De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

oeken als On the Road, Visions of Cody
en Dharma Bums, in de schaduw staan
van deze allerradicaalste verletterlijking
van het leven (De Groene Amsterdammer,
31-5-1995). Een variant met waardig zijn
ipv kunnen: men vindt onder deze Neger-
Priesters Mannen zo vermaardt door de
grootte en de menigvuldigheit hunner
Wonderwerken, dat St. Gregorius Thaumaturgus
of Pater Marcus d'Aviano niet
waardig schynt om in hunne schaduwe te
staan (Boekzaal der geleerde waerelt, dl
68, 1749, 658).
Het volgende voorbeeld bevat een
eigenaardige versterking tot in de verste
schaduw, waarin eenzelfde spatiële metafoor
schuilgaat als in bijv. in de verste
verte: [..] omdat zij niemand kenden, die
maar in de verste schaduw van heur
broeder kon staan (Jacob van Lennep,
Klaasje Zevenster, deel 3, 131).
595. scheet: mhu. Zeldzame krachtterm.
Mijn naam gaat je geen scheet aan. (Harry
Mulisch, De versierde mens, 19).
596. kunnen schelen: zich gelegen laten
liggen aan, onpersoonlijke variant van
geven om, zich bekreunen om, etc., en
behoort tot de grote groep van
uitdrukkingen van onverschilligheid.
Deze uitdrukking is een van de meest
frequent voorkomende negatief-polaire
uitdrukkingen van het Nederlands. In mijn
materiaal bevinden zich 706 voorkomens
van deze uitdrukking, waarvan 73%
voorkomt in een negatieve zin, 15% in een
vraagzin (meestal een vraagwoordvraag
met als vraagwoord wat), 5% in het bereik
van weinig/minder, 1% in een bijzin
voorafgegaan door zonder, 1% in een
retorische alsof-zin en 2% in een positieve
context. Van die positieve voorkomens
zijn de meeste combinaties met wel, die
dienen als ontkenning van een eerder
genoemde of gepresupponeerde negatieve
bewering, vgl. Dat kan u wél wat schelen.
Mij kan het niet schelen. (Simon Vestdijk,
De filmheld en het gidsmeisje, 222). Of
113
nee, het kan me wel wat schelen. (A.
Alberts, Het zand voor de kust van Aveiro,
16). Zelfs aan de positieve voorkomens
herkennen we dus veelal het negatiefpolaire
karakter van deze uitdrukking.
Bij kunnen schelen zien we net als
bij diverse andere uitdrukkingen van
onverschilligheid dat het niet uitmaakt of
men niet of niets gebruikt. Het kan Achiel
niet schelen (Herman Teirlinck, Het
gevecht met de engel, 456) heeft niet,
terwijl Het kon hem allemaal niks meer
schelen (Is. Querido, De Jordaan, 369) niks
heeft, zonder dat het veel uitmaakt.
Vraagzinnen, ongeacht of het nu ja/nee- of
vraagwoordvragen zijn, hebben steeds een
negatieve presuppositie. Wat kunnen mij
Trouwens al die wijven schelen? (Herman
Brusselmans, Zijn er kanalen in Aalst,
104) is een retorische vraag waarop het
antwoord alleen `Nee’ kan luiden.
Hetzelfde geldt voor Kan het jou wat
schelen wat er met mij gebeurt? (Hugo
Claus, Belladonna, 273). Eveneens
retorisch met een negatieve presuppositie
zijn voorkomens in alsof-zinnen: Alsof het
Nederland wat schelen kan dat men eenige
auteurs besteelt! (Mina Krüseman, Mijn
leven, 2e deel, 183).
Een aantal contexten voor negatiefpolaire
uitdrukkingen ontbreken:
comparatieven, bijzinnen bij superlatieven
en universele kwantoren, en conditionele
bijzinnen. Wanneer men zelf voorbeelden
probeert te construeren is het resultaat
matig tot slecht: *Ze betekent meer voor
hem dan mij kan schelen, ?Het station is
het mooiste gebouw dat mij wat kan
schelen. Wel acceptabel zijn voorkomens
in bijzinnen afhankelijk van de/het enige:
De enige die me wat kon schelen was mijn
vader (Roald Dahl, Daantje de wereldkampioen,
54), waarschijnlijk omdat
dergelijke bijzinnen dezelfde negatieve
presupposities hebben als vraagzinnen of
alsof-zinnen.
597. een schijn of schaduw: ook maar
iets, hoe gering ook. Allittererend idioom,