De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

More documents

Recommendations

Info

gebruikt om een toestand van verbijstering uit te drukken. In andere omgevingen dan gewone ontkennende zinnen komt deze uitdrukking niet voor. Jack wist niet hoe hij het had (Hans Vervoort, Zonder dollen, 89). Paula wist niet hoe ze het opeens hàd! (Nelly van Dijk-Has, Recht als een rieten fluit, 201). Zelfs met adverbia als geenszins, allerminst, in genen dele kan de uitdrukking niet worden gecombineerd. 785. weten hoe snel/gauw: snel genoeg kunnen. Hij wist niet hoe snel hij zijn woorden weer in moest trekken = Hij kon zijn woorden niet snel genoeg intrekken. Alleen in omloop in negatieve zinnen. Ik wist niet hoe gauw ik mijn glas moest leegdrinken (Geerten Meijsing, Veranderlijk en wisselvallig, 150). Ze weet niet hoe snel ze zich weer aankleden moet (Mischa de Vreede, Bevroren, 124). Ik wist niet hoe snel ik mijn mantelpak na kantoortijd voor mijn hippiekleren moest verruilen (De Telegraaf, 23-10-1999). Voor een bespreking van een aantal bijzondere eigenschappen van dit idioom, zie Hoeksema (2010a). 786. weten van wat hout pijlen te maken/snijden: weten wat te doen. Zuidnederlandse uitdrukking, door het WNT in verband gebracht met de franse uitdrukking ne savoir de quel bois faire flêche. Het WNT citeert o.m. het volgende voorbeeld (H. Conscience, 3, 371): Meester S. [..] wist niet meer van wat hout pijlen te maken: hij was er door getobt, de vent! Een moderner voorbeeld: Dat Corel Corporation al een tijdje niet meer weet van welk hout pijlen te snijden is een publiek geheim (www.diskidee.be/testen/ test304.html). 787. weten waar je blijven moet: raad weten met zijn houding. Maar ik wist niet waar ik blijven moest van schaamte en verdriet (G.J.M. van het Reve, Mijn rode jaren, 25). 151 788. weten waar je het zoeken moet: weten hoe men het heeft. In combinatie met negatie drukt dit idioom aan dat men zijn emoties niet de baas kan. Haar exverloofde weet van jalouzie niet waar hij het zoeken moet (Trouw, 23-12-1997). Een mens weet op ‘t end niet waar d’ie ‘t zoeken moet (Marinus van Goeree, De rivier, 209). 789. weten wat je ziet/hoort/leest: in combinatie met negatie drukt deze uitdrukking ongeloof of verbazing uit over wat men hoort of ziet. Vergelijk ook in dit verband zijn oren/ogen kunnen geloven. Beurshandelaren wisten rond kwart over twee niet wat ze zagen (De Telegraaf, 28- 10-1997). Je weet niet wat je ziet (De Groninger Gezinsbode, 22-12-1999). In het buitenland wisten ze overigens niet wat ze hoorden (Noordzee 1-1, 1998, 17). Ik wist niet wat ik las (Spits, 4-9-2001). 790. weten wat je overkomt: weten hoe men het heeft, waar men het zoeken moet. Naast een zekere ongemakkelijkheid drukt deze uitdrukking ook verrassing uit. Het goede mens weet niet wat haar overkomt (Loeks, 24-2-1998), die mannen wisten niet wat hen overkwam (Humo, 16- 9-1997). 791. wijken: opzij gaan, uit de weg gaan. Vooral negatief-polair in combinatie met een uitdrukking van minimale afstand (geen millimeter wijken, geen duimbreed wijken) en in de vaste combinatie van iemands zijde wijken. Een vergelijkbaar werkwoord is het Engelse budge. 792. van wijken weten: met negatie een uitdrukking van onverzettelijkheid, zoals van ophouden weten, van opgeven weten, zich laten kisten, etc. De negatie neemt meestal de vorm aan van geen, maar ook combinaties met niet, evenmin e.d. worden aangetroffen. In het conflict wilde Wijnkoop van geen wijken weten, maar uiteindelijk stond hij alleen en nam hij
