De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

More documents

Recommendations

Info

163. om de dooie dood: meer emfatische variant van om de dood. Staat ter linkerzijde van negatie: Je bent om de dooie dood zo rustig niet (J.J. Voskuil, Bij nader inzien, 380), zo als ik buite kwam, schoot er een gozer - en om de dooie dood geen zevenmaands kindje! - haarscherp op me af, om me kop in mekaar te ramme... (Willem van Iependaal, Polletje Piekhaar, 71). Als triggers dienen uitsluitend niet en geen. 164. doordringbaar: meestal gebruikt in combinatie met on-, maar een enkele keer ook met niet-morfologische negatie: Want in de richting van de rivier strekt zich een fraai en gevarieerd landschap uit; een mozaiek van kort begraasde weitjes, nauwelijks doordringbare ruigtes met akkerdistels, brandnetels en ridderzuring (Trouw, 31-8-1999). Daar bedekt landinwaarts een moeilijk doordringbaar woud van bomen en struiken de heuvels en kloven (De Volkskrant, 23-8-1997). Een goede snijplank is glad, goed afwasbaar, niet doordringbaar voor vocht en geuren, en heeft geen naden of kieren waarin viezigheid kan gaan zitten (ibidem, 6-3-1999). 165. doorgaan: volgens plan plaatsvinden. Zoals Oosterhof (2004) laat zien heeft dit werkwoord sterke negatief-polaire trekjes, hoewel het ook positieve voorkomens kent. De voorgenomen afscheidstournee die haar nog één keer door het hele land zou voeren ging niet meer door, omdat Van Rijk kort tevoren na een kort ziekbed overleed (P.J. Meertens, e.a., Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland, dl 7, s.v. Esther van Rijk). De manifestatie 'Kies je Sport' was wel een speerpunt, maar deze ging niet door (Nederlandse Go-Bond, Jaarplan Breedtesport 2005). Positieve voorkomens zijn heel goed mogelijk: Het amateur voetbal lag er uit, maar onze wedstrijd ging gelukkig door (www.azczutphen.nl/..). Wel zijn 31 positieve voorkomens in de minderheid. Zoekend op Google naar de reeks ging helaas niet door, trof ik 664 hits aan, maar bij de reeks ging gelukkig (wel) door slechts 32. Daarvan waren er overigens ook enkele met een andere, niet polairgevoelige betekenis, nl. doorgaan in de zin van verder gaan, continueren, die goed moet worden onderscheiden van de betekenis waar het hier om gaat. Zoals Oosterhof (2004) en de ANS opmerken, kent doorgaan in Vlaanderen een iets ander gebruik dan in Nederland, getuige zinnen als De verdediging gaat door in de aula van de universiteit, waar Nederlanders in plaats van doorgaan het werkwoord plaatsvinden zouden verkiezen. Dit gebruik is niet negatiefpolair van karakter. 166. om door te komen: te verteren. Die integrale wedstrijden op Sport 7 zijn niet om door te komen (Nieuwsblad van het Noorden, 28-9-1996). Onze literatuurhandboeken zijn niet om door te komen zo saai en theoretiserend (De Telegraaf, 29- 11-1975). Vergelijkbare uitdrukkingen met een vergelijkbare vorm zijn om aan te zien, (om) te harden. De trigger is meestal niet. 167. zijn draai kunnen vinden: goed gaan functioneren, het naar de zin hebben. Hij kon zijn draai maar niet vinden. In Spanje heeft ze nooit haar draai kunnen vinden. De twee kunnen hun draai maar moeilijk vinden. Zonder kunnen is de uitdrukking zijn draai vinden niet negatief-polair. Ongeveer twee-derde van de voorkomens zonder kunnen in de Volkskrant op CD- ROM zijn als positief aan te merken, terwijl de voorkomens met kunnen vrijwel steeds in een negatieve context optreden. Van de 27 voorkomens in mijn bestand bleek er slechts 1 positief te zijn. Net als bij andere idiomen met kunnen kunnen moeilijk en slecht als trigger fungeren (zie Van der Wouden 1995a voor een
