De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

More documents

Recommendations

Info

voorkomens (5%). Daarnaast 42 voorkomens met niet (69%), 7 met andere nwoorden (14%), 3 combinaties met moeilijk (5%), 3 voorkomens in vragen, 1 met nauwelijks en 1 in een bijzin bij een superlatief. De relatief zeldzame voorkomens van aarden zonder kunnen zijn niet uitgesproken negatief-polair. 23. een aasje: mhu zier, greintje. Deze uitdrukking wordt vooral gebruikt als bepaling bij een (bijvoeglijk of zelfstandig) naamwoord. Lijkt thans verouderd, al meldt een informant dat het in zijn familie nog in omloop is. Hij was een bejaard ventje zonder een aasje kwaad (F. Bordewijk, Bij gaslicht, 58). Overal kronkelde dikke witte rook omhoog van brandend aardappelloof, loodrecht, want er was geen aasje wind (Hans Warren, Geheim dagboek, eerste deel, 1942-1944, 118). We hadde geen asie kans om een spaantje hout machtig te worde (W. van Iependaal, Polletje Piekhaar, 11). 24. ach of wach zeggen: mhu, ook maar iets zeggen, kikken. Het WNT geeft van deze niet meer gangbare uitdrukking o.m. de volgende voorkomens: Je staat daar weer als de stiene Roeland; spreekt ag noch wag (Betje Wolff en Aagje Deken, Historie van den Heer Willem Leevend, dl 8, 35). Zy [..] verbeet zich, zonder hagh oft wagh te zeggen (P.C. Hooft, Nederlandsche Historien, 338). ergens iets achter zoeken: zie ergens iets achter zoeken. 25. kunnen achterblijven: zich kunnen veroorloven om nalatig of te laat te blijven. Ook combinaties met willen en mogen komen (wat meer sporadisch) voor en hebben een vergelijkbaar negatief-polair karakter. Albanië kon niet achterblijven (Wim Klooster, Geschiedenis van Albanië, 50). Bij de KRO konden ze moeilijk achterblijven (NRC, 12-5-1997). Zonder modaal hulpwerkwoord is achterblijven niet negatief-polair. 26. op z’n achterhoofd gevallen: gek, dom. Negatief-polair predikaat dat evenals andere negatief-polaire predikaten vooral niet als trigger kent. Bij vragen is een negatieve implicatuur vereist. Hij is niet op zijn achterhoofd gevallen. Dacht je soms dat ik op mijn achterhoofd ben gevallen? De niet op haar achterhoofd gevallen kinderrechter gaf hem de wind van voren. Graadbepalingen die de negatie afzwakken zijn bij deze uitdrukking niet goed mogelijk: ??Ze was niet bijster op haar achterhoofd gevallen. ?*Karel is niet zo op zijn achterhoofd gevallen. Evenmin is het mogelijk om de zwakke ontkenning nauwelijks/amper te gebruiken: *Hij was nauwelijks op zijn achterhoofd gevallen. Wel goed is: Karel is niet bepaald op zijn achterhoofd gevallen. Ook kan de negatie worden gemodificeerd: Hij is lang/in het geheel/ absoluut niet op zijn achterhoofd gevallen. Een uitdrukking met dezelfde distributionele eigenschappen is op z’n mondje gevallen. Een variant: op zijn kop gevallen. 27. het achterste van zijn tong laten zien: zijn ware opinie of bedoelingen laten zien, zich in de kaart laten kijken. Rintje Ritsma, die in Inzell verblijft, liet op de 1500 meter niet het achterste van zijn tong zien (Nieuwsblad van het Noorden, 17-11- 1997). Zijn komische, wat melancholieke liedjes laten zelden het achterste van zijn tong zien (SUM, November 1997), eindeloos geleuter zonder het achterste van je tong te laten zien maakt haar wrevelig (Nieuwsblad van het Noorden, 2-5-1998). Een zeldzaam positief voorkomen is: De PvdA heeft het achterste van zijn tong laten zien, wetend dat het slikken of stikken was (Ed. van Thijn, Dagboek van een onderhandelaar, 76). Een sporadisch voorkomende variant is het achterste van zijn tong geven: Of hij in zijn dagboeken en brieven 5
