodatie, bij uitsluiting van alle verblijfsaccomodatie.
− Verblijfsrecreatie: deze gebieden zijn bestemd voor de recreatieve en toeristische
accomodatie alsmede de verblijfsaccomodatie met inbegrip van de
kampeerterreinen, de gegroepeerde chalets, de kampeerverblijfparken en de
weekendsverblijfparken.
De belangrijkste recreatiegebieden zijn het provinciaal domein van Diest, het recreatiedomein
van de Vijvers in Averbode en de omgeving van de Abdij van Tongerlo.
MILITAIRE GEBIEDEN:
Binnen de landschapsperimeter zijn er een drietal zones bestemd als militaire gebieden. Deze
gebieden zijn veelal niet toegankelijk. In de omgeving van Diest is er het militair domein van
de Citadel en het sportvliegveld van Schaffen. In Olen is er een kleiner oud militaire domein.
AGRARISCHE GEBIEDEN:
Agrarische gebieden zijn gebieden waar de landbouwfunctie primeert. Binnen de
landschapsperimeter komen verschillenden agrarische gebieden voor.
Twee bijzondere vormen van agrarische gebieden zijn:
− Agrarische gebieden met ecologisch belang waarbij de ecologische waarde van
een gebied zeer hoog is. Dit is onder meer het geval in de vallei van de Demer
tussen Aarschot en Diest.
− Landschappelijk waardevolle gebieden zijn gebieden waarvoor bepaalde
beperkingen gelden met het doel het landschap te beschermen of aan
landschapsontwikkeling te doen.
5.2 Functionele beschrijving lijnelementen:
Kaart16A : Functionele lijninfrastructuur
De lijnfuncties zijn de lijnvormige elementen die een functionele taak binnen de
landschapsperimeter vervullen.
Hiertoe behoren:
Wegen
Om een globaal overzicht te krijgen van het wegennet hebben we een eenvoudige opdeling
gemaakt van het bestaande wegenpatroon binnen de landschapsperimeter. Door deze
opdeling wordt de hiërarchische structuur van het wegennet duidelijk.
51

AUTOSNELWEGEN
Het gebied wordt omsloten door 2 belangrijke autosnelwegen. De E313 en de E314 zijn twee
autosnelwegen van nationaal en internationaal belang. Deze twee autosnelwegen zorgen voor
een goede ontsluiting van de ganse regio.
HOOFDWEGEN
Onder de hoofdwegen verstaan wij de wegen die instaan voor een goede regionale ontsluiting
en verbinding. Het zijn de drukste wegen binnen de landschapsperimeter en hebben na de
autosnelwegen de grootste impact op het landschap.
De voornaamste hoofdwegen in het gebied zijn:
N10 Aarschot-Diest
N15 Westerlo-Hulshout-Heist o/d Berg
N19 Aarschot-Westerlo-Geel
N29 Beringen-Diest
R25 Ringweg Aarschot
R26 Ringweg in Diest
SECUNDAIRE WEGEN
Onder de secundaire wegen verstaan we de wegen die instaan voor een goede regionale
ontsluiting. Deze wegen zijn niet zozeer goede verbindingswegen tussen steden.
De voornaamste secundaire wegen in het gebied zijn:
N126 Geel-Tessenderlo
N127 Diest-Zammel
N141 Veerle-Ham
N152 Olen-Herselt
N165 Averbode-Veerle
N174 Geel-Engsbergen
N212 Herselt-Averbode-Scherpenheuvel
N287 Diest-Tessenderlo
N725 Tessenderlo-Lummen
De belangrijkste N-wegen zijn ook opgenomen op kaart 9: Wegen en Verkeer.
LOKALE ONTSLUTINGSWEGEN
De lokale ontsluitingswegen staan in voor een goede lokale ontsluiting. Ze sluiten aan op de
secundaire wegen en de hoofdwegen.
RECREATIEF FIETSKNOOPPUNTENNETWERK
Recreatieve fietsknooppuntennetwerken zijn belangrijke recreatieve netwerken op schaal van
de landschapsperimeter. Het fietsknooppuntennetwerk is een netwerk van fietspaden
verspreid over de provincie Antwerpen en Limburg. Het fietsknooppuntennetwerk van de
provincie Vlaams-Brabant is nog niet klaar, maar zal op de bestaande
fietsknooppuntnetwerken van Antwerpen en Limburg aansluiten.
Waterlopen
Rivieren en waterlopen zijn ruimtelijk structurerend en bepalen in grote mate de natuurlijke
structuur van een gebied. Door de ruimtelijk structurerende kwaliteiten hebben ze ook een
52

