De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

[E]n al kan ik het nu niet gebruiken, het
eet geen brood (Betje Wolff en Aagje
Deken, Historie van mejuffrouw Cornelia
Wildschut, dl 3 [1793]). Maar die ene (die
zo duur is in de wegenbelasting) staat in
de stalling dus dat eet geen brood meer
(hondenforum.nl, 5-12-2006).
122. ergens brood van kunnen bakken:
ergens chocola van kunnen maken,
ergens iets van kunnen maken. [M]et een
paar mooie benen beklim je als zangeres
de hitlijsten toch wat makkelijker dan met
een figuur waar geen videoclipmaker ter
wereld nog brood van kan bakken (DVD-
Valley, no. 4, febr 2004). Het vonnis klonk
in termen van waarschijnlijkheden, maar
ik kon er geen brood van bakken (Trouw,
13 maart 2004).
123. iets brouwen van: iets terechtbrengen
van. Cambuur heeft er weer niets
van gebrouwen. Minder gebruikelijke
variant van bakken van, met vergelijkbare
eigenschappen.
124. brui: een klap, een slag. Gebruikt als
negatief-polaire uitdrukking in de 17e en
18e eeuw. ‘k Hou niet een brui van
vechten (Pieter Langendijk, Gedichten, 2,
81).
125. bruien: geven om, kunnen schelen.
Thans verouderd werkwoord dat volgens
het WNT behoorde tot de `gemeenzame
spreek- en schrijftaal der 17e en 18e eeuw',
hoewel dit woordenboek ook nog diverse
voorbeelden uit de 19e eeuw aanhaalt. Dit
werkwoord heeft een groot aantal
betekenissen, waarvan `geven om, kunnen
schelen' er slechts een is. In dit gebruik is
het een van de omvangrijke groep
uitdrukkingen van onverschilligheid in
het Nederlands. De voorbeelden van het
WNT en in Stoett (1923) laten zien dat het
om een negatief-polaire uitdrukking gaat:
Wat bruit ons die Hollander? (Van
Lennep, Romantische Werken, deel 6),
Dat bruit me nietmendal (P. Langendijk,
Gedichten, deel 2), Wat brui ik er me om,
wat ze van me zeggen? (De Werken van
E.J. Potgieter, deel 1).
23
126. zich een buil vallen aan: last krijgen
met, zich storen aan. Ik bestelde een glas
rode wijn, waar een mens zich geen buil
aan vallen kan (Simon Carmiggelt,
Kroeglopen, deel 2). ‘Ze hebben iemand
van een criminele organisatie gearresteerd,’
zegt een jongeman, alsof hij zich
aan het woord mafia een buil kan vallen.
(De Volkskrant, 19-5-1993). Hoewel deze
uitdrukking een wijd scala aan triggers kan
hebben, springt geen eruit als veruit de
meest gebruikelijke. Een enkele keer valt
er ook een positief voorkomen te noteren:
Als je zegt: “Kom, we gaan eens een wip
maken,” zou je je weleens een buil kunnen
vallen (De Volkskrant, 16-2-1994). Wat
verder nog opvalt is dat bijna alle voorkomens
van deze uitdrukking verbonden
zijn met een modaal hulpwerkwoord,
meestal kunnen, maar soms ook hoeven,
zullen of willen. Slechts 3 van de 34
voorkomens in mijn bestand zijn niet in
gezelschap van een modaal hulpwerkwoord.
127. ergens buiten kunnen: variant op het
meer gebruikelijke ergens zonder
kunnen. Wij kennen deze terminologie
maar al te goed, daar wij zelf er bij tijd en
wijle niet buiten kunnen (Onze Taal, 25-
7/8, 1956). Hij kon er niet buiten, nu hij
zijn leventje opnieuw begon in te richten
(J. van Oudshoorn, Louteringen, in:
Doolhof der zinnen, 203). Uit een radio
klonk de rockmuziek waar hij geen
ogenblik buiten kon (Frans Kellendonk,
Namen en gezichten, in Het complete
werk, 562). Positieve voorkomens zijn
meestal combinaties met moeten of
emfatische bevestigingen met wel, wel
degelijk, best: Daar kan een mens best
buiten (Theo Thijssen, Kees de Jongen, in:
Verzameld Werk I, 575).