ontslag (Gerrit Voerman, De meridiaan van Moskou, 29). Maar ondanks het steeds zwaardere kanonvuur wilde de Franse frontlinie niet van wijken weten (John Keegan, De Eerste Wereldoorlog, 310). 793. zich van de wijs laten brengen: zich uit het veld laten slaan. Deze uitdrukking behoort tot een groep van werkwoordelijke uitdrukkingen die “onverstoorbaarheid” uitdrukken, en vaak inherent reflexieve combinaties met laten vormen: zich laten kisten, zich storen aan, etc. Bootsman Janus laat zich door de onheilsklets van kok Blekemolen niet van de wijs brengen (Jan de Hartog, Hollands Glorie, 303). Feyenoord toonde zich veerkrachtig en het liet zich op het middenveld zelden van de wijs brengen (Trouw, 15-3-2002). Door niets en niemand liet Uytdehaage zich vooraf van de wijs brengen (Trouw, 11-2- 2002). Positieve voorkomens zijn mogelijk, maar zeldzaam. Hier is een voorbeeld: Feit is dat de regerend Australian Open-kampioen zich in het verleden bij herhaling van de wijs heeft laten brengen door externe factoren (Trouw, 7-7-2001). 794. iemand iets wijsmaken: op de mouw spelden. In futurumgebruik, doorgaans met een lijdend voorwerp van de eerste persoon, en een generisch onderwerp heeft dit werkwoord een sterk negatief-polair karakter (zie Hoeksema 1999a). Je maakt mij niet wijs dat dat zuivere koffie is. Als trigger komen alleen zuiver negatieve uitdrukkingen in aanmerking, zoals niet, niemand, evenmin. En je maakt mij niet wijs dat zelfs de meest ongeletterde televisiekijker behoefte heeft aan het vertalen van het woord ‘out’ (Nieuwsblad van het Noorden, 22-6-1999). Kom, je maakt mij niet wijs dat dat één groot feest was (Jaap Scholten, Morgenster, 25). 795. wijzer worden van: voordeel hebben van, baat hebben bij. Ik bedoel, dat het 152 heel best is voor een schoft als Ash te werken en er geen cent wijzer van te worden (Joop van den Broek, Oponthoud in Rome, 58). Of de consument veel wijzer wordt van de fusie, is onzeker (Trouw, 5-2- 1998). Financieel worden de `hoogleraren van het notariaat’ er nauwelijks wijzer van (Trouw, 20-12-1997). 796. iets te willen hebben: recht hebben om een voorkeur uit te spreken of te doen gelden. Te combineren met negatieve uitdrukkingen als niets, niks, weinig en niet veel. Andere omgevingen lijken wel mogelijk maar zijn niet geattesteerd in het materiaal. De uitdrukking wordt vaak tegen kinderen gebruikt om hun onmondigheid goed duidelijk te maken. Vgl. Kinderen hebben niets te willen (www.het-klankbord. vuurwerk.nl/..). Mijn moeder zei altijd: “je hebt niets te willen, je wil staat achter de deur” (www.muurkrant.org/..). In die tijd hadden vrouwen en kinderen niets te willen, de mannen hadden het voor het zeggen, en dat vonden we allemaal heel gewoon (www.telegraaf.nl/..). Daarnaast wordt ook het gebrek aan inspraak van vrouwen, honden, slaven, werknemers, etc. vaak met behulp van deze uitdrukking onderstreept, evenals het zinloze van wensen in situaties waaraan niets te veranderen valt: In de NOR heb je Trouwens ook weinig te willen, me dunkt (www.bicat.net/..). Een arme jonge vrouw heeft namelijk weinig te willen (www.kunstkick.nl/..). Maar goed, een paard heeft net als een hond weinig te willen (www.hondenclub.nl/..). Als werkloze en etende uit de staatsruif had ik niets te willen (www.solidariteit.nl/..). Naast te willen hebben is er ook de veel minder frequente intransitieve variant te willen vallen: Dan viel er voor zo’n joodse handelaar weinig te willen (NRC, 14-11- 1997). 797. willen weten van: oren hebben naar, willen kennen. De triggers van deze uitdrukking zijn doorgaans negatie of n-
Page 1 and 2:
Jack Hoeksema Rijksuniversiteit Gro
Page 3 and 4:
INLEIDING 1. Waarom dit woordenboek
Page 5 and 6:
(3) *Minstens vijf jongens hoeven t
Page 7 and 8:
In zin (18) heeft negatie bereik ov
Page 9 and 10:
In deze constructie wordt de plaats
Page 11 and 12:
egelen (Nieuwsblad van het Noorden,
Page 13 and 14:
17. zich iets aantrekken van: malen
Page 15 and 16:
helemaal het achterste van zijn ton
Page 17 and 18:
combinatie met een maataanduider wa
Page 19 and 20:
kunnen zien als antoniem van baten.
Page 21 and 22:
Verder ook mogelijk in vragen. Er w
Page 23 and 24:
litotes-constructie heeft deze uitd
Page 25 and 26:
leken er 9 (13%) positief te zijn,
Page 27 and 28:
divisie doorgaans nauwelijks bijslo
