De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

More documents

Recommendations

Info

Woord van dank Dit lexicon is mede het resultaat van een onderzoek, gedaan binnen het kader van het Pionierproject Reflections of Logical Patterns in Language Structure and Language Use, dat liep van 1992 tot 1997 met subsidie van NWO en de Rijksuniversiteit Groningen. Deze geldschieters, evenals de projectmedewerkers Henny Klein, Charlotte Koster, Hotze Rullmann, Sjoukje van der Wal en Ton van der Wouden worden hartelijk bedankt. Verder ben ik dank verschuldigd aan Jay Atlas, Anastasia Giannakidou, Eric Hoekstra, Larry Horn, Michael Israel, Eric Jackson, Mark Kas, Bill Ladusaw, Siemon Reker, Manfred Sailer, Henriëtte de Swart en Frans Zwarts, voor talrijke discussies, en vele gegevens. Voor hun commentaar en waardevolle aanvullingen op dit lexicon ben ik voorts dank verschuldigd aan wijlen Gabriël Falkenberg en Víctor Sánchez-Valencia, en aan Ad Foolen, Albert Oosterhof, Gertjan Postma, Hotze Rullmann, Irene Spaans, Ton van der Wouden, Jan-Wouter Zwart en Frans Zwarts. II
INLEIDING 1. Waarom dit woordenboek? Negatief-polaire uitdrukkingen zijn in de lexicografie een beetje een ondergeschoven kindje. In traditionele wetenschappelijke woordenboeken zoals het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) of de Oxford English Dictionary (OED), wordt er weliswaar vaak aangegeven of een uitdrukking enkel voorkomt in negatieve zinnen, of enkel in negatieve en vragende zinnen, maar daarmee houdt het veelal op. Dat uitdrukkingen soms in een heel breed scala aan omgevingen kunnen optreden, zonder dat ze daarom meteen overal inzetbaar zijn, is iets wat pas sinds het werk van Klima (1964) systematisch wordt onderzocht. Aanvankelijk gebeurde dit vooral aan de hand van de intuïties van de onderzoekers zelf, maar voor een breed opgezette studie van alle negatief-polaire uitdrukkingen zijn intuïties niet genoeg. Sommige uitdrukkingen kent de onderzoeker niet, andere gebruikt hij of zij wellicht anders dan een volgende onderzoeker, en als het gaat om uitdrukkingen die geen absolute eisen kennen maar wel een sterke voorkeur voor bepaalde omgevingen, zijn intuïties soms ronduit misleidend. Voor dit woordenboek is er daarom gebruik gemaakt van een database met ruim honderd-duizend voorkomens van Nederlandse negatief-polaire uitdrukkingen. Dat lijkt misschien veel, maar voor tal van uitdrukkingen zijn er desondanks maar enkele vindplaatsen in de database. Aanvullingen van het materiaal zijn dan ook zeer welkom. Voor lijsten met Engelse polaire uitdrukkingen verwijs ik naar Von Bergen & Von Bergen (1993), voor het Duits naar de lijst die Manfred Sailer en Frank Richter hebben samengesteld (cf. de website van Frank Richter, http://www.sfb441.uni-tuebingen.de/a5/codii/. Het woordenboek is bedoeld voor taalkundigen die zich op de hoogte willen stellen van de negatief-polaire woordenschat van het Nederlands, maar leent zich ook voor vergelijkend onderzoek met andere talen. Verder is het ook interessant voor taalgekken die gewoon geïnteresseerd zijn in de rijke verscheidenheid die een klein deelterrein van onze taal kent. 2. Typologie van negatief-polaire uitdrukkingen In dit woordenboekje heb ik geprobeerd om de hoeveelheid taalkundig jargon tot een minimum te beperken, maar die poging is maar ten dele geslaagd. Het leek me voor de classificatie van uitdrukkingen een goede zaak om enkele technische termen te gebruiken. Een van die technische termen is: minimale hoeveelheidsuitdrukking, afgekort als mhu: een uitdrukking die conventioneel een minimale maateenheid aanduidt: Jij drinkt vanavond geen druppel; We zullen geen duimbreed wijken; Fred aarzelde geen seconde; Aan deze tekst mag geen tittel of jota worden gewijzigd. Een mhu fungeert als een scalaire eindpuntuitdrukking, en drukt universele kwantificatie uit: geen tittel of jota wijzigen houdt in niets wijzigen. Gewoonlijk kan aan een minimale hoeveelheidsuitdrukking het prefix ook maar worden toegevoegd (zie Vandeweghe 1981, Rullmann 1995): Als aan deze tekst ook maar een tittel of jota wordt veranderd, trek ik me terug. Behalve maatuitdrukkingen als millimeter, seconde of cent kent het Nederlands ook vele uitdrukkingen die alleen in overdrachtelijke zin een minimale hoeveelheid of mate aanduiden, zoals bijvoorbeeld een biet in Dat interesseert me geen biet. De Engelse term voor een minimale hoeveelheidsuitdrukking is minimizer. Een andere term die regelmatig valt in dit woordenboek is litotes. Dit is de naam van een klassieke stijlfiguur die understatements vormt door een ontkenning van een inherent negatieve uitdrukking, zoals bijv. niet onaardig of niet slecht. Sommige uitdrukkingen worden vrijwel uitsluitend gebruikt in litotesconstructies, zoals onverdienstelijk of euvel III
