De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

meer te duchten (M. Apperloo, De gulden
Draeck, 24-25).
180. aan duidelijkheid te wensen overlaten:
om de zaak heen draaien. Komt
voornamelijk voor in combinatie met niets:
De posters tonen blote lijven in poses die
aan duidelijkheid niets te wensen overlaten
(De Volkskrant, 7-9-1997). Voorts ook
met weinig: De conclusie laat, tot chagrijn
van de krant, aan duidelijkheid weinig te
wensen over (Trouw, 8-9-1997). Een
zeldzame variant wordt geïllustreerd in de
volgende zin: De geschiedenis van de
Maatschappij geeft hierop een antwoord,
dat aan klaarheid niets te wensen overlaat
(Carel Gerretson, De geschiedenis van de
‘Koninklijke’, eerste deel, 254).
181. duimbreed: mhu. Voornamelijk in
gebruik bij de semantisch verwante werkwoorden
wijken en toegeven. In mijn
bestand met 23 voorkomens zijn er 15 met
toegeven en 5 met wijken en 1 met afwijken.
2x komt voor een duimbreed in de
weg leggen, kennelijk een contaminatie
van een strobreed in de weg leggen.
182. duit: mhu. Ik geef geen duit meer
voor je kansen. Zonder een duit op zak
trokken ze door het hele land. Zij ontkenden
dat zij ooit een duit van de weduwe
hadden geleend (Mr A. Roothaert, Vlimmens
tweede jeugd). Met het verdwijnen
van de duiten, lijkt ook deze uitdrukking
op de terugtocht. Tegenwoordig gebruikt
men meestal cent of stuiver, al dan niet
voorzien van het adjectief rooie. Ook
rooie duit komt voor. In het geheel niet
negatief-polair zijn voorkomens van duit
met adjectieven als lieve: Dat zal een lieve
duit gekost hebben. Varianten van lieve
zijn flinke, stevige, forse en aardige. Ook
in deze combinaties is het woord duit
idiomatisch gebruikt, en duidt het niet een
munt, maar een hoeveelheid geld aan. De
adjectieven maken duidelijk, dat het in
deze gevallen niet om een minimale
hoeveelheid gaat, maar juist een
aanzienlijke.
34
183. duivel/duvel. Een nu verouderde
uitdrukking die gebruikt werd om vraagwoordvragen
te versterken, in het
bijzonder wat-vragen, evenals bijv.
drommel, donder en deksel. Ou maer wie
duyvel heeft u lieden soo outerquidant, so
outragieus, of soo stout ghemaeckt?
(Historie van Broer Cornelis Adriaensen
van Dordrecht, dl. 1, [1569]. Wat duivel
hebje voor? (Joachim Oudaan, Haagsche
Broeder-moord, of Dolle Blydschap
[1672]). Het Engels kent een vergelijkbaar
gebruik van the hell in What the hell is
going on? Den Dikken en Giannakidou
(2002) hebben laten zien dat Engelse
vraagwoorden met the hell negatief-polaire
trekjes vertonen. Ingebedde vraagzinnen
vereisen bijv. negatie of een vergelijkbare
context: vg. *I know who the hell is going
to open the store met I don’t know who the
hell is going to open the store of Do you
know who the hell is going to open the
store? Voor directe vragen geldt een
dergelijke restrictie overigens niet.
184. dulden: verdragen. Gerelateerd aan
de groep uitdrukkingen die kunnen uitstaan,
kunnen verdragen, kunnen zetten
e.d. betekenen. Op 69 voorkomens zijn er
5 (7%) positief, verder is 78% negatief,
staat 4% in vraagzinnen, en 9% in andere
negatieve contexten. Nooit zou haar vader
dulden dat zij bij hem terugkeerde. (W.F.
Hermans, Moedwil en misverstand, 127).
Wij dulden het niet, dat dit schandaal in
den doofpot wordt gestopt (W.H. Vliegen,
De dageraad der Volksbevrijding, dl 1,
420). Er werden geen uitzonderingen
geduld (Eric de Kuyper, Aan zee, 8). Nu
hoorde en duldde hij het (André Demedts,
De levenden en de doden, 331).
185. een-twee-drie: snel, direct. Daar
weet ik zo een-twee-drie geen/*een
antwoord op. Deze uitdrukking wordt
vrijwel steeds gebruikt in combinatie met