De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

66. zich bekreunen om: geven om, malen
om. Een van de vele uitdrukkingen van
onverschilligheid die onze taal rijk is. In
oudere stadia van het Nederlands komen
ook voor zich bekreunen aan, zich
bekreunen over en zich bekreunen +
genitief. De familie bekreunt zich harer
niet (Wolff en Deken, Sara Burgerhart).
wie zou er zich aan bekreunen? (A.L.G.
Bosboom-Toussaint, De verrassing van
Hoey in 1595). Ik bekreun mij nauwelijks
om hun kwalijk gezeur (H. Teirlinck,
Mijnheer J.B. Serjanszoon). En geen van
beiden die zich ergens om bekreunt
(Charlotte Mutsaers, Rachels rokje). Van
deze uitdrukking bestaat ook nog een
zeldzame be-loze variant in oudere
teksten: Maar Van Oudenhove [..] kreunde
zich aan zulk eene kleinigheid [..] niet
(E.J. Potgieter, De Zusters).
67. benen over hebben: nog kunnen
lopen. We hebben zeven uur gelopen en
geen benen meer over (De Volkskrant, 11-
12-1993). Een vergelijkbare uitdrukking
is: geen benen meer onder zijn lijf hebben
(Huizinga’s Spreekwoorden en gezegden,
59). In beide gevallen lijkt de negatie met
geen vrijwel verplicht. Het komt me voor
dat ook amper of nauwelijks zich met deze
uitdrukkingen laten combineren, hoewel ik
daarvan geen vindplaatsen heb: Ik had
nauwelijks nog/amper meer benen over.
68. benul (hebben): verstand, inzicht hebben.
Vaak gecombineerd met flauw: Daar
heb je geen flauw benul van. Bij oudere
schrijvers, zo merkt het WNT op, is de
vorm veelal belul, wat vermoedelijk ook
de oudste en oorspronkelijke vorm van dit
woord is geweest. Benul is dan het
resultaat van l-dissimilatie, mogelijk ter
vermijding van een taboevorm. Vgl.: In
voeghe dat zy, bezwaart van drank en
vaak, luttel beluls van weerbieding hadden
(P.C. Hooft, Nederlandsche Historiën,
785). Hans Jansen heeft geen benul van
wat een column is (Trouw, 18-10-1999).
Als de Leidse universiteit enig benul van
13
kwaliteit heeft, gooit ze dit vod van een
onderzoeksrapport in de prullenbak
(Universiteitskrant, 27-11-1997). Nu
hebben daar mensen de leiding die van
voetbal nauwelijks benul hebben
(Nieuwsblad van het Noorden, 23-10-
1993). En ik vloog m’n bed weer uit,
zonder echter enig benul te hebben van
wat ik doen wou (Theo Thijssen, Egeltje,
21). In 3 jaargangen van de Volkskrant op
CD-ROM bleek ongeveer een kwart van
alle voorkomens van benul te worden
voorafgegaan door flauw. Idiomen met
flauw vormen een apart groepje polaire uitdrukkingen,
waartoe ook flauw idee,
flauwe notie, e.d. behoren.
69. bepaald: bijwoord van graad. In
combinatie met negatie kan dit bijwoord
op twee manieren worden gebruikt: als
bepaling van negatie zelf, links van het
ontkennende element: bepaald niet slim,
bepaald geen hoogvlieger etc., en als
bijwoord bij een adjectief of predikaatnomen,
onder bereik van negatie: niet
bepaald slim, niet bepaald een held. Als
versterker van ontkenning is bepaald
negatief-polair maar als bijwoord van
graad niet. Wel is er een lichte tendens
voor bepaald+adjectief en een sterkere
voor bepaald+predikaatnomen om in
negatieve omgevingen op te duiken, maar
die is minder uitgesproken dan bij echte
negatief-polaire bepalingen van graad als
bijster or gek. Als versterker van
ontkenning treedt bepaald op bij niet en
geen, niet bij niets, niemand, nooit,
nergens, e.d. en is daarmee nog iets
restrictiever dan bijv. in het geheel.
Vb.: Dat is bepaald niet ondenkbaar
(Alexandra David-Néel, Tibet: Rovers,
priesters en demonen, vert. Vivian
Franken, 96). U zult er bepaald geen spijt
van hebben (Margo Minco, Meneer Frits
en andere verhalen, 26).
70. te beroerd: onwillig. Gedraagt zich als
NPU indien gebruikt met infinitiefcomplement
of voor-PP. Als typische