De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

tijdstippen en een lezing als existentiële
kwantor is niet uniek: het Engelse ever
kent dezelfde dubbelzinnigheid, vgl. He
was ever my friend en Was he ever my
friend? In het Engels is de universele
lezing verouderd, in het geval van immer
de existentiële lezing. Het Nederlandse
ooit had in de 17e eeuw ook beide
betekenissen. Het gebruik van immer als
existentiële kwantor over tijd ligt ten
grondslag aan de afleiding nimmer.
Universele kwantoren laten immers
prefigering met n- niet toe (Huybregts
(1979), cf. *nalles, *noveral, *niedereen,
*naltijd). Voorbeelden van immer als
NPU: Uw vader was de eerlijkste, de
goed-aardigste man, die ik immer kende
(Betje Wolf en Aagje Deken, Sara
Burgerhart). Mlle Wrede met den
bekoorlijksten Duitschen tongval, dien ik
immer hoorde, beviel algemeen (Willem
de Clerq, Per karos naar St. Petersburg).
God weet, of ik u immer wederzie (Jacob
van Lennep, De pleegzoon). Waren immer
uitersten verder van elkander verwijderd
dan onze Voorvaders van hun
Jongeheeren? (Gerrit van de Linde, De
brieven van de School-meester). Nu! zoo
ik immer plan had om te Trouwen, zeker
haar liever dan elke andere. (Jacob van
Lennep, Klaasje Zevenster, 3e deel).
332. zich aan de indruk kunnen
onttrekken: in combinatie met negatie
betekent dit: gaan vermoeden, de indruk
krijgen dat iets het geval is. Gewoonlijk
gebruikt in combinatie met een dat-zin: Ik
kan me niet aan de indruk onttrekken dat
er iets niet goed zit tussen jullie. Hoewel
de trigger meestal niet is, komt ook
moeilijk af en toe voor: De kolonel kon
zich moeilijk aan de indruk onttrekken dat
de soldaten de strijd meer dan beu waren.
Dit gebruik van moeilijk is kenmerkend
voor uitdrukkingen met kunnen (cf. Van
der Wouden 1995a). Daarnaast kunnen
ook n-woorden als trigger worden
gebruikt, zij het dat dit niet erg frequent is:
Nooit kon men zich aan de indruk
63
onttrekken dat het slecht met hem zou
aflopen. Niemand kon zich toen nog aan
de indruk onttrekken dat een nederlaag
onvermijdelijk was. De inhoud van een
dat-zin kan ook reeds bekend zijn, in welk
geval daarnaar terug verwezen kan worden
met een aanwijzend voornaamwoord: Ik
kan me inderdaad niet geheel aan die/een
dergelijke indruk onttrekken.
333. infinitief + aan. Er was geen houden
meer aan. Daar was geen denken aan. Er
was geen aanslepen aan. Daar is geen
beginnen aan. Dit idioom kan alleen met
geen worden gecombineerd, niet met
andere triggers: *Is er nog aanslepen aan?
*Nooit was er aanslepen aan. *Er was
nergens meer aanslepen aan. *Geloof
maar niet dat er aanslepen aan was.
Verder moet aan worden gecombineerd
met een locatief pronomen (er, daar,
hier), en niet met een volle NP. Vergelijk
*Aan die sinaasappels is geen aanslepen.
Dat de constructie al vrij oud is, laat het
volgende voorbeeld uit een brief van
Nicolaas Witsen zien, geschreven ten tijde
van de Spaanse successieoorlog: Godt sij
dank die ons goet weder heeft gegeven,
sodat wij de stat Limburg door ’s lands
swaer geschut heben konnen veroveren,
wesende de wegen hier omstreek so
moeylijk en onbequaem als het regent dat
er geen deurkomen aen en is (De
briefwisseling van Anthonie Heinsius
1702-1720, dl II, 478).
334. in +indefiniete temporele NP: in dagen,
in weken, in maanden, in jaren, in
eeuwen, in tijden, in een eeuwigheid, in
lange tijd. Het betreft hier niet één
uitdrukking, maar een familie van
temporele bepalingen, meestal in de vorm
van een kaal meervoud, soms ook
bestaande uit een onbepaald lidwoord of
een telwoord gevolgd door een temporeel
substantief: in tien jaar, in een jaar. Niet
alle temporele nomina worden gebruikt
voor deze klasse van NPUs. Temporele
uitdrukkingen die een te korte spanne