hoge functionele waarde. Zo is het landgebruik in de alluviale gebieden sterk afhankelijk van
de rivieren en beken.
Binnen de landschapsperimeter zijn er twee belangrijke rivieren. De Demer in het zuiden en
de Grote Nete in het noorden. Ze stromen beide van oost naar west.
Kanalen
Net ten noorden van de landschapsperimeter ligt het Albertkanaal. Dit kanaal is een
belangrijke economische as van nationaal belang die verder ontwikkeld zal worden.
De impact van de bedrijvigheid langsheen deze as is sterk voelbaar binnen de
landschapsperimeter.
Spoorwegen
Spoorwegen zijn sterke lijnelementen doorheen een landschap. Ze zijn van oudsher
belangrijk geweest voor de ontwikkeling van de steden.
De spoorlijn Leuven-Hasselt tussen Aarschot en Diest is de meest gebruikte lijn. Deze lijn is
een belangrijke pendelas tussen Brussel, Leuven, Hasselt en Luik. Het traject loopt tussen
Testelt en Diest doorheen de Demervallei. Hierdoor wordt de unieke natuurwaarde van de
Demervallei gedeeltelijk verstoord.
Aarschot en Diest, volgens het RSV twee kleinstedelijke gebieden in het buitengebied, zijn de
belangrijkste stations in de omgeving. Er zijn 3 tussenliggende stationnetjes: Langdorp,
Testelt en Zichem.
De spoorlijn vanuit Diest richting Tessenderlo en het Albertkanaal is hoofdzakelijk een
goederentransportlijn. Op deze lijn vindt geen personenverkeer meer plaats en de oude
stationnetjes van Schaffen en Deurne zijn niet meer in gebruik. Deze spoorlijn is
hoofdzakelijk gericht op het goederentransport voor Tessenderlo Chemie, een groot chemisch
industrieterrein met een grote landschappelijke impact. Een gedeelte van de spoorweg wordt
ook gebruikt voor spoorfietsen of railbiken. Dit is een toeristische attractie van de gemeente
Tessenderlo.
Verschillende oude spoorwegbermen hebben een andere functie gekregen. Zo is er de oude
spoorlijn richting Herentals vanuit Aarschot. De sectie Aarschot-Morkhoven (oud militair
domein van Olen) is buiten werking gesteld tussen 1970 en 1980. op de bedding is een fiets-
en wandelpad aangelegd dat deel uitmaakt van het fietsknooppuntennetwerk van de Provincie
Antwerpen.
De verlaten spoorweg Zichem-Scherpenheuvel dateert van 1894 en was een enkelspoor. Het
reizigersverkeer is opgeheven tussen 1956 en 1958, nadien reden nog occasioneel speciale
treinen voor bedevaarders. De lijn is buiten dienst gesteld en opgebroken in 1974. Het
stationsgebouw van Scherpenheuvel bestaat nog steeds en functioneerd als jeugdhuis 't
Boemelke. De spoorwegberm doet nu dienst als fiets-en wandelpad en is parkgebied op het
gewestplan.
De verlaten spoorweg in het oosten van Diest richting Tienen en Zoutleeuw is ingericht als
fietspad en heeft een belangrijke recreatieve functie voor Vlaams-Brabant.
Hoogspanningsleidingen
Hoogspanningsleidingen hebben meer dan één functie. Naast de hoofdfunctie energie leveren
worden ze ook onrechtstreeks gebruikt door mensen. Ze zijn opvallend en steken boven het
landschap uit. Vanwege de sterke visuele impact op het landschap zijn deze lijnvormige
53

elementen van groot belang voor de oriëntatiewerking. In sommige gevallen kunnen
hoogspanningsleidingen heel dominant aanwezig zijn in andere gevallen ondergeschikt.
De voornaamste hoogspanningsleiding binnen de landschapsperimeter loopt van oost naar
west, doorheen de Demervallei. Ter hoogte van Diest takt ze in zuidelijke richting en richting
het Albertkanaal af. Langs het Albertkanaal is er een bundeling van verschillende
hoogspanningsleidingen. Ze liggen buiten het onderzoeksgebied maar worden toch vernoemd
omdat ze een sterke visuele impact hebben op de noordelijke rand van het studiegebied.
5.3 Functionele beschrijving puntelementen
Het is niet eenvoudig om de puntelementen in het studiegebied te selecteren en te omschrijven
naar functie en gebruik. De puntelementen kunnen zeer verscheiden zijn en kunnen veel
functies hebben. Bovendien is de omvang van het studiegebied te groot om een gedetailleerde
weergave te maken van de puntelementen. We voeren dus een selectie door omdat het anders
te onoverzichtelijk en te gedetailleerd wordt.
Voor de selectie van de puntelementen baseren we ons op de puntrelicten uit de
landschapsatlas. Deze zijn reeds een selectie van de voornaamste cultuurhistorische
bouwwerken in het studiegebied.
De basering op de landschapsatlas heeft zijn voordelen en nadelen:
+de meest waardevolle elementen
+selectie van de voornaamste bezienswaardigheden, monumenten en beschermd erfgoed
+interessant
-niet volledig
-enkel de erkende elementen zijn opgenomen
-enkel elementen van cultuurhistorische aard
De puntelementen hebben we ingedeeld naargelang hun soort, gebruik en functie. De grens
tussen het gebruik en de functie is in sommige gevallen niet duidelijk. Vaak komt de functie
ook overeen met het gebruik. In sommige gevallen is dit echter niet zo (vnl. hoeves).
1) soort:
(Wat is het?)
abdijen
bijzondere kerken
kloosters en begijnhoven
kerken
bijzondere gemeentehuizen
kastelen en hoven
hoeves
molens
pastorijen
torens
schansen
bijzondere
2) gebruik:
(Wat is het huidig gebruik?)
54

