De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

Lea, er is geen haar op mijn hoofd die
erover peinst om nu te komen (Vrij
Nederland, 18-11-2000).
537. pepernoot: een tamelijk weinig
gebruikte uitdrukking van minimale
hoeveelheid. De uitdrukking lijkt vrij
recent, want de oudste vindplaatsen in
mijn materiaal dateren van de jaren 1980.
[V]an de zijde van het Globaal Accoord
was er ook een hoop waar op z'n zachtst
gezegd geen ene pepernoot van klopte
(Jules Deelder, Drukke dagen, in: De dikke
van Deelder, 448). Die Van der Kerkhoffs
raakten in het Oosterpark nog geen
pepernoot! (Sjoerd Claessen, Koeman &
Koeman, 60). Anders deed ik het niet,
want niemand zit te wachten op een sectiebestuurslid
dat er geen pepernoot van bakt
(Voetbal International, 19-3-1997). Ik
geloof er geen pepernoot van dat het
buitenspel was (Ned-3, 3-3-1998).
538. pest: krachtterm, een zier, een snars.
Het gebruik van namen voor besmettelijke
ziekten als emfatische versterkers is wijd
verbreid in het Nederlands (vgl. pokkenherrie,
zweten als de pest, keleretroep,
tyfuszooi). Eerst vrij recent komen deze
termen ook voor als negatief-polaire
uitdrukkingen (zie tering, tyfus, kanker),
en alleen pest heeft een grote vlucht
genomen in het algemene taalgebruik. Het
gebruik van een pest als versterker van
negatie dateert zo te zien van het midden
van deze eeuw, en staat nog niet vermeld
in het WNT. Ze zegt nooit een pest, hè?
(J.J. Voskuil, Bij nader inzien, 845). Om
eerlijk te zijn, het maakt geen pest uit (Ben
Borgart, De vuilnisroos, 110).
539. met de pet ergens bij kunnen:
kunnen vatten, kunnen begrijpen. Net als
de kortere variant ergens bij kunnen in
omloop als negatief-polaire uitdrukking.
Hij zei dat hij er met de pet niet bij kon
(De Volkskrant, 26-8-1993). Decheiver
kan er, een uur na afloop tegen Wolfsburg,
met de pet niet bij (Nieuwsblad van het
103
Noorden, 19-11-1997). Een verwant, zij
het niet negatief-polair, idioom is boven de
pet gaan: Als iemand iets boven de pet
gaat, kan hij er met de pet niet bij.
540. piekeren over: denken aan, in zijn
hoofd halen. NPU in combinaties met een
infinitiefcomplement: op 51 van zulke
voorkomens trof ik er 46 aan samen met
niet, 3 in combinatie met geen en 2 met nwoorden.
In dit gebruik heeft piekeren
niet de betekenis `peinzen, langdurig
nadenken over,' maar `in zijn hoofd halen'
of `van plan zijn'. Een zin als Ik pieker er
niet over mee te doen betekent dus niet
zozeer dat ik niet in gedachten verzonken
zit of ik mee zal doen, maar dat ik beslist
niet van plan ben. Ook negatief-polair zijn
voorkomens zonder infinitief-complement,
maar met een pronomen dat daarvoor
plaats doet, zoals er of daar: Daar pieker
ik niet over. Dit geheel in tegenstelling tot
combinaties van piekeren over met NPs,
zoals In het filmpje is te zien hoe Van
Summeren piekert over het rechte van een
liniaal (De Volkskrant, 26-10-1993).
Clinton piekert over de invoering van
federale subsidies voor bedrijven die
bijstandstrekkers in dienst nemen (id., 26-
2-1993), of combinaties met afhankelijke
vragen, zoals in Ik zit er echt wel over te
piekeren, hoe het verder met haar moet
(id., 9-10-1993), of in gebruik van
piekeren zonder complement, zoals in
Zelfs tijdens de koers was ik voortdurend
aan het piekeren (id., 11-3-1993). In al
deze gevallen heeft piekeren de betekenis
van gedurig denken, en is er geen sprake
van een NPU. Geheel analoog aan
piekeren is het werkwoord peinzen (over).
541. pijl: een zier, een snars. Zuidnederlandse
uitdrukking die mogelijk teruggaat
op een bijbetekenis van pijl, te weten
'spriet' of anders op de betekenis 'haar' (zie
het WNT onder pijl (I) en pijl (II)). Aert
Lossaert vond een scherpe byl / Maer hy
en acht die niet een pyl (J. Moons [1675],
Sedelyck Vermaeck Tonneel, 359). De Bo