De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

daglicht moeilijk kan velen (Jan Brusse,
Als Brusse in Frankrijk, 75).
139. deksel: mhu, ook maar iets. Het
WNT meldt dat dit woord als bastaardvloek
ipv duivel, donder, bliksem kan
worden gebruikt in Wat deksel! en Te
deksel! Verwant hiermee is het gebruik als
negatief-polaire uitdrukking als variant van
een donder of een bliksem. In den regel
voert hij den lieven langen dag geen deksel
uit (C. Busken Huet, Literarische Fantasien
en Kritieken, dl 2, 202). Zie ook weerga
voor een vergelijkbaar geval van een
bastaardvloek met negatief-polaire
gebruiksmogelijkheden.
140. denderend: geweldig. Met negatie
een vaste verbinding om een understatement
aan te duiden. (In de betekenis
‘lawaai makend’ is de uitdrukking niet
negatief-polair.) Ik vond Bayern München
niet denderend spelen (Voetbal International,
3-6-1999). Ik ben niet zo
denderend in het houden van een speech
(Mensje van Keulen, Engelbert, 196). Men
begint zich hier de vraag te stellen of [..]
al die toeterend aangekondigde nieuwe
meesterwerken en geniale auteurs écht wel
zo denderend waren (De Nieuwe Gazet,
10-9-1980). Een zeldzaam positief voorkomen
is: ik heb de hele nacht zitten
doorlezen, ik vind het zo denderend
(Haagse Post, 22-10-1975).
141. denkbeeldig, imaginair, slechts in de
verbeelding voorkomend. Indien gebruikt
als attributief adjectief is dit woord in het
geheel niet negatief-polair (cf. Het verhaal
speelt zich af in een denkbeeldig Bagdad),
maar in predikatief gebruik is het dat wel.
Als triggers treden op niet, geenszins, allerminst,
verre van, kortom gewone negatie en
een aantal adverbiale uitdrukkingen met een
vergelijkbare betekenis. Gewoonlijk wordt
het gebruikt om aan te geven dat een
bepaald gevaar of risico niet imaginair is -
voor mogelijke gunstige ontwikkelingen
wordt dit woord slechts een enkele keer
26
gebruikt. Het is verre van denkbeeldig dat
het hele Franse voetbal onder de affaire zal
lijden (De Volkskrant, 7-9-1993).
Denkbeeldig is de situatie van de nieuwslezers
geenszins (ibidem, 18-6-1993). Het
risico van een burgeroorlog is niet
denkbeeldig (ibidem, 22-3-1993).
Tegenover leden van de buitenlandcommissie
van de Senaat zei de kanselier
dat het risico dat Rusland wegzakt in een
moeras van crises, sociale ellende en
burgeroorlogen niet denkbeeldig is (ibidem,
27-3-1993). De laatste tijd lijkt het foutieve
pleonasme niet ondenkbeeldig steeds meer
terrein te winnen: Het is immers niet
ondenkbeeldig dat werken onder invloed
van alcohol of drugs zijn werk in negatieve
zin kan beïnvloeden en zelfs gevaarlijk
maken voor de klant (Handelingen van de
Belgische Senaat, 24-9-2003).
142. moeten denken aan: samen met
negatie drukt dit idioom uit dat iets niet
wordt gewenst door degene waarnaar zijn
subject verwijst. In mijn materiaal (38
voorkomens) treedt deze uitdrukking enkel
op in combinatie met niet, maar gelijkwaardige
uitdrukkingen als evenmin zijn
niet uitgesloten. Ik moet er niet aan
denken, dat we woensdag al weer op
school zitten (Enid Blyton, De vijf op
trektocht, 123). Rita moet er niet aan
denken daarbij betrokken te raken (Mischa
de Vreede, Bevroren, 158).
143. denken over/aan: piekeren/peinzen
over. Met normale intonatie is dit geen
negatief-polaire uitdrukking. Maar met
emfatisch accent op het werkwoord is het
een negatief-polaire uitdrukking die zich
geheel analoog aan peinzen/piekeren over
gedraagt: Ben je helemaal besodemieterd?
Echt, ik dénk er niet over!
144. deren: schaden, kunnen schelen. Nagescholden
te worden op straat deerde mij
niet (Simon Vestdijk, De Vuuraanbidders),
Dat deerde de Gelderlander niet
(Algemeen Dagblad, 13-7-1995). Dit