espreking van dit opmerkelijke verschijnsel). 168. draad: mhu. [W]at dat betreft is hij nog geen draad veranderd (Trouw, 18-11- 1995). Later, toen ze merkten dat het mij geen draad kon schelen, wie wat in de wildernis uitvoerde, draaiden ze een heel stuk bij (Joop Waasdorp, Welkom in zee, 213). Doe maar alsof je geen draad wijzer bent (Willem van Iependaal, Polletje Piekhaar, 128). Namour beweert altijd dat hij geen draad om het Huis geeft (Jack Vance, De Kronieken van Cadwal, Dl. 1: Station Araminta, 639). Het komt me voor dat deze uitdrukking, die niet tot mijn actieve vocabulaire hoort, vooral als adjunct wordt gebruikt. 169. een droge draad aan zijn lijf hebben: mhu: op enige plek of in enige mate droog gebleven zijn. Allittererende uitdrukking. Wy moesten by daag en by nagt onder de blauwe hemel vernagten en hadden meesten tyd geen droge draad aan ons lyf (De Naukeurige Aantekening van de wonderbaare Reysbeschryving [etc] van Maria ter Meetelen [1748], 138). Mensch, ik kan niet gauwer, ik heb geen droge draad meer an me lijf! (Herman Bouber, Zeemansvrouwen, 36). Lederer verkleedt zich, hij had geen droge draad meer aan zijn lijf (M.H. Székely-Lulofs, De hongertocht van 1911, 192). 170. een droge boterham: minder gebruikelijke variant op droog brood. [J]ij zult niet eens een droge boterham kunnen verdienen (Tonke Dragt, Verhalen van de tweelingbroers, 73). Er valt in Amsterdam geen droge boterham meer te verdienen, klaagt een chauffeur (Nieuwsblad van het Noorden, 23-11- 2001). 171. een drol: een taboe-uitdrukking van hetzelfde type als bal, moer, zak etc. (cf. Postma 2001 en Hoeksema 2002b). Deze uitdrukking lijkt tamelijk recent gangbaar 32 te zijn geworden, maar de oudste vindplaats in mijn materiaal dateert uit de jaren 1930. [I]k geef het elders als boek uit en heb met de heele firma N. en Van D. als ‘particulier auteur’ ook verder geen drol meer te maken (E. du Perron, brief aan Menno ter Braak, dl I, blz. 291 van Briefwisseling 1930-1940). Dat hotel Capela wat je voor ons hebt geboekt is ook formidabel. Het kost geen drol en wat blijkt: er is straks nog een bruiloftsfeest ook (Panorama, 8-8-2001). 172. dromen (van): in irrealiscontexten, met name had kunnen/had durven, vormt dit werkwoord een negatief-polaire uitdrukking. In combinatie met negatie duidt het op een maximaal ondenkbare situatie: Net als de meeste New Yorkers had Sullivan niet kunnen dromen dat de geliefde Twin Towers zouden instorten (Trouw, 5-1-2002). Dat van Nevermind alleen al in de VS in luttele maanden meer dan twee miljoen exemplaren zouden worden afgezet, had werkelijk niemand durven dromen. (De Limburger, 1992). Maar dat de Gasunie zich binnen enkele tientallen jaren zou ontwikkelen tot een van de machtigste gasverkopers ter wereld, dat hadden de oprichters die zaterdagmiddag in 1963 niet durven dromen. (De Groninger Gezinsbode, 3-12-1999). Warme chocolademelk met slagroom, daar had ik niet van durven dromen! (Tina, no 51, 2001). Ze doen iets waarvan zelfs de meeste experimentele dichters alleen maar kunnen dromen: Ze vinden de taal ter plekke uit (Onze Taal, september 2001). NB: Er is ook een gebruik van kunnen dromen dat niet negatief-polair is, en scherp moet worden onderscheiden van het bovenstaande. Vgl.: Ik kan het spoorboekje nu wel dromen. Hier is dromen transitief gebruikt, tegen het gangbare gebruik in, en heeft kunnen dromen de bijzondere betekenis van uit zijn hoofd kennen gekregen.
Page 1 and 2: Jack Hoeksema Rijksuniversiteit Gro
Page 3 and 4: INLEIDING 1. Waarom dit woordenboek
Page 5 and 6: (3) *Minstens vijf jongens hoeven t
Page 7 and 8: In zin (18) heeft negatie bereik ov
Page 9 and 10: In deze constructie wordt de plaats
Page 11 and 12: egelen (Nieuwsblad van het Noorden,
Page 13 and 14: 17. zich iets aantrekken van: malen
Page 15 and 16: helemaal het achterste van zijn ton
Page 17 and 18: combinatie met een maataanduider wa
Page 19 and 20: kunnen zien als antoniem van baten.
Page 21 and 22: Verder ook mogelijk in vragen. Er w
Page 23 and 24: litotes-constructie heeft deze uitd
Page 25 and 26: leken er 9 (13%) positief te zijn,
Page 27 and 28: divisie doorgaans nauwelijks bijslo