horeca (ho)
boerderij (b)
privé-woning (pw)
museum (m)
geen (/)
bezoek mogelijk
3) functie:
(Wat is de functie)
religieuze functie
maatschappelijke functie
dorpskernfunctie
toeristisch-recreatieve functie
privé-functie
landbouwfunctie (LBf)
geen
6. Beelddragers en Blikvangers
6.1 Beelddragers en blikvangers
Beelddragers en blikvangers zijn belangrijke landschapsbepalende componenten. Wat als
beelddrager/blikvanger wordt benoemd is afhankelijk van het schaalniveau waarop ze
beschouwd worden. Door de omvang van het studiegebied gaat het over belangrijke
aandachtstrekkende structuren of constructies.
De kaarten 15A, 15B en 15C zijn afdrukken van de Landschapskenmerkenkaart, die de
visueel-ruimtelijk structurerende elementen op macro- of mesoschaal aangeeft. Een analyse
tot op microschaal is dus niet van toepassing. Dit betekent bijvoorbeeld dat individuele kleine
landschapselementen niet geïnventariseerd worden.
De beelddragers op het hoofdniveau hebben de belangrijkste invloed op het landschapsbeeld,
zij scheppen een kader waarbinnen de overige elementen passen. De beelddragers op het
nevenniveau werken in op een beperktere schaal, zij bepalen plaatselijk het beeld. Het zijn
kleinere elementen die de hoofdstructuur een grotere beeldendiversiteit geven. Zij zetten de
kijker als het ware aan het landschap verder te verkennen op zoek naar wat er er zich achter
deze elementen bevindt. Deze bepalen de levendigheid, afwisseling en verrassing in het
landschap.
Ook hier speelt de schaal waarop voor deze studie moet gewerkt worden een belangrijke rol.
Zo speelt een typisch kapelletje wellicht een rol als beeldbepalend element in zijn directe
omgeving, maar dit niveau is te gedetailleerd om in gans het studiegebied toe te kunnen
passen (microniveau). Grote kasteelparken, waarbij het hoofdgebouw van ver en vanuit
verschillende hoeken goed te zien is, wordt bijvoorbeeld wel weerhouden. Het werk op
microniveau is ons inziens voor latere deelprojecten.
Naast vlakvormige en lijnvormige beelddragers op beide niveaus zijn ook puntelementen
aangeduid. Het betreft oriëntatiepunten, panorama’s en blikvangers.
• Oriëntatiepunten zijn, door hun eigen omvang en strategische plaatsing, van zeer ver
zichtbaar, vanuit verschillende delen van het studiegebied. Omwille van de grootte van het
gebied is er geen punt dat van overal te zien is.
55

• Blikvangers trekken vanop enige afstand en vanuit één of meerdere hoeken de aandacht
van de voorbijgangers, ongewild valt hun blik erop. Het zijn veelal grote gebouwen (op een
kleinere schaal kan het ook een imposante boom zijn bijvoorbeeld) als kerken en kastelen,
maar zeker niet elke kerk beantwoordt aan bovenstaande definitie en is automatisch een
blikvanger.
• Panorama’s zijn brede vergezichten vanuit één punt. Het moet werkelijk gaan om een
uitzicht van verschillende kilometers ver over een hoek van minstens 30°.
Vlakvormige elementen
De hoofdbeelddragers bepalen het globale karakter en de herkenbaarheid van het landschap.
Aan deze hoofdelementen kan men alle andere beelden en kenmerken ophangen om zo tot een
gestructureerd landschapsbeeld te komen. Als hoofdbeelddragers zijn zowel elementen
binnen het studiegebied als be- en aangrenzende elementen aangeduid.
Binnen de groep hoofdbeelddragers maken we een onderscheidt tussen de gebouwde en de
vegetatieve beelddragers.
Op het nevenniveau detecteren we eveneens gebouwde en vegetatieve beelddragers, maar van
een lager niveau. Deze bepalen het beeld op beperktere schaal en zijn nauw gerelateerd met
de hoofdbeelddragers. Beelddragers op het nevenniveau zorgen voor een eigen identiteit van
een bepaalde plek en zorgen op deze manier ook voor de leesbaarheid en herkenbaarheid van
een landschap. Men zou kunnen stellen dat beelddragers en blikvangers van het nevenniveau
enkel belangrijk zijn op “dorpsniveau”.
Lijnvormige elementen
Door hun veelal dominante aanwezigheid zijn de tracés van snelwegen (E314, E313,
verkeerswisselaar Lummen, op- en afrittencomplexen) bijzonder beeldbepalend en tevens
begrenzend voor een aantal gebieden. Hoewel zij soms aan het oog onttrokken zijn, blijven ze
landschappelijk sterk bepalend, door het lawaai, de lichtintensiteit bij duisternis en hun
barrièrewerking die alle structuren doet stoppen. Sommige N – wegen hebben dezelfde
invloed, op een lager schaalniveau. Daar waar de wegen begroend zijn, vormen ze duidelijke
begrensde linten in het landschap. ’s Avonds en ’s nachts zijn de meeste wegen dominant en
opvallend aanwezig door de aanwezige verlichting.
Sterk gelinkt aan wegen is het fenomeen van de lintbebouwing. (kaart 8: bebouwing) Deze
lintbebouwing versnippert op vele plaatsen het studiegebied. Voornamelijk ten noorden en
ten oosten van Aarschot uitwaaierend tot Scherpenheuvel, Zichem, Averbode en Herselt. De
meeste nederzettingen bestaan veelal uit een kern waaruit lintbebouwing zich heeft
ontwikkeld.
Puntvormige elementen
Er zijn geen oriëntatiepunten in het studiegebied die van die aard zijn dat ze vanuit heel het
studiegebied gezien kunnen worden. Daarvoor is het studiegebied te vlak en niet open
genoeg. Eventuele oriëntatiepunten van een groter schaalniveau kunnen de schoorstenen en
hoogspanningsleidingen zijn langsheen de kanaalzone.
Wat wel goede lokale oriëntatiepunten zijn, zijn de Abdijen en kerktorens. Deze punten
hebben slechts een lokale oriëntatiekracht en kunnen we beter indelen bij de blikvangers.
De belangrijkste zichtassen en panorama’s situeren zich in het zuiden van het studiegebied en
zijn indicatief aangegeven. Dit wil zeggen dat het een aantal voorbeelden zijn van
betekenisvolle vergezichten in het landschap. Zoals er wellicht tientallen zijn als je intensief
56