helemaal het achterste van zijn tong gaf valt Trouwens moeilijk te zeggen (Trouw, 23-1-1999). 28. achteruitdeinzen voor: zeldzame variant van terugdeinzen voor. Toen zij uiteen geslagen werden, hadden zij zich onder het bevel van een kapitein, die voor niets en niemand achteruit deinsde, vaster aaneengesloten (André Demedts, De Belgische republiek, 121). 29. er (van) af kunnen: gemist kunnen worden. Wordt gezegd van kleine vriendelijkheden die niet mogen ontbreken in een gemoedelijke omgang. Tijdens de eerste benefiet in Barcelona tussen het huidige team en een selectie van oudspelers kon er bij Van Gaal geen hand voor Cruyff af (Trouw, 19 maart 1999, 11). Ook als hij daags voor de eerste training voor de garages kaarten met zijn foto uitdeelt aan de Tuero, Tuero, Tuero roepende fans, kan er geen lachje af (Autovisie 9, 1998, 90). Er kon geen grapje van af (Sp!ts, 28-1-2002). 30. af te dingen: als er niets valt af te dingen op iets, dan staat het buiten kijf, als een paal boven water. Modale infinitief, meestal met vallen als koppelwerkwoord, minder vaak met zijn. Deze uitdrukking wordt op twee nauw-verwante manieren gebruikt: 1. als een gewone negatiefpolaire uitdrukking, in ontkennende of vragende zinnen; 2. zonder ontkenning, met een graadaanduidend, dan wel een tegenspraakaanduidend element als wel degelijk, of toch nog wel. Op de 1-0 zege van Heracles viel niets af te dingen (Trouw, 28-11-1996). Daar valt weinig op af te dingen (NvhN, 17-1-1997). Dat die spanning in de roman niet echt voelbaar wordt is het enige wat er op het knap geconstrueerde verhaal valt af te dingen (Nieuwsblad van het Noorden, 23-5-1997). In mijn materiaal (61 voorkomens), is 34% positief, 45% negatief, 3% in vraagzinnen, 16% combinaties met weinig en 2% als restrictie van het enige. Van de 21 positieve voorkomens bevat 43% een voorkomen van wel of best, en 48% een graadaanduider als veel, heel wat, van alles o.i.d. Op die opvatting valt echter veel af te dingen (C. Gerretson, Geschiedenis der ‘Koninklijke’, 2 e dl, 31). Verdiend, maar de Sparta-coach vindt er wel iets op af te dingen (Nederland 2, 30-11-1997).Voor een bespreking van dit type verdeling verwijs ik naar Hoeksema (1998). 31. af te remmen: in bedwang te houden, te stoppen. Modale infinitief. Romme was al die tijd nauwelijks af te remmen (Trouw, 9-2-1998). Maar hij was niet af te remmen, in echte Ted Nugent vorm… (Aardschok, no 12, december 1997). Het Duits kent de vergelijkbare zeer populaire modale uitdrukking zu bremsen: Der Redner war kaum zu bremsen. 32. iets afdoen aan: minder belangrijk, waar, relevant maken. Dat een partikel-PP [..] doorgaans geen ander lexicaal materiaal bevat doet niets af aan de status van PP (H. Bennis in Tabu 21-4, 1991). Deze kanttekeningen doen echter weinig af aan de pracht van dit overzichtswerk (Trouw, 26 april 1996). Dat doet nauwelijks iets af aan de noodzaak van verdere bezuinigingen. Doen deze opmerkingen soms iets af aan de strekking van mijn betoog? Liever zwijg ik voor altijd, dan ook maar iets af te doen aan mijn woorden. Op in totaal 51 voorkomens vond ik slechts één in een affirmatieve context: Dit fletse, ook wel een beetje provocatieve `enzovoorts’ voegt niets toe aan Van Daalens magisch-circulaire visie; het doet er veeleer iets aan af (Trouw, 30 augustus 1997). De meest gebruikelijke triggers zijn niets/niks (71%) en weinig (13%). 33. aflaten: ophouden, eindigen. Litotesconstructie. Vergelijkbare uitdrukkingen zijn moe worden (+ infinitief), Duits sich ermüden (Falkenberg 2001) en Frans 6
Page 1 and 2: Jack Hoeksema Rijksuniversiteit Gro
Page 3 and 4: INLEIDING 1. Waarom dit woordenboek
Page 5 and 6: (3) *Minstens vijf jongens hoeven t
Page 7 and 8: In zin (18) heeft negatie bereik ov
Page 9 and 10: In deze constructie wordt de plaats
Page 11 and 12: egelen (Nieuwsblad van het Noorden,
Page 13: 17. zich iets aantrekken van: malen
Page 17 and 18: combinatie met een maataanduider wa
Page 19 and 20: kunnen zien als antoniem van baten.
Page 21 and 22: Verder ook mogelijk in vragen. Er w
Page 23 and 24: litotes-constructie heeft deze uitd
Page 25 and 26: leken er 9 (13%) positief te zijn,
Page 27 and 28: divisie doorgaans nauwelijks bijslo
Page 29 and 30: inzien, 230). Alweer een bewijs, da
