De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

214. ergens een gat in zien: hoop op verbetering
koesteren. De Officier heeft er
vermoedelijk ook geen gat in gezien (H.
Voordewind, De commissaris vertelt
verder). Hoewel al mijn vindplaatsen
combinaties met geen betreffen, ben ik van
oordeel dat ook andere omgevingen deze
uitdrukking toestaan: Zie jij er dan nog een
gat in? Niemand zag er nog een gat in.
215. voor één gat te vangen: gemakkelijk
in problemen te brengen. Het was maar
goed dat Wouter niet voor één gat te
vangen was (Marijke Höweler, Van geluk
gesproken). De ware gelovige is niet voor
één gat te vangen (Propria Cures, 11 mei
1956). In mijn materiaal zijn alle voorkomens
geregeerd door niet, met uitzondering
van een positief voorkomen dat
echter niet van woordspelerigheid valt vrij
te pleiten: Alle mannen zijn voor één gat te
vangen, beweerde Zwarte Riek altijd (De
Volkskrant 25-7-1995). Een variant is:
zich voor één gat laten vangen: De NAVO
laat zich niet voor één gat vangen (De
Volkskrant, 27-2-1995).
216. een gebenedijd woord: mhu. Zuidnederlandse
uitdrukking. Vgl. ook Engels
a damned thing/a blessed thing die allebei
als NPUs fungeren. Tijdens de maaltijd
uitte Karel geen gebenedijd woord (André
Demedts, De Belgische Republiek, 209).
Sindsdien zei ze geen gebenedijd woord
meer tegen mij (Tom Lanoye, Spek en
Bonen, 37). Omdat het anders nooit meer
zal lukken een gebenedijd woord op papier
te zetten (Monika van Paemel, De
vermaledijde vaders, 289).
217. kunnen gebeteren: kunnen helpen,
kunnen beteren. Voorbeelden, geciteerd
naar het WNT: Zo isse dan van zelfs
gevallen, vrouw, en dat kon immers
d'andre niet gebeetren (Asselijn, Stiefmoeder,
10). Kan ick gebeteren dat alle
menschen stincken / En alle beesten niet?
(Huygens, 2, 24). Thans verouderd.
41
218. zullen gebeuren: zullen overkomen.
Behoort tot een groepje van toekomstgerichte
idiomen die aangeven, in
combinatie met negatie, dat een bepaalde
mogelijkheid uitgesloten is (vgl. horen
zeggen, zullen geloven e.d.). Het gaat
steeds om negatieve zinnen. Vraagzinnen
of conditionele zinnen lijken uitgesloten
als context voor deze uitdrukking. Van
avond ben ik vrij, hetgeen mij in de eerste
tijden niet licht meer zal gebeuren (A.
Ising Jr., in: De briefwisseling tussen
Lodewijk van Deyssel en Arnold Ising Jr.,
31).
219. de gedachte van zich af kunnen
zetten: zich aan de indruk kunnen onttrekken
(dat). Weinig frequente litotesuitdrukking.
Intusschen kan ik de gedachte
niet van mij afzetten, dat Kröller en Van
Aalst een gemeenschappelijk belang
hebben (Herinneringen en dagboek van
Ernst Heldring (1871-1954), dl. 1, 550).
ik kon de gedachte niet van me afzetten dat
mijn tetanusinjecties misschien niet werkzaam
waren (Sue Grafton, C staat voor
Crimineel, 173).
220. gediend zijn van: iets wenselijk
achten, appreciëren. Bijna steeds te
gebruiken in combinatie met niet (95% van
100 voorkomens), hoewel enkele andere
combinaties ook voorkomen in mijn
materiaal (zie de voorbeelden hieronder).
Een van de 100 voorkomens is positief.
Hij fotografeerde me, terwijl ik allang
duidelijk had gemaakt dat ik daarvan niet
gediend ben (Koos van Zomeren, Collega
Vink vermoord, 26), ook al zouden zij
zoals zo vaak niet gediend zijn van mijn
goede intenties (Heere Heeresma,
Juweeltjes van waterverf, 16). En hoewel
grootmoeder hem niet mag en, zoals we
weten, Anna evenmin van hem gediend is,
komen ze toch weer enigszins onder de
bekoring van z'n gezellig gepraat (Sibe
van Aangium, De smokkelaars van de
Schans, 106). Om dat doel te bereiken
deed ik alsof ik alleen gediend was van de