Klik hier voor de toespraak van Prof. dr. Gustaaf ... - Liberaal Archief

Daniël Vanacker
Un mitrailleur à l’Yser. La correspondance de guerre de Jean Pecher. 1914-1918.
Boekvoorstelling, Blauwe Zaal, Liberaal Archief, 13 december 2012
Geachte toehoorders,
Het Liberaal Archief bewaart en valoriseert heel wat archieven van verenigingen en
particulieren uit de liberale politieke en socioculturele wereld. Het Liberaal Archief is een
relatief jonge instelling - gesticht in 1982 - maar op relatief korte tijd heeft het, samen met de
andere privaatrechtelijke archief- en documentatiecentra in Vlaanderen, een erkende en
herkenbare plaats in het erfgoedlandschap veroverd. In de erfgoedsector is samenwerking met
andere instellingen noodzakelijk en nuttig. Dat het boek, dat hier vandaag wordt voorgesteld,
uitgegeven is door de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis in samenwerking met het
Liberaal Archief, is dan ook een goede zaak.
De Koninklijke Commissie voor Geschiedenis is een iets oudere instelling. Opgericht in 1834
- maar nog steeds springlevend dankzij de geregelde instroom van jongere leden - is haar
opdracht “de schriftelijke bronnen met betrekking tot de geschiedenis van België opsporen,
registreren, uitgeven en onderzoeken, kritische studies over deze bronnen publiceren en
werkinstrumenten aan historici ter beschikking stellen”. Zo wil de Commissie het onderzoek
stimuleren, inspireren en oriënteren. Voor de buitenwereld is de Koninklijke Commissie voor
Geschiedenis niet zo bekend, en zelfs binnen de academische wereld denken vele collega’s
nog steeds dat de Commissie zich uitsluitend inlaat met het uitgeven van teksten uit het ancien
régime. Niets is echter minder waar en de uitgave van de brieven die een Antwerpse
Franstalige liberale koopmanszoon gedurende de Eerste Wereldoorlog schreef, bewijst dit. De
auteur van de brieven is Jean Pecher. Hij was twintig in ’14.
* * *
Jean Pecher, geboren te Antwerpen in 1894, was het tweede kind en de enige zoon van Emile
Pecher, een welstellende handelaar in koffie en invoerder van diverse goederen uit Zuid-
Amerika. Zijn moeder was Marie Le Jeune, dochter van Charles Le Jeune, specialist zeerecht
en zaakvoerder van een bekend Antwerps verzekeringsbedrijf.
In 1913 zette Pecher zijn middelbare studies stop. Hij besloot zijn legerdienst te vervullen en
zou na de vijftien maanden diensttijd in de verzekeringsfirma van zijn grootvader langs
moederskant gaan werken. De wereldpolitiek besliste er anders over. De vijf maanden dienst
die hij eind juli 1914 nog te volbrengen had, veranderde na 4 augustus van datzelfde jaar in
vier jaar dienstplicht aan het front.
Pecher was sergeant bij het 7 de Linieregiment. Gedurende de hele oorlog schreef hij in het
totaal meer dan 600 brieven, briefkaarten en telegrammen aan zijn ouders. Dat maakt een
gemiddelde van 12 brieven per maand, wat niet weinig is. 602 brieven zijn bewaard gebleven.
Zij zijn nu door Daniël Vanacker uitgegeven en ingeleid.
De ouders van Jean Pecher weken bij het begin van de oorlog uit naar Londen. Zij schreven
hun zoon zeer frequent, maar op één brief na zijn al die brieven verloren gegaan.
De twintigjarige Pecher werd al van in augustus 1914 met de gruwelen van de oorlog
geconfronteerd. Op 13 augustus 1914 kwam hij met zijn compagnie toe in Halen bij Diest.
Het was de dag na de beruchte Slag der Zilveren Helmen, en wat Jean Pecher daar zag, was
afschuwelijk. Ik citeer uit de brief van dezelfde dag: “les choses sont affreuses, si effroyables
que malgré moi, je tourna la tête”. Dat was ook de reden waarom hij in Halen maar enkele
1

foto’s had genomen: overal lagen nog de lijken van zwaar verminkte soldaten en de kadavers
van paarden.