veldwerk doet. Vanop het zuidelijk gelegen Noord-Hagelands plateau en vanop de
getuigenheuvels kan men tot diep in het studiegebied kijken. De vergezichten worden meestal
begrensd door de topografie en de Vegetatie.
Blikvangers op dit schaalniveau zijn allemaal gebouwen. Het betreft goed zichtbare kastelen,
kerken en torens. De abdij van Averbode kunnen we aangeven als een blikvanger. Zij is van
op verschillende hogere standplaatsen in de zuidelijke helft van het gebied zichtbaar (Bv.
Molenstede, Scherpenheuvel,…)
Vanop de vvv uitkijktoren in Gerhagen heeft men een 360° zicht op de omgeving, maar is zelf
onopvallend en wordt dus niet bij de blikvangers gerekend.
7. Ontwikkelingsvisie
7.1 De deelruimtes
In dit hoofdstuk formuleren we kort onze visie op het landschap van het studiegebied De
Merode. We steunen daarvoor op de geanalyseerde gegevens. Om onze visie duidelijk te
maken hebben we het gebied opgedeeld in verschillende deelruimtes, elk met hun eigen
specifieke kenmerken. Per deelruimte bespreken we kort de knelpunten en potenties waarna
we ze onmiddellijk linken aan ontwikkelingsideeën of concepten.
We onderscheiden de volgende deelruimtes:
1 RUILVERKAVELINGSGEBIED
2 GROTE NETE VALLEI
3 ZUIDERKEMPEN HERSELT
4 ZUIDERKEMPEN GROTE LAAK
5 DE MERODEBOSSEN
6 KLEINSCHALIG VALLEIGEBIED
7 DEMERVALLEI
8 NOORD-HAGELAND
Opmerking:
We kiezen bewust niet voor nog een aparte deelruimte langsheen het kanaal. De reden
hiervoor is dat de kanaalzone in zijn geheel moet bekeken worden en dus niet slechts dat deel
dat grenst aan het projectgebied. De ontwikkeling van de kanaalzone is bovendien een studie
apart. Hoewel de kanaalzone hier onlosmakelijk mee verbonden is beschouwen wij ze meer
als een economische ontwikkelingszone dan een landschappelijke en natuurlijke
ontwikkelingszone.
7.1.1 Ruilverkavelingsgebied
Knelpunten:
− Deze deelruimte wordt gekenmerkt door twee ruilverkavelingen oude stijl uit de jaren
1970-1977. Deze Ruilverkavelingen hadden tot gevolg dat kleinschalige
landbouwpercelen werden omgezet naar grote rechthoekige percelen, hoofdzakelijk
57

graasweides voor de veeteelt. Hier en daar zijn er ook aanplantingen van straatbomen,
hoewel die pas later zijn bijgekomen.
− Het natuurlijke en landschappelijke patroon is volledig weggeveegd waardoor er
nagenoeg geen referenties meer zijn met het verleden.
− Enkele ‘bebouwingslinten’ doorsnijden dit open landbouwgebied
− LA: Binnen deze deelruimte liggen 4 relictzones: voor al deze relictzones wordt de
toenemende bebouwing als knelpunt gezien
− LA: de commerciële uitbating van een aantal gebouwen en de bijhorende
parkeerinfrastructuur zijn storende elementen in de historische omgeving van de abdij.
Potenties:
− Door het vlakke reliëf, het landelijke karakter en de rustige wegen trekt dit gebied vele
fietsers aan.
− De abdij van Tongerlo en de kleine landelijke dorpskernen versterken het landelijke
karakter van het gebied.
Ontwikkelingsideeën:
− Een goede uitbouw van recreatieve netwerken die gekoppeld zijn aan de
bezienswaardigheden en de dorpskernen.
− Perceelsrandbegroeiing en bomenrijen langs grote landbouwpercelen zorgen voor meer
afwisseling en geven het gebied een hogere ecologische waarde.
− Meer natuurlijke ontwikkeling van de verschillende kleine beekvalleitjes, van o.a. in
het open landbouwgebied.
− De dorpskernen dienen beter aan te sluiten op de grote openruimtes van de
landbouwpercelen.
− In het noorden kan gezocht worden naar verbindingsmogelijkheden tussen de
bosrestanten rond de abdij en de oude bosgordel (vroeger militair gebied) rond Olen.
− LA: De relictlandschappen en ankerplaatsen zoveel mogelijk vrijwaren van verdere
bebouwing of ruilverkavelingsactiviteiten en de algehele structuur versterken.
7.1.2 Grote Netevallei
Knelpunten:
− Waterkwaliteit laat nog te wensen over
− Door de ingedijkte Grote Nete verliest de Netevallei veel van haar natuurlijke waarde.
De alluviale gronden kunnen hierdoor niet meer overstromen.
− Verspreide illegale weekendverblijven verstoren het valleikarakter
− De toegankelijkheid is beperkt.
− De E313 doorsnijdt de vallei waardoor een harde fysieke grens ontstaat.
− LA: De relictzone van de Grote Nete wordt verstoord door het Albertkanaal, het Kanaal
Dessel-Schoten, de E 313 en andere infrastructuren, die de vallei doorsnijden.
− LA: Belangrijk knelpunt in dit gebied is het waterkwaliteitsprobleem van de Laak die
regelmatig overstroomt en zo vervuild water in het gebied brengt. Daarnaast heeft de
dijkverhoging langsheen de Grote Nete de interactie van de rivier met haar omgeving
doorbroken en belemmert zij bovendien het zicht.
− LA: Knelpunt is de langzame omzetting van de oorspronkelijke landelijke en typische
bewoning naar eigentijdse en atypische bewoning in de omgeving van het domein van
de Merode.
Potenties:
− Natuurgebieden houden de natuurwaarde op peil.
58

