De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

(Ab Visser, 't Peerd van Ome Loeks, 37).
Hoewel voorkomens in conditionele
zinnen, comparatieven, vragen e.d. niet
uitgesloten lijken, zijn ze niet vertegenwoordigd
in het corpus. Oorspronkelijk
had boteren een iets andere betekenis.
Stoett (1923, dl 1) legt het botert niet uit
als het gaat niet goed, gemakkelijk,
voordelig en meldt de volgende
omschrijving in Sewel (1766: 137): het wil
niet boteren, het wil niet lukken `that will
not do', het wil hem niet boteren `he is not
lucky in his undertakings'. Deze betekenissen
liggen het dichtst bij de oorspronkelijke,
letterlijke betekenis van
boteren `tot boter worden'. Van een
eenplaatsig predikaat dat `lukken' betekent
is het een tweeplaatsig predikaat geworden
dat de relatie tussen twee individuen
aanduidt. Mogelijkerwijs heeft hierbij een
herinterpretatie van de metafoor een rol
gespeeld, waarbij boteren is opgevat als
`met boter besmeren', waarbij boter dan
gezien werd als de verbindende substantie
tussen brood en beleg.
118. het breed hebben: in goede doen
zijn. Gij weet wel dat het al een heelen tijd
duurt, dat ik het niet breed heb (Vincent
van Gogh, Verzamelde brieven, Eerste
deel, 309), dan moet de arme meid het
alles behalve breed bij hem hebben (Jacob
van Lennep, Klaasje Zevenster, dl 5, 138-
9). Zij en haar man hadden het nooit breed
gehad (André Demedts, Hooitijd, 295). Nu
is het huismerk zelfs onder de mensen die
het minder breed hebben niet per se
populair (Trouw, 21-11-1998). Zoals veel
NPUs met een predikatief element (in dit
geval: breed) is de distributie over de
diverse omgevingen nogal eenzijdig. Van
80 voorkomens waren er 75 met niet als
trigger en een met allesbehalve, een
uitdrukking die vrijwel equivalent is aan
niet, een met minder, en verder twee met
nooit. Een enkel positief voorkomen in
Nederland heeft het breed en laat het
breed hangen gaat terug op een oude
zegswijze: wie het breed heeft, laat het
22
breed hangen. Andere negatieve triggers
(niemand, geen) zijn ook mogelijk, hoewel
niet gebruikelijk, maar conditionele
zinnen, comparatieven e.d. lijken geen
goede omgevingen op te leveren voor deze
uitdrukking. Vraagzinnen met een
negatieve implicatie lijken wel weer
mogelijk: Denk je werkelijk dat die mensen
het breed hebben? Verder kan worden
opgemerkt dat net als bij andere predikatieve
NPUs topicalisatie goed mogelijk
is: Al te breed hebben die lui het kennelijk
niet. Variant: het ruim hebben. Een
andere variant, ditmaal met zijn in plaats
van hebben, is te vinden in het volgende
voorbeeld: Toen was ‘t zoo breet niet met
dien snoever (Lukas Rotgans, Boerekermis,
vers 271).
119. brijzel(tje): mhu, splinter, brokstuk
(cf. verbrijzelen, aan brijzels slaan).
'k Houw 'er niet een brijsel af (Jacob Cats,
1, 521a). Gij zult er geen brijzeltje van
hebben (P.J. Harrebomee, Spreekwoordenboek
der Nederlandsche Taal, Utrecht
1858-1870).
120. een broek aan zijn gat/kont
hebben: met negatie: zeer arm zijn, niets
te makken hebben, geen nagel hebben
om zijn gat te krabben. De zoon van ’n
arme weeuw van 'n waschbaas; ik had as
jongen, toen-i geen broek aan z'n gat had,
wel honderdmaal met 'em gevochte (A.
van Emmenes, Kikkerdorp en de
Kikkerdorpers [1894]). We hebben straks
peperdure vliegtuigen maar onze soldaten
hebben geen broek meer aan hun kont
door de bezuinigingen. (www.nujij.nl,
posting 2010).
121. brood eten: geld kosten (in het
onderhoud). Het denkbeeld van een
koopje te doen, en daar by dat het goed,
met te blyven liggen, geen brood eet, gelyk
men zegt, beweegt veele menschen om te
koopen, en dikwyls duurder te koopen, dan
zelfs op dien tyd het goed waard is
(Vaderlandsche Letteroefeningen, 1780).