De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

woordig vooral in gebruik bij predikaten
en andere uitdrukkingen die niet
conventioneel een minimum op een schaal
aanduiden. De heer Groen heeft kennelijk
nooit plumpudding gehad of zelfs maar
gezien, want dat ding trilt voor geen meter
(Onze Taal, mei 1997). Ook gebruik in
disjuncties, zoals in bovenstaand
voorbeeld, is heel typerend voor zelfs
maar. Zoals Hoeksema en Rullmann laten
zien zijn de omgevingen van zelfs maar
iets minder streng omschreven dat die voor
ook maar. Zo komen met name zwakke
triggers als weinig of nauwelijks
significant vaker voor dan het geval is bij
ook maar.
815. in zeven sloten tegelijk lopen: zich
verlopen, het spoor bijster raken. Met
negatie wordt de uitdrukking gebezigd om
aan te geven dat iemand in korte tijd het
rechte pad niet al te ver verlaten kan
hebben. Naast negatie komt deze
uitdrukking ook voor met negatieve
predikaten of met het retorische alsof,
zoals onderstaande voorbeelden laten zien.
`Kom, kom,' zei Jan korzelig, `we lopen
toch niet in zeven sloten tegelijk zeker?'
(Willy van der Heide, Avonturen in de
Stille Zuidzee, 72). Ik loop heus niet in
zeven sloten tegelijk (Gerben Hellinga,
Vlammen, 85). Die Nero loopt in geen
zeven sloten tegelijk (Chris van Abkoude,
De vlegeljaren van Pietje Bell, 102). Het
kwam allemaal van die idiote voorzichtigheid,
alsof ik in zeven slooten tegelijk zou
loopen (C.J. Kelk, Judaspenningen en
pauweveeren, 159). Ik geloof dat hij bang
was, dat een jong ding als ik in zeven
sloten tegelijk zou lopen (W.H. van
Eemlandt, Dood in schemer, 140).
816. op zich(zelf) staan: geen verband
hebben met andere zaken, alleen staan.
Met negatie drukt deze uitdrukking uit dat
men iets niet kan los zien van andere
factoren. De uitdrukking is duidelijk
negatief-polair met 41 negatieve
voorkomens op een totaal van 44. Het is
156
vrij uitzonderlijk dat een inherent
reflexieve uitdrukking als deze naast een
vorm met zich ook een vorm met zichzelf
heeft (vgl. bijv. zich laten kisten met
*zichzelf laten kisten of zich beraden op
met *zichzelf beraden op). De variant met
zichzelf is zelfs frequenter dan die met
zich. Voorbeelden: Deze verandering van
een vroeger ingediend schrijven staat niet
op zichzelf (Correspondentie van Mr.
M.M. Rost van Tonningen, dl II, mei 1942
- mei 1945, 274). Een vertaling staat nooit
op zich, maar een origineel ook niet
(Vaktaal, nr 3/4, 2002, 3). Een van de
zeldzame gevallen van een positief
voorkomen is: Tot nog toe lijkt het BSEgeval
op zichzelf te staan (Trouw, 28-5-
2003, 7).
817. zichzelf: het reflexieve voornaamwoord
is negatief-polair bij gebruik als
predikaatnomen. Niet zichzelf zijn houdt
hier in: niet zijn zoals men gewoonlijk is.
Vgl. ook Engels she is not herself / she is
not her usual self. Voorbeelden: ik was
heden middag mijzelve niet (De Huisvriend,
1882, 91). Duidelijk voelt hij dat
hij zichzelf niet is (Rein Brouwer, Dauw
over dorstig land, 283). Vitesse was
zichzelf niet in Lens (Trouw, 29 oktober
1999). Op de een of andere manier is hij
niet zichzelf (Catherine Cookson, Kate,
vert. A. Bos-Gramsma, 161). Als trigger
dient doorgaans niet, positieve voorkomens
zijn ook mogelijk: Erica was weer
volkomen zichzelf (Dola de Jong, De
thuiswacht, 29). De voorbeelden laten zien
dat zichzelf zowel links als rechts van
negatie kan optreden.
818. zicht zijn/hebben op: in het verschiet
liggen/te verwachten hebben. Alleen het
overdrachtelijke gebruik, waarbij het niet
gaat om het blikveld, maar om potentiële
gebeurtenissen die de toekomst in petto
heeft, is negatief-polair. Vrouwen die het
rijk verlaten, doen dat vooral omdat ze het
werk niet leuk vinden en omdat er weinig
zicht is op verbetering (De Volkskrant, 9-