De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

Engels lijkt een dergelijk idioom te
kennen, getuige de reclameslogan van
American Express voor hun credit card:
Don't leave home without it.
dijk: zie zoden aan de dijk zetten.
149. direct: meteen, zonder meer. Naast
een meer gebruikelijk niet-polair
temporeel gebruik (Ga direct je handen
wassen!), kan dit bijwoord ook optreden in
negatieve zinnen om een understatement
aan te duiden. Het temporele karakter van
direct gaat hierbij verloren. Het werk van
een trainer is niet direct een baan van
negen tot vijf (Groninger Dagblad, 10-4-
2000). Ik wil nou niet direct beweren dat
de zaak rond is (Maj Sjöwall en Per
Wahlöö, De politiemoordenaar, 175). Hij
had nou niet direct de politiekapel in de
aankomsthal verwacht, of dat de
commissaris hem te paard zou opwachten
(id., 21). In dit gebruik kan de negatie niet
worden weggelaten zonder een geheel
andere, soms helemaal niet plausibele,
lezing op te leveren. Andere omgevingen
dan negatie met niet lijken niet mogelijk
voor dit gebruik van direct: ??Is het werk
van een trainer direct een baan van negen
tot vijf? *Mijn kop eraf, als dat direct een
baan van negen tot vijf is. *Weinigen
vinden het werk van een trainer direct een
baan van negen tot vijf.
Heel gebruikelijk is de combinatie
niet zo direct, dat vaak een meer temporele
betekenis heeft, vergelijkbaar met niet zo
een, twee, drie: Daar zou ik niet zo direct
een antwoord op weten. In duidelijk nontemporele
contexten lijkt niet zo direct
uitgesloten: Hij is niet (*zo) direct een
held. De variant met zo heeft de voor zo
kenmerkende mogelijkheid van plaatsing
voorafgaand aan de negatie: Dat zou ik zo
direct niet weten.
disjunctieve expressie: een uitdrukking
van de vorm A of B, soms met varianten A
noch B, niet A en niet B. Het betreft hier
mhu's. Voorbeelden: boe of bah, blikken
28
of blozen, God of gebod, heg of steg,
kind of kraai, op of om kijken, (zonder)
slag of stoot.
150. doekjes winden om: verbloemen,
verhelen. Meestal in combinatie met geen:
van 20 voorkomens in mijn bestand waren
er 18 met geen, een met niemand en een
met zonder. Het WNT haalt o.a. aan: Die
windt er geen doekjes om, dacht Eline
(Louis Couperus, Eline Vere), Ze zullen u
rondborstig, zonder doekjes `er om te
winden (..) vertellen veelvuldige meineedige
streken (Van Effen, Spectator). De
uitdrukking is al oud, en komt reeds voor
bij Jan van Hout (16e eeuw), Asselijn en
Oudaan. Een variant trof ik aan in de
Volkskrant (19-8-1993): Teleurstellend,
daar draai ik geen doekjes om.
151. doen: als predikaatnomen vooral in
gebruik met geen: ‘t Is geen doen voor ‘n
vrouw om alleen die zware manden te
sjouwen (Herman Bouber, Zeemansvrouwen,
20). Dat is toch geen doen!
(Monika van Paemel, De vermaledijde
vaders, 40).
152. doen: als transitief werkwoord in
combinatie met negatie kan doen een
uitdrukking van onverschilligheid zijn.
Het doet hem niet eens veel als zij er een
streep onder zet (A. Marja, Snippers op de
rivier, 24). Het doet me weinig (Sp!ts, 13-
8-2001).
153. doen aan: tamelijk frequente pseudopartitieve
uitdrukking (Hoeksema 2003),
treedt steeds op met een maatbepaling als
iets, niets, weinig, niet veel, geen bal etc.
Ik kon er niets aan doen Ma (Emmy van
Lokhorst, Phil’s amoureuze perikelen
[1917], 14). [B]ij ons thuis doen we d’r dit
jaar niets aan (Theo Thijssen, Kees de
Jongen 11923], 567). Kan ik er wat aan
doen dat ik in m’n eigen bloed stik?
(Alistair Maclean, De kanonnen van
Navarone, vert. Ton van Beers [1957],
171). Hij deed er nooit wat aan, het bleef