De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

In zin (18) heeft negatie bereik over de because-bijzin, die daardoor fungeert als
interveniërend element ten opzichte van de negatief-polaire uitdrukking hold a candle to. In
(19) daarentegen blijft de because-bijzin buiten het bereik van negatie. In het Nederlands
liggen de zaken precies zo:
(20) *Jan zijn bijdrage kon niet tippen aan die van Marie omdat hij zich ook maar
enigszins had ingezet.
(21) Jan zijn bijdrage kon niet tippen aan die van Marie omdat hij een luilak is.
Nog duidelijker wordt een en ander als we de woordvolgorde aanpassen:
(22) *Niet omdat hij zich ook maar enigszins had ingezet kon Jan zijn bijdrage
tippen aan die van Marie.
(23) Omdat hij een luilak is, kon Jan zijn bijdrage niet tippen aan die van Marie.
5. Collocaties
Met het kenschetsen van de logische eigenschappen van de diverse omgevingen waarin
polaire uitdrukkingen zich ophouden zijn we er nog niet. Veel uitdrukkingen stellen
aanvullende eisen aan hun omgeving, via zgn. collocatierelaties (cf. Van der Wouden 1997).
Een collocatie van X is een uitdrukking die vaak samen met X optreedt. Zo treedt achterwege
vrijwel uitsluitend op met blijven en laten.
Zo zijn nogal wat werkwoorden en werkwoordelijke uitdrukkingen vooral dan
negatief-polair van karakter als ze gebruikt worden in combinatie met modale hulpwerkwoorden.
Welke hulpwerkwoorden dat zijn, verschilt ook nog eens van uitdrukking tot
uitdrukking. Omdat de modale werkwoorden variabel zijn, heeft het geen zin om ze te
beschouwen als onderdeel van een complexe negatief-polaire uitdrukking. Als voorbeelden
kunnen gelden de uitdrukkingen uit het oog verliezen, ontveinzen, en achterblijven, die in
combinatie met willen, moeten, mogen, kunnen, (adhortatief) laten etc. negatief-polair gedrag
vertonen. Vergelijk bijv.:
(24) Hij verloor haar (niet) uit het oog.
(25) Laten we haar *(niet) uit het oog verliezen.
(26) We blijven (niet) achter bij de rest.
(27) We kunnen *(niet) achterblijven.
Soms treedt in plaats van een modaal werkwoord als moeten de imperatief op, of in oudere
stadia van het Nederlands de aanvoegende wijs:
(28) Men ontveinze zich *(niet) hoe moeilijk zoiets is.
(29) Verlies onze belangen *(niet) uit het oog!
De zinnen met een ster zijn overigens niet ongrammaticaal in de strikte zin van het woord,
maar ongebruikelijk, niet-idiomatisch. Vaak is er ook een pragmatische verklaring voor te
vinden: het aanraden van acties die inherent negatief zijn, ligt niet in de rede. Daarentegen is
het vermijden van dergelijke acties wel aanbevelenswaardig. Vandaar dat combinaties van
negatie, modale operator en inherent-negatief predikaat zich kunnen ontwikkelen tot vaste
verbindingen. Overigens is het niet zo, dat alle negatieve predikaten zich in deze richting
VII