Dat Jean Pecher als soldaat gedurende de oorlog foto’s nam, is niet ongewoon, maar wel
opmerkelijk. Zoals vele jongere militairen tijdens de Grote Oorlog had ook Jean Pecher een
fototoestel waarmee hij wat hij zag en meemaakte, vastlegde. Zijn ouders bezorgden hem de
nodige voorraad fotofilm en hij stuurde hen keer op keer pakjes opnames. Een aantal foto’s
illustreren de voorliggende publicatie. De meeste foto’s van Jean Pecher zijn in het archief
bewaard en worden nu ter gelegenheid van deze boekvoorstelling voor het eerst
tentoongesteld.
De eenheid van Pecher werd geregeld verplaatst en zoals vele soldaten vervulde Pecher ook
taken achter het front. Daarnaast heeft hij ook de loopgravenoorlog aan den lijve
ondervonden.
Over wat hij meemaakt, vertelt hij in zijn brieven. Uiteraard vermeldt hij niet alles. Hij weet
dat de militaire censuur alle brieven leest en dat hij geen zogenaamd strategische informatie
mag prijsgeven. Ook is het duidelijk dat hij autocensuur toepast om zijn ouders niet nodeloos
ongerust te maken wanneer hij in een gevaarlijke sector wordt ingezet.
Uiteindelijk werd Jean Pecher, na zes jaar militaire dienst, op 30 september 1920
gedemobiliseerd. Hij keerde terug naar Antwerpen en trad, zoals voorzien, in dienst van de
onderneming van zijn grootvader, die hem meteen naar Londen stuurde. In 1925 kwam hij
terug naar zijn geboortestad en trouwde er met Elisabeth Elsen. Jean Pecher overleed in 1973,
zijn echtgenote in 1992. Het echtpaar Pecher-Elsen had drie kinderen, onder wie dochter
Antoinette, barones Helsmoortel-Pecher, die de brieven van haar vader steeds zorgvuldig
heeft bewaard en ze aan het Liberaal Archief heeft toevertrouwd.
* * *
Persoonlijke briefwisseling is een zeer interessante bron voor historici. In zulke brieven wordt
het leven gevat terwijl het gebeurt en komen onmiddellijke impressies en gevoelens van het
ogenblik naar boven. Uiteraard beslist de briefschrijver zelf en intentioneel wat hij of zij aan
zijn of haar correspondent wil meedelen, maar brieven brengen altijd de gloed of de kilte van
het leven over. Zij zijn zoals een pas beslapen bed. Er is niemand meer in bed, maar het bed is
nog warm. In brieven komt men de mens zeer nabij. Brieven staan evenwel niet op zich. Het
zijn woorden die een deel zijn van een dialoog. Wie een brief schrijft, wil gelezen worden en
verwacht ook antwoord. Brieven moeten - zoals alle archiefstukken overigens - altijd in hun
context gelezen worden, zowel door de bestemmeling toen als door de historicus vandaag.
Dankzij de brieven van Jean Pecher, beleeft de lezer vandaag het toenmalige wel en wee van
een jonge man aan het front, achter het front, tijdens de verlofperiodes, in het hospitaal en
elders. Men voelt de kou en de nattigheid tijdens de winterdagen. Opgelucht en enigszins
verbaasd, stelt men met Pecher vast dat er op Kerstdag 1915 niet werd geschoten: “c’est
épatant et rare”, schrijft hij. Inderdaad, “Kerstmis is dien dag dat ze nie schieten”, zingt
Wannes Van De Velde. En Willem Vermandere vertelt in een van zijn liederen over de
Westhoek treffend over “den oorlog da ’j hier were vindt”.
Pijp en tabak bieden troost, en ook muziek. Ja, een zonsopgang op een stralende herfstochtend
in september ontroert en de postbode is meer dan welkom.
