De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

omdat ik het wachten beu ben en niet
zozeer omdat het geboor in de aangrenzende
kamer niet meer te harden is.
839. zuinig: gering. Wanneer dit woord als
versterkend bijwoord gebruikt wordt, is het
negatief-polair. Hij scheldt en vloekt en
geeft niet zuinig af op het Hollandse kaasvolk
(K. Norel, Engelandvaarders, 97), hij
had dat "wicht" niet zuinig uitgekafferd
(George van Aalst, De bengels van III-b,
126). Het vaakst wordt zuinig zo gebruikt
in een nevengeschikte constructie met ook:
en niet (zo) zuinig ook! Dat zal klimmen
worden, en niet zuinig ook (Willy van der
Heide, Drie jongens op een onbewoond
eiland, 60). Het gebruik van zuinig lijkt
veel op het gebruik van weinig in litotescontexten:
Hij was niet weinig verontrust;
Dat zal klimmen worden, en niet zo weinig
ook. Zie verder ook zo’n beetje.
840. zuiver op de graat: in orde, kosjer,
in de haak. Deze uitdrukking, die niet
strikt negatief-polair is, maar wel
overwegend voorkomt in combinatie met
negatie, behoort tot een vrij grote groep
van idiomatische uitdrukkingen die `in
orde' betekenen, zoals in de haak, kosher,
(helemaal) jofel en zuivere koffie. Ook
uitdrukkingen als goed bij zijn hoofd e.d.,
die `geestelijk in orde' betekenen kan men
tot deze groep rekenen. In het volgende
voorbeeld ziet men een paar van die
varianten bij elkaar: Vervolgens, na een
zeer lange tijd, word je je ervan bewust dat
er iets niet in orde, niet zuiver op de graat
en niet helemaal kosher is (Michel Korzec,
De kitsch van het holisme, 29). Het WNT
161
meldt dat niet zuiver op de graat nog een
variant kent: rood op de graat. Deze
uitdrukking is niet negatief-polair, omdat
ze de ontkenning die hoort bij zuiver op de
graat, al in zich draagt: iets wat rood op de
graat is, is niet zuiver op de graat, dwz.,
gezegd van vis, niet meer fris.
Naar mijn oordeel is splitsing van
deze uitdrukking niet mogelijk, vgl.
*Zuiver was het niet op de graat, *Op de
graat was het niet zuiver, *Het is nooit
zuiver geweest op de graat. In dit opzicht
wijkt zuiver op de graat af van nietidiomatische
adjectiefgroepen, die zulke
splitsingen wel toelaten: Dol was ze niet
op appelstroop, Op appelstroop was ze
niet zo dol, Ze is altijd dol geweest op
appelstroop.
841. zuivere koffie: in orde, in de haak,
kosjer. Komt vooral voor in combinatie
met geen, verder ook in conditionele en
vraagzinnen. Dat is geen zuivere koffie,
meneer Pieps! (Marten Toonder, De
pijpleider, 77). Als het zuivere koffij is
moet hij met geld en met bewijsstukken op
de proppen komen (Brief van Jan
Greshoff, in `Beste Sander, do it now!’,
153). Was het wel zuivere koffie? (Dick
Verkijk, Radio Hilversum 1940-1945,
652). Ook hier komt de vraag op of het
zuivere koffie is (Trouw, 14-11-1998).
zulk een vaart lopen: zie zo’n vaart
lopen.