− In vergelijking met de Demervallei heeft de Netevallei een kleinschaliger karakter en is
het valleigebied minder ingenomen door de landbouw.
− De meanderende Netedijk kan een ideale recreatieve verbinding vormen.
− Verspreiding van Habitatrichtlijngebieden over de vallei
Ontwikkelingsideeën:
− De Grote Nete en haar vallei meer expliciteren en herwaarderen.
− Recreatief gebruik van de Netedijk (alternerend) zorgt voor extra beleving van de Grote
Netevallei.
− Dijkverlaging of gecontroleerde waterinlaat zorgt voor een stijging van de ecologische
waarde.
− De structuur van de Grote-Netevallei versterken door: 1.versterking van de vallei als
eenheid; 2. versterking van de bindende werking; 3. versterking van de
overgangsfunctie van open Centrale kempen naar de bosrijke Zuiderkempen; maar
telkens mits behoud van de vrij gesloten en kleinschalige structuur.
− Voor de ontwikkelingsideeën binnen de vallei van de Grote Nete verwijzen we ook naar
de flankerende maatregelen voor plattelandsrecreatie en het flankerend beleid voor de
landbouw van het geactualiseerd Sigmaplan.
− LA: Behoud van het gesloten karakter van de vallei; vrijwaren van bebouwing en
verdere versnippering door infrastructuren.
− LA: thv de Herenbossen (Hulshout) de antropogene invloeden, die duidelijk hun
stempel hebben gedrukt op de omgeving, niet in het landschap laten infiltreren.
− Uit overleg AROHM (in kader van planprogramma Zuiderkempen): herstel van de
relatie of interactie tussen de Nete en haar vallei, zowel in de beschermde landschappen
als in de ankerplaatsen. Concrete mogelijkheden te Zammelsbroek en Kruiskensberg;
Waarden en kenmerken die de identiteit van de ankerplaatsen en relictzones bepalen
mee in het afwegingskader voor mogelijke landinrichtingswerkzaamheden opnemen;
Antropogene invloeden vanuit de omgeving voorkomen in de Herenbossen in Hulshout;
Herstel van het boscomplex en reïntegratie van recreatieve infrastructuur in het
valleilandschap in de Kwarekken te Westerlo.
7.1.3 Zuiderkempen Herselt
Omvat vooral gemeente Herselt en een deel van de gemeente Aarschot.
Knelpunten:
− Lintbebouwing, verspreide villabouw en tuinbouwcomplexen verstoren het landschap
− Door de sterke lintbebouwing zijn beken verdrukt, waardoor er op sommige plaatsen bij
hevig regenweer last is van overstromingen.
− Door de sterke versnippering is er weinig of geen oriëntatie in het gebied
− LA: Knelpunt in de Langdonken is het verspreid voorkomen van groepjes
weekendverblijven, alsook de hoge dichtheid aan visputten.
Potenties:
− Door de sterke versnippering van bossen, de kleinschalige landbouw (weides) en de
geïsoleerde getuigenheuvels is er een sterke landschappelijke afwisseling
− Kleinschalige openruimtekamers begrensd door bossnippers en woonlinten vormen een
typisch rasterlandschap.
− Natuurgebied de Langdonken behoort tot de ankerplaatsen en is daarmee van groot
belang.
59

− Door de bezienswaardigheden en de landschappelijke afwisseling is deze zone een mooi
fiets en wandelgebied met een waaier van mogelijkheden.
Ontwikkelingsideeën:
− Een betere integratie van de villawijken op de getuigenheuvels.
− Goede recreatieve netwerken in verbinding met de andere deelruimtes en afgestemd op
de bezienswaardigheden in het gebied zal toelaten deze zone grondig te verkennen.
− De lintbebouwing moet beter worden geïntegreerd in zijn omgeving.
− Beken moeten een afzetmogelijkheid hebben voor overtollig water en dienen
geherwaardeerd te worden.
− LA: Vrijwaren van verdere bebouwing, heraanplanten en onderhoud van
perceelsrandbegroeiing in de vallei van de Kalsterloop en de Herseltse Beek en herstel
van heidevegetaties op de Rode Berg-Steenheuvels-Molenheide-Meetshoven (=
noordelijke rand van de Demervallei).
7.1.4 Zuiderkempen Grote Laak
Knelpunten:
− De vallei van de Grote Laak heeft een versnipperd karakter en wordt door de E313
fysiek en visueel begrensd.
− Verspreide bedrijven storen het landschap.
− Tessenderlo Chemie, een petrochemisch industrieterrein ten oosten van Tessenderlo,
heeft sterke landschappelijke impact.
− LA: Meest oostelijke relictzones hebben te lijden onder de verstorende invloeden van de
E313 en het Albertkanaal.
− LA: Het oostelijke deel van de Relictzone ‘Averbodebos’ (inclusief Gerhagen) en de
bijbehorende ankerplaats zijn verstoord door verkavelingen en recreatie-infrastructuur.
Potenties:
− Ondanks de nabijheid van de kanaalzone en de aanwezigheid van Tessenderlo-Chemie
is deze deelruimte vrij rustig en landelijk van karakter waardoor het een aantrekkelijk
fiets- en wandelgebied is.
− De grotere openruimtekamers worden begrensd door bossnippers, bomenrijen en
solitairs.
− Er is een sterke oriëntatiewerking door de aanwezigheid van verschillende bakens o.a.
de schoorstenen van Tessenderlo Chemie en de kerken van Veerle, Laakdal en
Tessenderlo.
− Er is een goede ontsluiting naar de E313 toe.
Ontwikkelingsideeën:
− De Grote Laak moet meer ziel krijgen en een herwaardering van haar waarde binnen het
gebied. De waterkwaliteit moet daarvoor eerst en vooral verbeteren.
− Goede recreatieve netwerken in verbinding met de andere deelruimtes en afgestemd op
de bezienswaardigheden in het gebied.
− Bedrijfsgebouwen beter integreren in hun omgeving.
− LA: De vallei van de Grote Laak vrijwaren van bebouwing en schaalvergroting. Behoud
van de historische percelering langs de Grote Laak.
− LA: Tegengaan van de verstedelijking door weekendhuisjes. Omvorming naar meer
natuurgericht bosbeheer. Stuifzanden beschermen tegen overmatige betreding.
7.1.5 De Merodebossen
60

