De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

Het negatief-polaire gebruik van
ene is niet beperkt tot voorkomens met
geen, want ook nooit ene of nergens ene
zijn acceptabel: Je hebt er nooit ene moer
van begrepen. Hij geeft nergens ene moer
om. Dito voor (retorische) vragen: Denk je
nou echt, dat hij ene moer om je geeft?
Merkwaardig is het gebruik na een in de
volgende zin: Denk je dat zo'n station ze
een ene moer kan schelen? (Gerard
Lemmens, Souvenirs, 30).
Het onderhavige gebruik van ene
lijkt vrij modern te zijn en in frequentie toe
te nemen. Het is wellicht afkomstig uit het
Zuiden.
194. enig: negatief-polaire determinator
indien gebruikt in combinatie met een
telbaar, enkelvoudig zelfstandig naamwoord.
In tegenstelling tot het verwante
Engelse any, is enig niet negatief-polair bij
niet-telbare of meervoudige substantieven
(Algemene Nederlandse Spraakkunst, blz.
274-275, Hoeksema en Klein 1995,
Hoeksema 2010b). Vergelijk bijvoorbeeld
Ik heb daar nooit/*vaak enige student
aangetroffen, met Ik heb daar vaak enige
studenten aangetroffen, met wie ik enige
tijd heb doorgebracht met het praten over
enige zaken die ons enig vermaak hebben
verschaft. Het scala aan triggers is net als
bij any zeer breed, en omvat alle bekende
kategorieën, zoals vragen, ontkenningen,
conditionele zinnen, comparatieven, en
argumenten van negatieve predikaten.
Nog nooit heeft enig heer gesproken als
hij! (Multatuli, Max Havelaar), zij was uit
haar inlandse staat losgerukt en
zogenaamd europees opgevoed om in
werkelijkheid meer huisslaaf te zijn, meer
baboe, dan enig europees dienstmeisje had
gekund (E. du Perron, Het land van
herkomst). Het meest opvallende aan de
digitale revolutie is het ontbreken van enig
debat over de maatschappelijke gevolgen
(De Volkskrant, 19-9-1994). Positieve
voorkomens van telbaar, enkelvoudig enig
zijn zeldzaam maar niet uitgesloten.
37
195. erg (hebben) in: zich iets bewust
zijn, iets door hebben. Oorspronkelijk
betekende erg `kwade bedoeling', maar
deze negatieve connotatie is in het huidige
taalgebruik verdwenen. Eerst had ik er
geen erg in (H. Voordewind, De commissaris
vertelt door). Het was eruit voor
hij er erg in had (A.F.Th. van der Heijden,
Advocaat van de hanen). Alleen Amerikanen
dragen zonder erg zulke foute
dassen. Opvallend bij deze uitdrukking is
de hoge frequentie van voor(dat) als
trigger. In mijn materiaal (77 voorkomens)
is 28% op rekening te schrijven van deze
temporele operatoren. Voor zover bekend
is het de enige uitdrukking waar voor en
voordat een meer dan marginale rol spelen
als triggers. Daarnaast is ook zonder een
belangrijke trigger (34%), naast niet, geen
en n-woorden (samen 37%). Het WNT
vermeldt ook een idioom erg krijgen in,
maar dit lijkt zowel zeldzaam als verouderd
te zijn.
ertoe doen: zie: ertoe doen
196. iets zijn ergste vijand gunnen/
toewensen: iets wie dan ook gunnen of
toewensen. Scalaire eindpuntuitdrukking
met universele lezing: iets zijn ergste
vijand niet gunnen houdt in dat men het
niemand toewenst. Het lezen van een heel
boek van Spirkin wens ik zelfs mijn ergste
vijand niet toe (Karel van het Reve, Het
geloof der kameraden, 174). Je gunt het je
ergste vijand niet (Youp van ‘t Hek, En het
bleef nog lang onrustig in mijn hoofd, 41).
197. zijn/een evenknie hebben/kennen:
zijns gelijke kennen, zijn weerga kennen.
Een van de vele uitdrukkingen van
onvergelijkbaarheid die het Nederlands
kent. Dat financiële gebied is de politieke
niche waar hij zijn evenknie niet kent
(NRC, 13-1-1999). Dit neemt allemaal niet
weg dat Willem Mengelberg [..] in zijn
eigen tijd nauwelijks zijn evenknie heeft
gehad (Trouw, 21-12-1999).