De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

780. wegnemen + dat-zin: ongedaan of
onwaar maken. Litotesconstructie. Het
onderwerp is meestal dat, wat, hetgeen.
Als trigger dient vrijwel uitsluitend niet,
hoewel ekwivalenten zoals allerminst niet
uitgesloten lijken. Hetgeen niet wegneemt
dat alleen deze gedachte me toch lichtelijk
duizelen doet. (Dirk Coster, Het dagboek
van de heer van der Putten, 45).
781. wel bij zijn hoofd: in het bezit van
zijn verstandelijke vermogens.
Tegenwoordig verouderde variant van
goed bij zijn hoofd. Alleen iemand, die
niet wel bij zijn hoofd was, had een
dergelijk advies, als ik gekregen had van
mijn leermeester, kunnen opvolgen (H.
Voordewind, De commissaris vertelt, 45).
782. weldenkend: zinnig, zichzelf
respecterend. Wordt gebruikt als
attributieve bepaling bij een naamwoord in
een algemene bewering om die enigszins
af te zwakken, met name bij universele
kwantificatie (68% van 40 voorkomens) of
negatie (31%). Zoiets doet toch geen
weldenkend mens (H. van Aalst, Onder
martieners en bietsers, 94). Iedere
weldenkende vrouw kon met afschuw de
uitspraak citeren van de achttiende-eeuwse
Engelse aforist dr. Johnson, die de
schrijvende vrouw vergeleek met een
juffershondje dat op de achterpoten danst
(Vrij Nederland, 1-4-2000). Tot de
universele zinnen reken ik ook generische
zinnen als: Een weldenkend Groninger
burger stemt `nee' (De Groninger Gezinsbode,
14-2-2001).
783. ter wereld: in de wereld. Vergelijk
ook Engels in the world, on earth.
Gebruikt als domeinuitbreider: niemand
kwantificeert over een contextueel
gegeven verzameling, maar niemand ter
wereld over iedereeen, waar dan ook. Deze
uitdrukking dient ter versterking van
negatie, universele kwantoren,
superlatieven e.d. Vrijwel zonder
uitzondering fungeert de uitdrukking
150
daarbij syntactisch als een bepaling bij een
(voor)naamwoord. Deze uitdrukking
behoort tot de meer frequente negatiefpolaire
uitdrukkingen van het Nederlands.
Op 250 voorkomens trof ik 34% aan in
superlatiefconstructies, 32% in negatieve
zinnen, 16% in de restrictie van een
universele kwantor, 8% in vragen, 7% bij
comparatieven, 1% in conditionele zinnen,
1% in combinatie met rangtelwoorden, 1%
met restrictieve adverbia als slechts of
amper en 1% tenslotte in positieve
omgevingen. (Hierbij zijn enkele vaste
verbindingen als ter wereld komen niet
meegerekend.) Het eten was er lekkerder
dan waar ook ter wereld (Marion Bloem,
Geen gewoon Indisch meisje, 168). Geen
oor ter wereld is zo fijn als dat van een
Schavaeys (Herman Teirlinck, Het gevecht
met de engel, 167). Met wie ter wereld zou
hij nog oprecht kunnen praten? (Willem
Frederik Hermans, Herinneringen van een
engelbewaarder, 242). Was iets ter wereld
zo vertrouwd als de barstfiguren in de
kalk? (Harry Mulisch, De versierde mens,
75). Als hij op één ding ter wereld stapelgek
was, dan was het op zijn verbouwde
Yamaha (Rascha Peper, Rico’s vleugels,
10).
Opmerkelijk zijn gevallen waarin
ter wereld voorafgaat aan het zelfstandig
naamwoord waarbij het een bepaling
vormt: De procurator verfoeide ter wereld
niets zo zeer als de geur van rozenolie
(Michail Boelgakow, De meester en
Margarita, 23). Is er ter wereld een ergere
kwaal? (Hugo Claus, Orestes, 51). Deze
volgorde is zeldzaam en ongebruikelijk.
Eveneens zeldzaam zijn voorkomens van
ter wereld zonder bijbehorend
naamwoord: Hij kon zich ter wereld niet
begrijpen, hoe de vent aan zijn kantoor- en
privéadres gekomen was (K. Groen,
Kamer 13, 130).
784. weten hoe men het heeft: zich
bewust zijn van de eigen gemoedstoestand.
Vgl. ook weten waar men het zoeken
moet. In combinatie met ontkenning