Knelpunten:
− Villabouw en de verspreiding van illegale weekendverblijven is een plaag.
− Door een slecht gestuurde recreatie is er in verschillende delen van de Merodebossen
sprake van een recreatieve overlast dit ten koste van de ecologische waarden.
− Naaldhout domineert en is er in functie van de bosbouw gekomen. Dit ten koste van
heide en vennen.
− De Merodebossen nemen een grote oppervlakte in maar zijn sterk versnipperd;
Averbodebos en Averbodeheide, Beeltjens, Kwarekken, Witbergen, Varenhoek,
Varendonk, Hertberg en Elschot liggen allemaal verspreid en sluiten nauwelijks op
elkaar aan. Hierdoor ontstaan belangrijke tussengebieden die weinig of geen
doorgangsfunctie hebben.
− Het recreatiedomein De Vijvers te Averbode is slecht geïntegreerd en vormt voor de
kwetsbare omgeving van Averbodeheide een bedreiging.
− LA: De uitgestrekte relictzone ‘Bos- en beemdencomplex Houtvenne, Herselt en
Veerle’ wordt verstoord door tuinbouw en bebouwing rond de dorpskernen en verspreid
over de relictzone.
− LA: Knelpunten in de ankerplaats Hertberg zijn de verspreid voorkomende atypische
bewoning en recreatieve infrastructuur.
− LA: Hoewel grotendeels ongeschonden, zijn er langs de randen van het boscomplex
‘Beeltjens’ reeds kleine stukjes bos verdwenen. Een verdere aantasting dient vermeden
te worden. Een ander knelpunt in deze ankerplaats is het voorkomen van storende
recreatieve infrastructuur.
Potenties:
− Een bosrijk attractief geheel met tal van mogelijkheden.
− Mede door de versnippering van de Merodebossen ontstaan er deelruimtes met elk hun
specifieke eigenschappen.
− De Abdij van Averbode is een toeristisch recreatieve aantrekkingspool van regionaal
belang.
− Het recreatiedomein De Vijvers ligt in de nabijheid van de Abdij en kan mits een
grondige herziening een belangrijke toeristisch-recreatieve pool worden.
− Een groot deel van de bossen valt onder de habitatrichtlijn en behoren tot de
ankerplaatsen van de landschapsatlas.
Ontwikkelingsideeën:
− Naaldhoutbossen geleidelijk omzetten naar loofhout en heidevegetaties.
− Een herwaardering van de ecologische structuur door herstel en opwaardering van de
natuurwaarden in het gebied.
− Re-organisatie van de toeristisch-recreatieve structuur door een inpassing van de
netwerken aangepast aan de draagkracht van de omgeving. Een recreatief-gebruiksplan
wordt bij de VLM Herentals momenteel uitgewerkt voor de bossen van de Merode.
− De Merodebossen zijn voor de ontwikkeling van de regio minstens even belangrijk als
de Demer- en de Grote Netevallei.
− De Merodebossen kunnen ecologisch en recreatief een verbinding vormen tussen de
valleien van de Demer en de Grote Nete.
− LA: Vrijwaren van verdere bebouwing
7.1.6 Kleinschalig valleigebied
Knelpunten:
61

− De druk op de valleitjes hebben was in het verleden zeer groot maar lijkt nu geleidelijk
aan te beteren. Er wordt meer ruimte gemaakt voor de ontwikkeling van de natuur.
− De E313 en vormt een sterke fysieke barrière.
− LA: sterke verstoring van de landschappelijke belevingswaarde door Tessenderlo
Chemie.
− LA: Verspreide bebouwing bij Asdonk, Dassenaarde, Engsberg, Rietbroek en
Hooilandse Berg.
− LA: Bebouwing op de getuigenheuvels ten noordoosten van Diest (villegiatuur en
weekendhuisjes) vormen een probleem, intensieve recreatie (mountainbike,…)
Potenties:
− Unieke kleinschalige valleilandschappen met hoge natuurwaarde.
− De landbouwzones in de valleien zijn zones met een hoog ecologisch belang.
− Door de geïsoleerde getuigenheuvels is er een uitgesproken reliëf.
− Cultuurhistorische bezienswaardigheden zoals kloosters, kerken, kastelen, hoeves en
molens maken dit gebied extra interessant voor de recreant.
− Natuurgebieden in het bijzonder Groot Asdonk en de Vallei van de Zwarte Beek geven
een meerwaarde aan het gebied.
− Spoorweg Diest-Tessenderlo geeft dit gebied extra mogelijkheden.
Ontwikkelingsideeën:
− De landbouwpercelen op de heuvels behouden en landschappelijk versterken door
natuurlijke afsluitingen en perceelsrandbegroeiing.
− Toerisme en recreatie in overeenstemming brengen met de kwetsbaarheid van de
valleitjes en afstemmen op de bezienswaardigheden en kleine dorpskernen.
− LA: Herwaardering van de beemden ten nadele van de populierenaanplantingen in de
vallei van de Grote-, Kleine- en Middelbeek en tegengaan van de industrialisering.
− LA: Onderhoud van de KLE’s en eventueel heraanplanten op de diestiaanruggen ten
noordoosten van Diest.
7.1.7 Demervallei
Knelpunten:
− Zeer verspreide liging van illegale weekendverblijven.
− Door de indijking en rechttrekking van de Demer kan hij niet meer vrij meanderen en
het overtollige water afzetten in de natuurlijke overstromingsgebieden. Dit alles werkt
de verdroging in de vallei in de hand en zorgt voor overstromingsproblemen in
bebouwde gebieden.
− De steden Aarschot en Diest liggen beiden in de Demervallei en vormen harde
stedelijke barrières.
− Populieraanplantingen domineren het visuele beeld van de Demervallei.
− LA: Verspreide bebouwing in de omgeving Konijnenberg-Rommelaar, dorpskern van
Testelt, bebouwing op de Voortberg. Tussen Testelt en Zichem loopt de spoorlijn
Aarschot-Diest-Hasselt.
Potenties:
− Uniek valleigebied in Vlaanderen met een grootschaliger karakter (breedte tussen
100m-1000m) dan de Grote Netevallei en begrensd door de getuigenheuvels. Van op de
getuigenheuvels heeft men immers een mooi uitzicht op de vallei.
− Een aaneengesloten vogel- en habitatrichtlijngebied.
− Cultuurhistorisch waardevolle as door de aaneenkoppeling van Demerdorpen zoals
Langdorp, Testelt, Messelbroek en Zichem en steden Diest en Aarschot.
62

