De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

werk-woord wordt vrijwel uitsluitend
negatief-polair gebruikt. 55 voorkomens
van de vervoegde vorm deert in de
Volkskrant op CD-ROM, 1994, waren
allemaal negatief-polair, meestal in een
negatieve zin, een enkele maal in een
vraagzin. In mijn materiaal vond ik slechts
één positief voorkomen: Mij deerde het,
dat onnoodig zoo fel tegen den "wijsgeer"
Opzoomer werd geschreven (H.P.G.
Quack, Herinneringen uit de levensjaren
van Mr. H.P.G. Quack 1834-1913). Deren
lijkt zich van een werkwoord dat gekwetst
of geschaad worden aanduidt, te hebben
ontwikkeld tot een uitdrukking van
onverschilligheid.
145. deugen: geschikt of moreel aanvaardbaar
zijn. Het WNT, s.v. deugen, merkt
reeds op: `Deugen wordt, vooral thans,
bijna alleen in ontkennend verband gebruikt.'
Cf.: Ik deug niet voor het vluchtige
avontuur (Ger Harmsen, Herfsttijloos), Zij
wist dat zij nooit ergens voor zou deugen
(Willem Frederik Hermans, Ik heb altijd
gelijk), Deze criteria deugen volgens de
actievoerders van geen kant (De Groninger
Gezinsbode, 15 maart 1995). Zoals de
meeste negatief-polaire werk-woorden
wordt het niet uitsluitend in negatieve
contexten gebruikt, maar wel overwegend.
Bij 106 voorkomens trof ik er 8 aan in
bevestigende zinnen, o.a. Het deugt
(Martin Bril en Dirk van Weelden,
Arbeidsvitaminen, 453), De analyse deugt,
daarover zijn vakgenoten het eens
(Intermediair 17-3-1995). Ongeveer 88%
van de voorkomens bleek een negatieve
zin te betreffen, een enkel geval betrof
triggering door weinig/minder of een
vraagcontext, zoals in Dat was ook Pronks
eerste zorg: niet hoe de feiten lagen, maar
of de feiten wel wilden deugen (De
Volkskrant, 28-1-1995). Nog sterker
negatief zijn de contexten voor de
combinatie deugen voor: 95% negatie in
mijn materiaal, 5% overig. Ik deugde niet
voor geestelijke, omdat ik overal kritiek op
uitbracht (Anton van Duinkerken,
27
Brabantse herinneringen, 255). Zij wist dat
zij nooit ergens voor zou deugen (W.F.
Hermans, Ik heb altijd gelijk, 49). Het
enige waarvoor die heks met haar grote
bek deugt is het voorspellen van het weer
(Stephen King, Cujo, 16).
146. deuk: mhu, ook maar iets. Daar
klopt geen deuk van (Jan Sikkens, p.c.).
Het interesseert me geen deuk hoe het
gebeurt, als het maar gebeurt (Memory
Magazine, zomer 1999, 22).
147. een deuk in een pakje boter kunnen
schoppen/slaan: tot iets in staat zijn, een
zekere mate van succes hebben: mhu. Je
hebt bestuurders die zijn zo slecht dat ze
geen deuk in een pakje boter kunnen slaan
(NRC, 8-11-1993). Groningen kon geen
deuk meer in een pakje boter schoppen
(Nieuwsblad van het Noorden, 3-5-1993).
Ook andere werkwoorden dan slaan/
schoppen worden sporadisch gebruikt:
bijv. springen, in de context van een stuk
over hoogspringen: Junioren doen dat
instinctief goed, waarna het verdwijnt en
ze geen deuk meer in een pakje boter
kunnen springen (Trouw, 13-2-1998). Ook
voorkomens zonder kunnen worden aangetroffen
(zij het niet vaak): De groep had
lokaal al een zekere reputatie opgebouwd
met het debuut, dat echter buiten het
bereik van de Californische zon geen deuk
in een pakje boter sloeg (Nieuwsblad van
het Noorden, 8-2-1997).
148. de deur uit zonder: litotesconstructie
die een noodzakelijke voorwaarde voor
een handeling aangeeft. Geen blauwhelm
zal de deur uitgaan zonder een cursus
fotografie (De Volkskrant, 10-3-1998).
Rudolf is een fervent supporter van FC
Groningen en gaat nooit de deur uit
zonder het speldje op de revers (Loeks, 3-
6-1997). Kortom: geen cent de deur uit
zonder dat ik ervan overtuigd ben dat het
gaat om een gestructureerde, integrale,
gebiedsgerichte aanpak van de problemen
(De Volkskrant, 30-11-1998). Ook het