Page 31 and 32: (Ab Visser, 't Peerd van Ome Loeks,
Page 33 and 34: 128. het buskruit uitgevonden hebbe
Page 35 and 36: daglicht moeilijk kan velen (Jan Br
Page 37 and 38: Engels lijkt een dergelijk idioom t
Page 39 and 40: maar tamelijk slecht klinkt: ??Als
Page 41 and 42: espreking van dit opmerkelijke vers
Page 43 and 44: meer te duchten (M. Apperloo, De gu
Page 45 and 46: 190. van echt te onderscheiden: zic
Page 47 and 48: 198. het feest gaat door: de zaak g
Page 49 and 50: zijn verontwaardiging, omdat Prior
Page 51 and 52: mannen die mij in werkelijkheid nie
Page 53 and 54: lad van het Noorden, 20-1-2001). Ee
Page 55 and 56: stelde hem gerust; Je kunt gerust g
Page 57 and 58: woord over (De Volkskrant, 1-2-1993
Page 59 and 60: (1%), en in 10% van de gevallen zui
Page 61 and 62: (H. Voordewind, De commissaris vert
Page 63 and 64: ten 10 uuren 's avondts, terwyl het
Page 65 and 66:
to claim his property (Dorothy L. S
Page 67 and 68:
vaak in combinatie met ook zoals in
Page 69 and 70:
ook. Een uitzondering hierop vormen
Page 71 and 72:
gebruikelijke variant is: zijn kop
Page 73 and 74:
aanduiden zijn niet geschikt, zoals
Page 75 and 76:
voorkomens, zij het dat die relatie
Page 77 and 78:
voorkomende uitdrukking met een bre
Page 79 and 80:
in 't Mnl. voorkomende, toepassing
Page 81 and 82:
met geïncorporeerde negatie: kraak
Page 83 and 84:
nog enigszins negatief-polair, maar
Page 85 and 86:
kreeg wel wat compensatie, maar bij
Page 87 and 88:
name existentiële zinnen. In tal v
Page 89 and 90:
434. te loochenen: met zijn/vallen:
Page 91 and 92:
444. bij machte: in staat. Net als
Page 93 and 94:
ontkenning” (WNT, s.v. malsch). U
Page 95 and 96:
Brabant. Inderdaad lijkt het altern
Page 97 and 98:
463. het minst: in de laatste plaat
Page 99 and 100:
mondje gevallen (De Volkskrant, 18-
Page 101 and 102:
inden. Een variant is iets aan iema
Page 103 and 104:
493. uit zijn ogen kunnen kijken: (
Page 105 and 106:
prijs en compensatieorders voor de
Page 107 and 108:
altijd een heer,’ met Nederlands
Page 109 and 110:
feitelijk alleen niet en geen. Als
Page 111 and 112:
WNT noemt bij de ingang waard niet
Page 113 and 114:
(1873) geeft voorbeelden als Ge moe
Page 115 and 116:
553. potten kunnen breken: iets in
Page 117 and 118:
gegaan toont de schrijver [..] het
Page 119 and 120:
Mystiek lichaam, 303). Vgl. ook Eng
Page 121 and 122:
590. rust kunnen vinden: met negati
Page 123 and 124:
tegenwoordig nauwelijks nog gangbaa
Page 125 and 126:
605. sinecure: een gemakkelijke taa
Page 127 and 128:
definitie waar niemand soep van kan
Page 129 and 130:
Groot Woordenboek uit 1992 heeft de
Page 131 and 132:
637. onder stoelen of banken steken
Page 133 and 134:
denken, u een stroo in den weg te l
Page 135 and 136:
ekking) bij talen, die geven om nie
Page 137 and 138:
gepaard met zinsnegatie (88% op 89
Page 139 and 140:
672. aan het toeval (over)laten: al
Page 141 and 142:
het echter wel negatief-polair: Een
Page 143 and 144:
Giphart, Giph, 135). Wat wonder, da
Page 145 and 146:
merendeel negatief (98%) en eentje
Page 147 and 148:
vanaf het begin van de 20 e eeuw. D
Page 149 and 150:
728. ergens iets verloren hebben: e
Page 151 and 152:
tijden wel het laatste was dat te v
Page 153 and 154:
749. iets op de viool hebben horen
Page 155 and 156:
laatste wisten we niet meer van vor
Page 157 and 158:
770. de weelde kunnen dragen/aan ku
Page 159 and 160:
780. wegnemen + dat-zin: ongedaan o
Page 161 and 162:
ontslag (Gerrit Voerman, De meridia
Page 163 and 164:
803. ergens worst van kunnen maken:
Page 165 and 166:
woordig vooral in gebruik bij predi
Page 167 and 168:
(57 voorkomens) nader, dan blijkt d
Page 169 and 170:
1996). Het Bevrijdingsfestival is e
Page 171 and 172:
Verwijzingen Abraham, Werner, 1980,
Page 173 and 174:
and Linguistic Theory, 28(4):837-85
Page 175:
Wouden, Ton van der, 1994, Negative
show all

De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?