− De Demergotiek met het typische ijzerzandsteen is beeldbepalend voor de steden en
dorpen uit de nabije omgeving.
Ontwikkelingsideeën:
− Opteren voor een vrije meandering van de Demer daar waar het mogelijk is.
− Door de dijken te verlagen en door hier en daar gecontroleerde waterinlaten te creëren
kan de vallei terug vernat worden waardoor de ecologische waarde terug zal stijgen.
− Recreatie parallel met de Demervallei sturen en de Demerdijken alternerend gebruiken
als recreatieve verbinding.
− Demerdorpen promoten als rustplaatsen met horecavoorzieningen en interessant
patrimonium.
− De Demer in de steden Aarschot en Diest beter integreren. Ook de uitbreiding van de
industriezones moet zoveel als mogelijk belet worden.
− De structuur van de Demervallei versterken door: 1.versterking van de vallei als
eenheid; 2. versterking van de bindende werking; 3. versterking van de
overgangsfunctie van de Zuiderkempen naar het Noord-Hageland;
− LA: Verhogen van de waterkwaliteit, geen vergravingen toelaten en de
populieraanplantingen beperken door de hooilanden te bewaren.
Waterbeheersingswerken meer afstemmen op de ecologische facetten van de vallei.
7.1.8 Noord-Hageland
Knelpunten:
− Woonlinten en kleinhandelslinten zijn beeldbepalend.
− Sterke inname van het landgebruik door landbouw waardoor er nog slecht sporadisch
heuvelflanken bebost zijn.
− LA: Vaak zijn de hellingsbossen verkaveld. Kloesebos: R25
Potenties:
− Sterk golvend plateau staat in fel contrast met de vlakke Zuiderkempen.
− Mooi overzicht van op het hoger gelegen plateau.
Ontwikkelingsideeën:
− Contact met de Demervallei behouden en eventueel versterken.
− Lintbebouwing beter integreren in zijn omgeving.
− Behouden en versterken van de openruimteverbindingen.
− LA: Behoud van de hellingsbossen en uitbreiding van het bosareaal. Onderhoud van de
holle wegen, niet asfalteren en behoud van de taluds.
− LA: Herbebossing van Dikkenbos waardoor de versnippering verdwijnt.
− LA: Opstellen van een beheer- en inrichtingsplan voor de 19 de eeuwse
verdedigingsgordel van Diest.
8. Conclusie
8.1 Visie voor het projectgebied
Uit de opbouw van het gebied, de knelpunten, de potenties en de ontwikkelingsideeën kunnen
we een aantal grote lijnen filteren. Deze leggen we vast in kaart 17: Ontwikkelingsvisie.
Samengevat kunnen we stellen dat:
− De valleisystemen met in het bijzonder de Demervallei en de Grote-Netevallei de
natuurlijke basis vormen voor de ontwikkeling van de regio. Een vernieuwde
63