Page 29 and 30: inzien, 230). Alweer een bewijs, da
Page 31 and 32: (Ab Visser, 't Peerd van Ome Loeks,
Page 33 and 34: 128. het buskruit uitgevonden hebbe
Page 35 and 36: daglicht moeilijk kan velen (Jan Br
Page 37 and 38: Engels lijkt een dergelijk idioom t
Page 39: maar tamelijk slecht klinkt: ??Als
Page 43 and 44: meer te duchten (M. Apperloo, De gu
Page 45 and 46: 190. van echt te onderscheiden: zic
Page 47 and 48: 198. het feest gaat door: de zaak g
Page 49 and 50: zijn verontwaardiging, omdat Prior
Page 51 and 52: mannen die mij in werkelijkheid nie
Page 53 and 54: lad van het Noorden, 20-1-2001). Ee
Page 55 and 56: stelde hem gerust; Je kunt gerust g
Page 57 and 58: woord over (De Volkskrant, 1-2-1993
Page 59 and 60: (1%), en in 10% van de gevallen zui
Page 61 and 62: (H. Voordewind, De commissaris vert
Page 63 and 64: ten 10 uuren 's avondts, terwyl het
Page 65 and 66: to claim his property (Dorothy L. S
Page 67 and 68: vaak in combinatie met ook zoals in
Page 69 and 70: ook. Een uitzondering hierop vormen
Page 71 and 72: gebruikelijke variant is: zijn kop
Page 73 and 74: aanduiden zijn niet geschikt, zoals
Page 75 and 76: voorkomens, zij het dat die relatie
Page 77 and 78: voorkomende uitdrukking met een bre
Page 79 and 80: in 't Mnl. voorkomende, toepassing
Page 81 and 82: met geïncorporeerde negatie: kraak
Page 83 and 84: nog enigszins negatief-polair, maar
Page 85 and 86: kreeg wel wat compensatie, maar bij
Page 87 and 88: name existentiële zinnen. In tal v
Page 89 and 90: 434. te loochenen: met zijn/vallen:
Page 91 and 92:
444. bij machte: in staat. Net als
Page 93 and 94:
ontkenning” (WNT, s.v. malsch). U
Page 95 and 96:
Brabant. Inderdaad lijkt het altern
Page 97 and 98:
463. het minst: in de laatste plaat
Page 99 and 100:
mondje gevallen (De Volkskrant, 18-
Page 101 and 102:
inden. Een variant is iets aan iema
Page 103 and 104:
493. uit zijn ogen kunnen kijken: (
Page 105 and 106:
prijs en compensatieorders voor de
Page 107 and 108:
altijd een heer,’ met Nederlands
Page 109 and 110:
feitelijk alleen niet en geen. Als
Page 111 and 112:
WNT noemt bij de ingang waard niet
Page 113 and 114:
(1873) geeft voorbeelden als Ge moe
Page 115 and 116:
553. potten kunnen breken: iets in
Page 117 and 118:
gegaan toont de schrijver [..] het
Page 119 and 120:
Mystiek lichaam, 303). Vgl. ook Eng
Page 121 and 122:
590. rust kunnen vinden: met negati
Page 123 and 124:
tegenwoordig nauwelijks nog gangbaa
Page 125 and 126:
605. sinecure: een gemakkelijke taa
Page 127 and 128:
definitie waar niemand soep van kan
Page 129 and 130:
Groot Woordenboek uit 1992 heeft de
Page 131 and 132:
637. onder stoelen of banken steken
Page 133 and 134:
denken, u een stroo in den weg te l
Page 135 and 136:
ekking) bij talen, die geven om nie
Page 137 and 138:
gepaard met zinsnegatie (88% op 89
Page 139 and 140:
672. aan het toeval (over)laten: al
Page 141 and 142:
het echter wel negatief-polair: Een
Page 143 and 144:
Giphart, Giph, 135). Wat wonder, da
Page 145 and 146:
merendeel negatief (98%) en eentje
Page 147 and 148:
vanaf het begin van de 20 e eeuw. D
Page 149 and 150:
728. ergens iets verloren hebben: e
Page 151 and 152:
tijden wel het laatste was dat te v
Page 153 and 154:
749. iets op de viool hebben horen
Page 155 and 156:
laatste wisten we niet meer van vor
Page 157 and 158:
770. de weelde kunnen dragen/aan ku
Page 159 and 160:
780. wegnemen + dat-zin: ongedaan o
Page 161 and 162:
ontslag (Gerrit Voerman, De meridia
Page 163 and 164:
803. ergens worst van kunnen maken:
Page 165 and 166:
woordig vooral in gebruik bij predi
Page 167 and 168:
(57 voorkomens) nader, dan blijkt d
Page 169 and 170:
1996). Het Bevrijdingsfestival is e
Page 171 and 172:
Verwijzingen Abraham, Werner, 1980,
Page 173 and 174:
and Linguistic Theory, 28(4):837-85
Page 175:
Wouden, Ton van der, 1994, Negative
show all

De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?