De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

merendeel negatief (98%) en eentje
positief (2%). Jaap liet zich niet uit het
veld slaan door het gebrul van de Duitser
(H. Voordewind, De commissaris vertelt,
blz. 216). Floris V liet zich hierdoor niet
uit het veld slaan (Frits van Oostrom,
Maerlants wereld, blz. 331). We hopen dat
hij voort zal gaan. En dat hij noch zijn
uitgever zich uit het veld laat slaan door
een kaper op de kust (J.M. van der Horst
in: Neerlandica extra muros, 40-1, 2002,
blz. 77).
709. kunnen velen: kunnen uitstaan,
kunnen verkroppen. Deze uitdrukking
behoort tot de tamelijk uitgebreide klasse
van verbale uitdrukkingen van onverdragelijkheid,
zoals kunnen verkroppen,
kunnen harden, kunnen verduren, kunnen
uitstaan, kunnen hebben, en de verwante
modale infinitieven zoals te harden. Het
WNT meldt reeds dat velen voornamelijk
voorkomt met kunnen (vroeger ook
mogen), en dat het (nagenoeg) negatiefpolair
is. Het WNT veronderstelt dat het
werkwoord velen oorspronkelijk betekende
`verbergen', daarna ook `kunnen bergen' in
de zin van `kunnen opeten', vandaar
`verkroppen, verduwen', en tenslotte
`verdragen, verduren'. Indien juist, dan
hebben kunnen verkroppen en kunnen
velen een zeer vergelijkbare
betekenisontwikkeling gehad.
In mijn database bleken van de 100
voorkomens er 79 enige vorm van ontkenning
als trigger te hebben, 7 een andere
trigger, en maar liefst 14 positief te zijn.
Dit laatste getal lijkt wat hoog voor een
NPU, maar bij nadere inspectie blijkt toch,
dat we met een echte NPU van doen te
hebben: van de 14 positieve voorkomens
zijn er 5 combinaties met wel en 4 met
best. Beide uitdrukkingen zijn typerend
voor positieve voorkomens van NPUs, en
signaleren een negatieve presuppositie.
Slechts 4 van de 14 voorkomens waren
zuiver positief. Voorbeelden:
Ik kan
Kamelen
Uw lucht
Niet velen
136
(Jan Hanlo, Naar Archangel). Ik kan geen
grapjes over de antroposofen velen (De
Volkskrant, 22-5-1993). Het minst van
alles kon tante Mientje kinderen velen (F.
HaverSchmidt, Familie en Kennissen, 67).
Je kunt niemand naast je velen, dat is het
(F. Bordewijk, Noorderlicht, 80). Scherp
aanvoelend dat die slechts een beperkte
dosis aan geleerdheid konden velen, heeft
Maerlant zijn bronnen zeer weloverwogen
gekozen (Frits van Oostrom, Maerlants
Wereld, 419). Nou ja, nu we toch de volle
mep betalen moeten kunnen we wel een
grapje velen (Heere Heeresma, Geef die
mok eens door, Jet!). Heusch ik kan best
een kwajongens-streek velen (George van
Aalst, De bengels van IIIb, 16).
Een zeldzaam voorbeeld zonder
kunnen is Van welke stof moet je gemaakt
zijn om je zo te kunnen gedragen? En om
het te velen? (Hans Warren, Geheim dagboek:
achtste deel 1963-1970, 75). Het
WNT geeft er meer. Ook Van Haeringen
(1969) wijst op gebruik zonder kunnen, en
geeft o.a. nog dit voorbeeld uit de NRC
van 6-7-1957: Dan doemt het beeld op van
de man met zeer sterke overtuigingen, die
daar geen kritiek op veelt.
Een idioom waarin kunnen velen
als onderdeel in voorkomt, is het daglicht
kunnen velen, een variant van het daglicht
kunnen verdragen.
710. zo ver komen: scalaire uitdrukking,
ter aanduiding van het bereiken van een
extreme toestand. Deze uitdrukking komt
voor in een breed scala aan omgevingen,
zoals negatieve zinnen (50% van de 134
voorkomens in mijn materiaal), vragen
(18%), conditionele bijzinnen (19%),
complementen van negatieve predikaten
(3%), het bereik van restrictieve adverbia,
en tenslotte ook in positieve zinnen (9%),
zij het vaak in nonveridicale omgevingen
(cf. Giannakidou 1997, 1998, Zwarts