Demerdoortocht door Aarschot en Diest een extra waarde en nieuwe mogelijkheden
geeft voor de stedelijke structuur.
− De Merodebossen de groene hoofdverbinding vormen tussen de twee valleien.
− Het rasterlandschap tussen Herselt en Aarschot de Demervallei en de Grote-Netevallei
met elkaar verbindt door een fijnmazig netwerk van fiets- en wandelwegen en groene
structuren.
− De zones van cultuurhistorisch belang benadrukt dienen te worden. Deze zones situeren
zicht vooral rond de kernen Westerlo en Tongerlo, rond Averbode, Zichem,
Scherpenheuvel en Diest en rond Aarschot.
− De kanaalzone een industriële as is die transparant en doorzichtig moet worden en de
accenten voor deze transparantie zich moeten situeren ter hoogte van de valleien van de
Grote Nete, De Grote Laak en de vallei van de Drie Beken.
− Het Hageland belangrijke open-ruimteverbindingen heeft die versterkt kunnen worden
(ten oosten van Scherpenheuvel).
Het gebied is zeer divers en in het verleden is er nooit een aanleiding geweest om het gebied,
zoals het nu wordt voorgesteld, als een geheel te beschouwen. Vandaar dat een sterke
identiteit of een sterke eenheid momenteel ontbreekt. De sterkte van dit gebied is nu net de
grote rijkdom aan authentieke landschappen en de sterke diversiteit. Maar een andere sterkte
is zeker ook dat het gebied een belangrijke centrale invulling kan hebben. Het gebied kan
gepromoot worden als een overgangszone naar de ruimere omgeving. Het heeft een
‘overgangsidentiteit’ tussen de verschillende geografische streken (de Kempen, het Hageland
en Haspengouw). Het vormt een centrum, een draaischijf.
De valleien zijn belangrijke structuren. Zij hebben een sterke eenheid, maar zijn bovendien
ook sterk bindende elementen. Zo verbindt de Demer Haspengouw via de Zuiderkempen met
het Noord-Hageland. De Grote Nete verbindt de Limburgse heide- en bosgebieden (Kempisch
Plateau) via de Centrale Kempen met de gehele Zuiderkempen. In het studiegebied hebben de
valleien van de Demer en De Grote Nete bovendien een sterke dwarsstructuur. Zij vormen
beide een overgangszone naar een ander type landschap. Het centrale deel van het gebied, met
als centrum de abdij van Averbode, is landschappelijk het minst verstoorde gedeelte en is
ideaal gesitueerd om de beide valleistructuren aan elkaar te linken. Dit concept verbindt de
Kempen met het Hageland, het Hageland met Haspengouw, het Demerbekken met het
Netebekken, Antwerpen met Vlaams-Brabant en Limburg, Diest met Aarschot, enzovoort. En
dit zowel ecologisch als recreatief en binnen een landschappelijk zeer aantrekkelijk kader.
8.2 Algemene aandachtspunten landschap
Dit onderdeel van de landschapsstudie geeft nog een aantal richtlijnen, die voor het landschap
van groot belang zijn en voor ogen moeten gehouden worden, wanneer de andere
invalshoeken van het landschaps (recreatie, ecologie, landbouw,…) worden uitgewerkt in
concrete maatregelen voor het gebied. Verder worden ook enkele thematische voorstellen
geformuleerd die kunnen uitgewerkt worden.
8.2.1 Landschappelijke richtlijnen
Bij de uitbouw van een recreatief netwerk moet er voldoende aandacht besteed worden aan de
beeldwaarde en de belevingswaarde van de recreanten. De diversiteit van het landschap moet
door de verschillende recreanten ook kunnen ervaren worden. Hetzelfde geldt voor het
cultuurhistorische aanbod. De cultuurhistorische informatiewaarden zijn verloren (of
verborgen) omdat ze niet meer gekend zijn of omdat ze niet meer zichtbaar aanwezig zijn. In
64

de inrichtingsplannen voor het gebied moeten deze twee aspecten (historische
informatiewaarde en beeld- en belevingswaarde) voldoende geïntegreerd worden.
Een derde aandachtspunt binnen de opmaak van inrichtingsplannen is het ruimtelijk aspect.
Nagaan wat de ruimtelijke impact is van bepaalde maatregelen is een noodzaak en moet geënt
zijn op de ruimtelijke structuur van het hele gebied.
Wanneer een project op deze schaal wordt uitgewerkt is het noodzakelijk dat er achteraf
voldoende opvolging is en er overkoepelend voldoende blijvende aandacht is voor de
evoluties binnen de open ruimte. Het landschapsbeheer van het studiegebied de Merode zou
perfect kunnen opgenomen worden door een regionaal landschap. In het uiterste zuiden is het
regionaal landschaps Noord-Hageland actief, maar de activiteiten van de regionale
landschappen zou moeten uitgebreid worden naar de hele perimeter.
Tot slot benadrukken we het belang van de ankerplaatsen en relictzones. Zij worden uitvoerig
besproken in deze studie, maar vragen meer specifiek onderzoek naar de effectieve waarden
en mogelijkheden van deze gebieden. Zij zijn vanuit landschappelijke invalshoek de primaire
plaatsen voor bescherming, herstel en ontwikkeling van het landschap.
8.2.2 Thematische voorstellen
Een eerste thematisch voorstel is het uitwerken van maatregelen rond
plattelandsontwikkeling, die het verbeteren van de kwaliteit van de leefomgeving in het
landelijk gebied als doelstelling heeft. Deze maatregelen omvatten oa. de inrichting van
landelijke woonkernen en de verbetering van de relatie tussen woonkernen (dorpen) en hun
directe omgeving (groene vingers).
Andere thematische voorstellen zijn de opmaak van landschapsbedrijfsplannen, waarbij
aandacht besteed wordt aan de integratie van bedrijven in het landschap en erfbeplanting; De
opmaak van drevenplannen; Land-art of –design (bv. gekoppeld aan de cultuur rond de
schrijvers Claes en Ellschot,…); aandacht voor water en waterlopen en de integratie van
waterlopen in de dorpskernen (herkenbaarheid en beleving vergroten); aandacht voor trage
wegen (VZW en richtlijnen); aandacht voor autochtone bomen en struiken.
Deze landschapsstudie probeert een zo volledig mogelijk beeld te geven van het landschap
van het studiegebied. De gebundelde informatie vertelt hoe het landschap is ontstaan en
gegroeid en geeft aan hoe wij vandaag naar het landschap kijken en het interpreteren.
Afhankelijk van de wensen en de specifieke toekomstige verwachtingen zal meer
gedetailleerd onderzoek, eventueel van bepaalde delen van het geheel, nodig zijn. Dit
document geeft een belangrijke eerste aanzet of voor sommige een eerste kennismaking.
Bovendien is het ongetwijfeld een verduidelijking en een verdere uitdieping van wat ‘op het
eerste gezicht’ (zie motivering) al een interessante regio leek.
65

9. Overzicht bijlagen
9.1 Kaartenatlas
9.2 Bibliografie
9.3 Uitgebreide versie cultuurhistorie
9.4 Fiches nieuwe landschappen
66