De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

zinsnegatie (105 van totaal 110 voorkomens),
een enkele maal in vragen (2
voorkomens) en ook af en toe positief (3
voorkomens). Deze uitdrukking kan
aangevuld worden met zo, en dan ook links
van zijn trigger staan, zoals in het
bovenstaande voorbeeld of in Ja, dat kon
Lupo zo een-twee-drie niet zeggen (Renate
Dorrestein, Buitenstaanders, 22).
Triggering door negatie in een matrixzin is
ook mogelijk: Ze heeft niet de illusie dat
de `verkeersmoraal' een-twee-drie
verandert (Binnenstad Beter, huis-aanhuisblad,
November 1995). Een positief
voorkomen is te vinden in het volgende
voorbeeld: We laten daar zo maar eentwee-drie
'n kind uit de lucht vallen
(Herman Heijermans, Beschuit met
muisjes).
186. eens: zelfs. Je hebt me niet eens
gedag gezegd. Het gebruik van eens in de
betekenis van ook maar, zelfs moet
worden onderscheiden van de andere
gebruikswijzen van dit woord (cf. Van der
Auwera 1992). Het is opmerkelijk dat ook
andere Germaanse talen een dergelijke
ambiguiteit kennen, cf. het Duitse (ein)
mal: Er hat sich nicht einmal rasiert
(Kürschner 1983) en het Zweedse ens. Het
gebruik van eens als negatief-polaire
variant van zelfs is momenteel beperkt tot
de triggers niet en (substandaard) geen: Je
hebt me geeneens geholpen. Andere
combinaties, zoals nooit eens, hebben een
andere betekenis. Het WNT meldt dat ook
wel eens de betekenis 'zelfs wel' kan
hebben, maar dit gebruik lijkt nu niet meer
te bestaan. Ook meldt het WNT dat in
oudere stadia van het Nederlands ook
vraagcontexten en bijzinnen ingeleid door
zonder voorkomens van dit eens konden
bevatten. Vgl. het volgende voorbeeld uit
Bredero: Had ick toch doorgesnapt sonder
hem eens te groeten.
187. eer te behalen aan: modale infinitief,
meestal gecombineerd met geen of weinig,
een enkele keer ook met nauwelijks, amper
35
of minder. Hier viel beslist geen eer aan te
behalen (Leni Saris, Spreek eens met
Vincie, 66). Als vice-voorzitter naast Ad is
er weinig eer te behalen (Marjet van
Zuijlen, Retour Nijmegen – Den Haag,
16).Ten zeerste mag worden betwijfeld of
er voor welke coach dan ook nog eer te
behalen is aan dit Oranje (Trouw, 13-10-
2003). Variant: eer kunnen behalen aan.
188. de eerste de beste: zomaar iemand.
Wanneer gebruikt als een predikaatnomen,
of als attributieve bepaling bij een
predikaatnomen is deze uitdrukking
negatief-polair, vgl. Hij is *(niet) de eerste
de beste (charlatan). Als deze uitdrukking
wordt gebruikt als een argument (bijv. een
subject of een object), bestaat er geen
restrictie van polaire aard: Hij trouwde met
de eerste de beste. De eerste de beste
journalist weet zoiets beter. In dit gebruik
is de uitdrukking niet-specifiek.
Alle 64 voorkomens in mijn
materiaal staan in ontkennende zinnen met
niet. Voorkomens ter linkerzijde van niet
zijn tegenwoordig zeldzaam en aan het
verdwijnen (zie Van der Horst en Van der
Horst 1999, Hoeksema 2004).
Allen is niet de eerste de beste
multimiljardair (De Volkskrant, 28-6-
1995). De hoofdredacteur van El Mundo is
niet de eerste de beste (idem, 18-11-1997).
Timoer Lenk was de eerste de beste niet!
(F.A.L. Kreiken-Pape, Turkse Sprookjes
en Legenden, 21). Een Engelse
tegenhanger van deze uitdrukking is just
anyone (zie Horn 2000, die de term
indiscriminative lanceert voor dit gebruik).
189. in zijn eerste leugen(tje) gestikt: met
negatie een idioom dat aangeeft dat
iemand wel vaker liegt. Eurlings is nog
niet in zijn eerste leugentje gestikt.
(website Sp!ts, 22 juni 2011).
Bush en zijn kompanen zijn niet in hun
eerste leugen gestikt
(http://www.bobfosko.nl/index.php/kollum
/AFGHANISTAN.html).