Page 1: Jack Hoeksema Rijksuniversiteit Gro
Page 5 and 6: (3) *Minstens vijf jongens hoeven t
Page 7 and 8: In zin (18) heeft negatie bereik ov
Page 9 and 10: In deze constructie wordt de plaats
Page 11 and 12: egelen (Nieuwsblad van het Noorden,
Page 13 and 14: 17. zich iets aantrekken van: malen
Page 15 and 16: helemaal het achterste van zijn ton
Page 17 and 18: combinatie met een maataanduider wa
Page 19 and 20: kunnen zien als antoniem van baten.
Page 21 and 22: Verder ook mogelijk in vragen. Er w
Page 23 and 24: litotes-constructie heeft deze uitd
Page 25 and 26: leken er 9 (13%) positief te zijn,
Page 27 and 28: divisie doorgaans nauwelijks bijslo
Page 29 and 30: inzien, 230). Alweer een bewijs, da
Page 31 and 32: (Ab Visser, 't Peerd van Ome Loeks,
Page 33 and 34: 128. het buskruit uitgevonden hebbe
Page 35 and 36: daglicht moeilijk kan velen (Jan Br
Page 37 and 38: Engels lijkt een dergelijk idioom t
Page 39 and 40: maar tamelijk slecht klinkt: ??Als
Page 41 and 42: espreking van dit opmerkelijke vers
Page 43 and 44: meer te duchten (M. Apperloo, De gu
Page 45 and 46: 190. van echt te onderscheiden: zic
Page 47 and 48: 198. het feest gaat door: de zaak g
Page 49 and 50: zijn verontwaardiging, omdat Prior
Page 51 and 52: mannen die mij in werkelijkheid nie
Page 53 and 54:
lad van het Noorden, 20-1-2001). Ee
Page 55 and 56:
stelde hem gerust; Je kunt gerust g
Page 57 and 58:
woord over (De Volkskrant, 1-2-1993
Page 59 and 60:
(1%), en in 10% van de gevallen zui
Page 61 and 62:
(H. Voordewind, De commissaris vert
Page 63 and 64:
ten 10 uuren 's avondts, terwyl het
Page 65 and 66:
to claim his property (Dorothy L. S
Page 67 and 68:
vaak in combinatie met ook zoals in
Page 69 and 70:
ook. Een uitzondering hierop vormen
Page 71 and 72:
gebruikelijke variant is: zijn kop
Page 73 and 74:
aanduiden zijn niet geschikt, zoals
Page 75 and 76:
voorkomens, zij het dat die relatie
Page 77 and 78:
voorkomende uitdrukking met een bre
Page 79 and 80:
in 't Mnl. voorkomende, toepassing
Page 81 and 82:
met geïncorporeerde negatie: kraak
Page 83 and 84:
nog enigszins negatief-polair, maar
Page 85 and 86:
kreeg wel wat compensatie, maar bij
Page 87 and 88:
name existentiële zinnen. In tal v
Page 89 and 90:
434. te loochenen: met zijn/vallen:
Page 91 and 92:
444. bij machte: in staat. Net als
Page 93 and 94:
ontkenning” (WNT, s.v. malsch). U
Page 95 and 96:
Brabant. Inderdaad lijkt het altern
Page 97 and 98:
463. het minst: in de laatste plaat
Page 99 and 100:
mondje gevallen (De Volkskrant, 18-
Page 101 and 102:
inden. Een variant is iets aan iema
Page 103 and 104:
493. uit zijn ogen kunnen kijken: (
Page 105 and 106:
prijs en compensatieorders voor de
Page 107 and 108:
altijd een heer,’ met Nederlands
Page 109 and 110:
feitelijk alleen niet en geen. Als
Page 111 and 112:
WNT noemt bij de ingang waard niet
Page 113 and 114:
(1873) geeft voorbeelden als Ge moe
Page 115 and 116:
553. potten kunnen breken: iets in
Page 117 and 118:
gegaan toont de schrijver [..] het
Page 119 and 120:
Mystiek lichaam, 303). Vgl. ook Eng
Page 121 and 122:
590. rust kunnen vinden: met negati
Page 123 and 124:
tegenwoordig nauwelijks nog gangbaa
Page 125 and 126:
605. sinecure: een gemakkelijke taa
Page 127 and 128:
definitie waar niemand soep van kan
Page 129 and 130:
Groot Woordenboek uit 1992 heeft de
Page 131 and 132:
637. onder stoelen of banken steken
Page 133 and 134:
denken, u een stroo in den weg te l
Page 135 and 136:
ekking) bij talen, die geven om nie
Page 137 and 138:
gepaard met zinsnegatie (88% op 89
Page 139 and 140:
672. aan het toeval (over)laten: al
Page 141 and 142:
het echter wel negatief-polair: Een
Page 143 and 144:
Giphart, Giph, 135). Wat wonder, da
Page 145 and 146:
merendeel negatief (98%) en eentje
Page 147 and 148:
vanaf het begin van de 20 e eeuw. D
Page 149 and 150:
728. ergens iets verloren hebben: e
Page 151 and 152:
tijden wel het laatste was dat te v
Page 153 and 154:
749. iets op de viool hebben horen
Page 155 and 156:
laatste wisten we niet meer van vor
Page 157 and 158:
770. de weelde kunnen dragen/aan ku
Page 159 and 160:
780. wegnemen + dat-zin: ongedaan o
Page 161 and 162:
ontslag (Gerrit Voerman, De meridia
Page 163 and 164:
803. ergens worst van kunnen maken:
Page 165 and 166:
woordig vooral in gebruik bij predi
Page 167 and 168:
(57 voorkomens) nader, dan blijkt d
Page 169 and 170:
1996). Het Bevrijdingsfestival is e
Page 171 and 172:
Verwijzingen Abraham, Werner, 1980,
Page 173 and 174:
and Linguistic Theory, 28(4):837-85
Page 175:
Wouden, Ton van der, 1994, Negative
show all

De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?