De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

ten 10 uuren 's avondts, terwyl het hardt
regende, en 't zoo donker was datmen
naaulyks een handt voor d'oogen zien
konde (Het leven van zyne Hoogheit Johan
Willem Friso, etc., deel 1, uit het Frans
vert. en bew. door Francois Halma [1716],
67).
283. een hand uitsteken: (ook maar) iets
doen, mhu. Men vroeg Hans om te helpen
bij het grasmaaien, maar hij stak geen
hand uit. Nooit stak hij ook maar een
hand uit. Positieve voorkomens van deze
uitdrukking zijn acceptabel, maar niet al te
gebruikelijk: Hans wil best een hand
uitsteken bij het grasmaaien. Vaak is
echter het positieve gebruik alleen
letterlijk te interpreteren of klinkt het
vreemd in de oren, zoals in ?Men vroeg
Hans om te helpen bij het grasmaaien en
dus stak hij een hand uit. Een variant van
deze uitdrukking is een poot uitsteken.
Niet negatief-polair is de uitdrukking een
helpende hand uitsteken.
284. zijn handen branden aan: in
combinatie met een modale uitdrukking als
willen, durven, liever of iets dergelijks
vormt dit een negatief-polaire uitdrukking.
De politiek wil zijn handen daar nu niet
aan branden (Radio 1, 17-11-2000). Daar
zal hij zijn handen niet aan branden en ik
ook niet (Simon Carmiggelt, Schemeren,
18). Een variant is zijn vingers branden
aan.
285. zijn handen kunnen thuishouden:
zich in bedwang hebben. Meestal gebruikt
in de context van ongewenste intimiteiten
of lichamelijke gewelddadigheid. De
smerige vetlap kan zijn handen niet thuis
houden (Mr. A. Roothaert, Vlimmens
tweede jeugd, 768). Als het joch stoer
roept dat hij ‘atheist’ is, kan de priester
zijn handen niet thuishouden (Trouw, 24-
10-1998).
286. te handhaven: in stand te houden of
ergens aan te houden. Modale infinitief,
54
gewoonlijk gebruikt in combinatie met
negatie (76% van de voorkomens in mijn
materiaal) of moeilijk, onmogelijk, slecht,
amper (7%). Ook is deze uitdrukking te
gebruiken in vragen (8%). Hij is niet te
handhaven (J.J. Voskuil, Meneer Beerta,
215). Daar was-ie amper te handhaven
(De Volkskrant, 9-7-1993). Die macht valt
momenteel alleen met behulp van de Britse
bezetter te handhaven (idem, 9-3-1993).
Stork zelf lijkt na de gebeurtenissen van
Stuttgart moeilijk te handhaven (idem, 23-
8-1993). Analisten betwijfelen dan ook of
deze hoge rente op langere termijn te
handhaven is (idem, 24-7-1993). Positieve
voorkomens zijn mogelijk, maar vormen
met 4 op in totaal 66 voorkomens in mijn
materiaal wel een uitzondering: Iedereen
wil een eenvoudige regeling die te
handhaven is (idem, 2-3-1993).
287. handwater geven/hebben: kunnen
tippen aan. Een ouderwets idioom (het
WNT geeft voorbeelden uit de 17e tm 19e
eeuw). Handwater is oorspronkelijk water
voor het handen wassen. Iemand geen
handwater kunnen geven, d.w.z. het niet
waardig zijn om iemand handwater te
geven, werd gebruikt als een idioom om
ongelijkwaardigheid uit te drukken. Later,
toen deze herkomst niet meer begrepen
werd, ontstond de verbasterde vorm
handwater hebben bij iemand `met
iemand vergeleken kunnen worden, in
iemand zijn weerga vinden'. De volgende
voorbeelden komen allen uit het WNT:
Heksen, waar die uit Macbeth nog geen
handwater bij hebben (Jacob van Lennep,
Klaasje Zevenster, dl 1, 55). Oordeel dan,
of 't gelol van duizend verliefde katten by
zo een melodieus concert, handwater kan
hebben (Justus van Effen, De Hollandsche
Spectator, 6, 107). Deze uitdrukking hoort
dus bij een grotere groep van uitdrukkingen
van onvergelijkbaarheid, zoals
kunnen tippen aan, zijn weerga hebben,
het halen bij.