De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

803. ergens worst van kunnen maken:
variant van ergens chocola van kunnen
maken, soep van kunnen koken: iets
begrijpen, ergens wijs uit kunnen worden.
Ik praatte het door met IJsbrand, maar we
konden er geen worst van maken (Victor
Luchteling, Axie! Herinneringen uit de
Amsterdamse kraakbeweging, 180). De
informatie komt versnipperd aan en de
decoder kan er geen worst van maken
(www.navigatiehelpsite.nl).
804. de zaak/het zaakje vertrouwen:
fiducie hebben in iets. Enfin, die
vertrouwen ‘t zaakje natuurlijk niet. (Theo
Thijssen, Kees de Jongen, Verz. Werk I,
408). Hij vertrouwt het zaakje voor geen
halve cent (Mr. A. Roothaert, Vlimmens
tweede jeugd, 851). Ik vertrouw het zaakje
niet (Hergé, Kuifje – Vlucht 714, 18). Alle
voorbeelden in mijn materiaal (27 in
totaal) betreffen negatie. Sommige
contexten lijken intuitief onmogelijk, bijv.
*Alleen Dupin vertrouwde het zaakje.
Andere zijn wellicht mogelijk, maar
vooralsnog niet geattesteerd, zoals Ik weet
niet of ze het zaakje wel vertrouwen.
805. zaaks: waardevol, de moeite waard.
NPU, meestal gebruikt als predikaatnomen,
behorend tot een klein groepje van
uitdrukkingen met een genitivus partitivus
van de vorm veel Xs, zoals veel soeps, veel
goeds beloven en veel bijzonders. Naast
niet veel zaaks komt ook voor weinig
zaaks. Bij hem thuis was het niet veel
zaaks (Piet Bakker, Ciske de Rat, 138). Of
zij is een ezel, of hun intimiteit is weinig
zaaks! (Jacques Gans, Liefde en
goudvisschen, 229). Gerlach Royen (1948:
18) meldt ook een voorkomen van luttel
zaaks bij Johan Brouwer (Philips Willem,
258).
Net als bij andere negatief-polaire
predikaten is topicalisatie mogelijk: Erg
veel zaaks is het niet (Cees Buddingh', Een
pakje per dag, 23).
154
806. zak: mhu. Net als een bal, flikker,
reet etc. behoort deze uitdrukking tot de
klasse van taboe- of krachttermen (zie ook
Postma 2001, Hoeksema 2002b). Het
gebruik van zak als NPU is nog tamelijk
recent. De oudste vindplaatsen die ik heb
kunnen vinden zijn de vele voorkomens in
de Nederlandse vertaling (door E.Y.
Kummer, uit 1968) van L.-F. Célines
roman Reis naar het einde van de nacht,
zoals Ik geloof eerder dat `t je geen zak
kan schelen! (a.w., 546). Moge ik
doodvallen, als ik van die bijdrage wèl een
zak heb begrepen (Jeroen Brouwers,
Kladboek, 20). Nou er was geen zak te
doen, alles zo dood als een pier (Jules
Deelder, Modern Passé, 211).
807. ergens een zak zout opeten: ergens
lang blijven. Zaanse uitdrukking, aangehaald
in Boekenoogen e.a. (1971, deel
II, 622): Hai lait bai `en weduwe in de
kost, maar `et buttert niet, as je `et main
vrage zal ie der gien zak zout opvrete.
ter zake doen: zie terzake doen
808. zalf aan te smeren/strijken: ergens
iets kunnen doen ter verbetering. [D]at is
al oud zeer, en daar is geen zalf meer aan
te stryken (Justus van Effen, De Hollandsche
Spectator, 228). Angstaanjagend.
Geen zalf aan te strijken (Nieuwsblad van
het Noorden, 4-10-1997). Daar valt geen
zalf aan te strijken (idem, 13-3-1999).
Maar er is geen zalf aan te smeren (Ed.
van Thijn, Dagboek van een onderhandelaar,
251).
809. zaligmakend: oorzaak van alles wat
goed is. Doorgaans wordt deze uitdrukking
verbonden met niet, niet alleen of alleen,
en slechts een enkele keer komt de
uitdrukking positief voor, afgezien dan van
letterlijk gebruik in religieuze contexten,
bijv. de zaligmakende kruisdood van onze
Heiland. Vgl.: Literatuurwetenschap is
niet zaligmakend (Vrij Nederland, 3-3-
1979). Geen enkele methode is zalig-