De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

woord, is het geen mhu, en is combinatie
met ook maar dan ook niet toegestaan:
*Fred heeft er nooit ook maar een geheim
van gemaakt dat hij homofiel is. Het
Engels kent een vergelijkbare uitdrukking
in make a secret of: With his intimates he
made no secret of it (Ruth Rendell, The
keys to the street, 23). Hetzelfde geldt voor
het Duits: Wie gesagt, ich mache kein
Geheimnis aus der Sache (Jean Paul, Der
Komet oder Nikolaus Marggraf).
224. geheimen hebben/kennen voor:
deels onbekend zijn voor iemand. In
combinatie met negatie levert dit een
litotesuitdrukking op die expertise op een
bepaald terrein of nauwe omgang met
iemand aangeeft. De fiets had al spoedig
geen geheimen meer voor Kopmans (Jules
Deelder, De t van Vondel, in De dikke van
Deelder, 504). [C]hatten en downloaden
heeft geen geheimen voor een beetje kind
van nu (Trouw, 22-6-2000). In de Amsterdamse
Melkweg bewees de New Yorkse dat
ook het popidioom voor haar geen
geheimen meer kent (Trouw, 12-11-2001).
225. gek: wordt op een aantal manieren
gebruikt in litotesconstructies. Als adjectief
in combinaties als geen gek idee. Als
bijwoord wordt gek vooral in combinatie
met veel gebruikt: Toen waren de
omstandigheden niet zo gek veel beter. Als
triggers dient niet, al dan niet vergezeld
van zo. Andere omgevingen, zoals vragen,
zijn ook mogelijk, maar komen in mijn
materiaal niet voor: Was hij dan zo gek
veel slimmer? In dit adverbiale gebruik is
gek een bijwoord van graad, met een
betekenis en distributie die doet denken
aan bijster. Een verschil met bijster is
natuurlijk het feit dat gek zich met minder
adjectieven laat combineren. Naast veel
zijn dit voornamelijk lang, groot, ver:
Vgl. De omzet was niet gek groot (De
Volkskrant, 13-2-1993). De functie van
controller is nog niet zo gek oud (id., 8-8-
1994). Zijn jaarinkomen zal daar niet zo
43
gek ver naast zitten, schat hij (id., 21-2-
1994).
Overigens kan gek ook nog
als een bijwoord van wijze worden
gebruikt, zoals in We hebben niet gek
geboerd dit jaar. Wat opvalt, is dat ook
hier het gebruik negatief-polair is: immers,
in deze context betekent gek iets als slecht.
Laten we negatie weg, dan resulteert een
tamelijk bizarre zin: We hebben gek
geboerd. (Overigens is boeren in de
bovenbedoelde zin een van de weinige
werkwoorden met een verplicht adverbiaal
complement.)
Bij het gebruik van gek als adjectief
valt op dat naast geen ook de combinatie
niet zo vaak optreedt als trigger.
Dit past bij het litoteskarakter van dit
gebruik. In de Volkskrant op CD-ROM,
1993, 1994, en de eerste 3 kwartalen van
1995, trof ik bij de combinatie gek idee het
volgende aan: 4x een positief voorkomen,
10x een combinatie met niet zo en 11x een
combinatie met geen. In negatieve contexten
is het verschil in betekenis tussen gek
en slecht geneutraliseerd, net als bij het
bovengemelde adverbiale gebruik, zodat
het niet uitmaakt, of men zegt dat iets geen
slecht idee is, of geen gek idee. Dit toont
aan, dat gek hier een iets ander gebruik
heeft dan in affirmatieve zinnen. Tenslotte
is er nog een vaste verbinding zo gek nog/
nog zo gek, die uitsluitend met negatie
voorkomt: Dat voorstel is zo gek nog niet.
Het plan van de beide dames is nog niet zo
gek. Deze verbinding sluit direct aan bij
het adjectivische gebruik dat we hierboven
noteerden.
226. zich gek laten maken: zich onnodig
laten beinvloeden door buitenstaanders.
Hoewel de uitdrukking niet strikt negatiefpolair
is, zijn combinaties met negatie
veruit in de meerderheid (in mijn materiaal
van 50 voorkomens ruim 85%). De
Nederlandse liefhebbers van een malse
biefstuk, een doorregen stooflap of een
simpele bal rundergehakt, laten zich niet
gek maken voor de BSE-crisis (Nieuws-