Jean Pecher bewondert de orde en de netheid in het Britse leger en hij verafschuwt de vieze en
onverzorgde Fransen met - ik citeer - “hun luizen en hun vlooien”. In de oorlog is het niet
2

evident dat het leven en de wereld mooi zijn. Een oorlog is wreed en onmenselijk. In de
oorlog kan niemand in vrede leven. Huiverend leeft de soldaat in vuil en viezigheid. Het
doodsgevaar en de ellende zijn van alle dag. De oorlog vaagt alle beschaving weg. En dan, zo
leest men in brieven, dan wil een mens daaruit weg, en ver van het front zijn. Wanneer dat
dan ook lukt, dan doet het deugd om weer een beetje mens te kunnen worden, de soldaat kan
dan, zoals Jean Pecher schrijft , “se reciviliser un peu”.
Pecher kent de gruwel van de oorlog, de kou, de ongemakken en hij wordt ook gewond. Alles
samen had hij het echter toch wel iets beter dan de gewone soldaat. Als sergeant had hij een
ordonnans ter beschikking, een soldaat die bij hem was, hem hielp en die voor hem bij
gelegenheid een droge slaapplaats in elkaar timmerde. Hij had bemiddelde ouders in Londen,
die hem zo goed als alles wat hij vroeg, toestuurden: kleren, voedsel, fotofilm, tabak, een
kompas, …
Omdat hij wel wat geld had, kon hij het voedselrantsoen aanvullen. Op 11 december 1917
lezen we dat hij besloten had om elke dag een stuk vlees te kopen, want - ik citeer - “il est
préférable de donner sa solde au boucher qu’aux cabaretiers”, maar - zo voegt hij er
onmiddellijk aan toe - “cela coûte cher!”.
De oorlog is voor Jean Pecher een echte levensschool geweest. Zijn verantwoordelijkheidszin
ten overstaan van zijn medesoldaten en zijn bewogenheid ten aanzien van het lot van de
boeren, de soldaten en de arbeiders aan en achter het front, namen gaandeweg en zichtbaar
toe. Hij was ook daadwerkelijk solidair met minderbedeelde kameraden en zorgde niet zelden
voor warme kledij. Hij ergerde zich ook aan de houding van collega-burgerjongens die zich
neerbuigend of kwetsend over de gewone soldaat uit de arbeidersklasse uitlieten. Jean Pecher
zag en voorvoelde dat de samenleving er na de oorlog anders zou uitzien.
En dan zijn er nog de schaarse uitlatingen over wat hij ’s nachts gedroomd had. Dromen zijn
bedrog, zegt men, maar de droom is er. De dromen die hij had, duiken af en toe in de brieven
op. Wat vertelt een twintigjarige jongeman aan zijn ouders over zijn dromen? Welke dromen
memoreert hij? Wat vertelt ons dat? Een antwoord op deze vragen is, zoals zo veel andere
informatie in de brieven, stof voor verder onderzoek.
* * *
De enkele citaten uit en de verwijzingen naar de oorlogsbrieven van Jean Pecher aan zijn
ouders, maken duidelijk dat deze brieveneditie een belangrijk “document humain”
toegankelijk maakt. Ik wil Daniël Vanacker dan ook oprecht feliciteren met zijn uitgave en
ook met de aan de brieven voorafgaande inleiding waarin Jean Pecher in de familiale context
wordt gesitueerd en waarin de Belgische en internationale historiografie over frontsoldaten,
frontbrieven en frontfotografie tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt toegelicht.
De lectuur van de brieven van Jean Pecher heeft mij veel geleerd, en als historicus ben ik ook
nieuwe vragen aan het verleden gaan stellen. Dat was een deugddoende ervaring.
Ik prijs het Liberaal Archief gelukkig met zijn waardevolle archiefschat, maar ik weet zeker
dat élke archiefdienst schatten bezit. Onze taak - en dan spreek ik als archivaris - is om deze
archiefschatten te bewaren, te ordenen, te beschrijven en ter beschikking te stellen.
De brieven van Jean Pecher waren bestemd voor zijn ouders. Nu, bijna honderd jaar later, zijn
zij voor iedereen toegankelijk. Ik wil de lectuur ervan aan iedereen ten zeerste aanbevelen.
Prof. dr. Gustaaf Janssens, voorzitter Koninklijke Commissie voor Geschiedenis
3