Page 29 and 30:
inzien, 230). Alweer een bewijs, da
Page 31 and 32:
(Ab Visser, 't Peerd van Ome Loeks,
Page 33 and 34:
128. het buskruit uitgevonden hebbe
Page 35 and 36:
daglicht moeilijk kan velen (Jan Br
Page 37 and 38:
Engels lijkt een dergelijk idioom t
Page 39 and 40:
maar tamelijk slecht klinkt: ??Als
Page 41 and 42:
espreking van dit opmerkelijke vers
Page 43 and 44:
meer te duchten (M. Apperloo, De gu
Page 45 and 46:
190. van echt te onderscheiden: zic
Page 47 and 48:
198. het feest gaat door: de zaak g
Page 49 and 50:
zijn verontwaardiging, omdat Prior
Page 51 and 52:
mannen die mij in werkelijkheid nie
Page 53 and 54:
lad van het Noorden, 20-1-2001). Ee
Page 55 and 56:
stelde hem gerust; Je kunt gerust g
Page 57 and 58:
woord over (De Volkskrant, 1-2-1993
Page 59 and 60:
(1%), en in 10% van de gevallen zui
Page 61 and 62:
(H. Voordewind, De commissaris vert
Page 63 and 64:
ten 10 uuren 's avondts, terwyl het
Page 65 and 66:
to claim his property (Dorothy L. S
Page 67 and 68:
vaak in combinatie met ook zoals in
Page 69 and 70:
ook. Een uitzondering hierop vormen
Page 71 and 72:
gebruikelijke variant is: zijn kop
Page 73 and 74:
aanduiden zijn niet geschikt, zoals
Page 75 and 76:
voorkomens, zij het dat die relatie
Page 77 and 78:
voorkomende uitdrukking met een bre
Page 79 and 80:
in 't Mnl. voorkomende, toepassing
Page 81 and 82:
met geïncorporeerde negatie: kraak
Page 83 and 84:
nog enigszins negatief-polair, maar
Page 85 and 86:
kreeg wel wat compensatie, maar bij
Page 87 and 88:
name existentiële zinnen. In tal v
Page 89 and 90:
434. te loochenen: met zijn/vallen:
Page 91 and 92:
444. bij machte: in staat. Net als
Page 93 and 94:
ontkenning” (WNT, s.v. malsch). U
Page 95 and 96:
Brabant. Inderdaad lijkt het altern
Page 97 and 98:
463. het minst: in de laatste plaat
Page 99 and 100:
mondje gevallen (De Volkskrant, 18-
Page 101 and 102:
inden. Een variant is iets aan iema
Page 103 and 104:
493. uit zijn ogen kunnen kijken: (
Page 105 and 106:
prijs en compensatieorders voor de
Page 107 and 108:
altijd een heer,’ met Nederlands
Page 109 and 110: feitelijk alleen niet en geen. Als
Page 111 and 112: WNT noemt bij de ingang waard niet
Page 113 and 114: (1873) geeft voorbeelden als Ge moe
Page 115 and 116: 553. potten kunnen breken: iets in
Page 117 and 118: gegaan toont de schrijver [..] het
Page 119 and 120: Mystiek lichaam, 303). Vgl. ook Eng
Page 121 and 122: 590. rust kunnen vinden: met negati
Page 123 and 124: tegenwoordig nauwelijks nog gangbaa
Page 125 and 126: 605. sinecure: een gemakkelijke taa
Page 127 and 128: definitie waar niemand soep van kan
Page 129 and 130: Groot Woordenboek uit 1992 heeft de
Page 131 and 132: 637. onder stoelen of banken steken
Page 133 and 134: denken, u een stroo in den weg te l
Page 135 and 136: ekking) bij talen, die geven om nie
Page 137 and 138: gepaard met zinsnegatie (88% op 89
Page 139 and 140: 672. aan het toeval (over)laten: al
Page 141 and 142: het echter wel negatief-polair: Een
Page 143 and 144: Giphart, Giph, 135). Wat wonder, da
Page 145 and 146: merendeel negatief (98%) en eentje
Page 147 and 148: vanaf het begin van de 20 e eeuw. D
Page 149 and 150: 728. ergens iets verloren hebben: e
Page 151 and 152: tijden wel het laatste was dat te v
Page 153 and 154: 749. iets op de viool hebben horen
Page 155 and 156: laatste wisten we niet meer van vor
Page 157 and 158: 770. de weelde kunnen dragen/aan ku
Page 159: 780. wegnemen + dat-zin: ongedaan o
Page 163 and 164: 803. ergens worst van kunnen maken:
Page 165 and 166: woordig vooral in gebruik bij predi
Page 167 and 168: (57 voorkomens) nader, dan blijkt d
Page 169 and 170: 1996). Het Bevrijdingsfestival is e
Page 171 and 172: Verwijzingen Abraham, Werner, 1980,
Page 173 and 174: and Linguistic Theory, 28(4):837-85
Page 175: Wouden, Ton van der, 1994, Negative
show all

De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?