De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

WNT noemt bij de ingang waard niet deze
uitdrukking, maar wel enkele vergelijkbare:
Hy en is dwater niet weert dat hy
drinckt, Spreeckw. (ed. KLOEKE) 22
[1549]. — Hij is ’t zout niet weerd, dat hij
eet! RUTTEN [1890].
In het Engels komt een dergelijke
uitdrukking ook voor: worth the paper it is
written/printed on.
531. pardon kennen: genade kennen. De
Raad kende geen pardon (F. Bordewijk,
Blokken, 26). Maar dan kent de Führer
geen pardon meer! (Lisette Lewin, Een
hart van prikkeldraad, 220). Een
uitdrukking met een vergelijkbare
betekenis is kwartier geven.
532. partij voor: een gelijkwaardige
tegenstander/tegenhanger voor. Bijna
uitsluitend te gebruiken in combinatie met
de trigger geen: Dordrecht bleek geen
partij voor Cambuur: 5-0 (De Volkskrant,
18-1-1993). Voor Ajax in deze vorm zijn
wij eenvoudig geen partij (id., 23-8-1993).
Oost Arnhem is geen partij voor Deetos
met zijn Ahoy-uitstraling (id., 8-3-1993).
Een zeldzaam voorbeeld met nauwelijks
als trigger: Evengoed roerend natuurlijk,
maar nauwelijks een partij voor de overige
verhalen (www.nopapers.nl).
533. pas geven: gepast zijn, door de
beugel kunnen. Komt vooral voor met
geen, verder ook in vragen, comparatiefzinnen,
conditionele zinnen en een enkele
keer ook in positieve zinnen. Het geeft
geen pas voor een jonge deern om bij
knechts en vreemde ruiters naar een
rondlopenden koopman te vragen (J.F.
Oltmans, De schaapherder, 386). Geeft dat
voor mij en ook voor haar eigenlijk wel
pas? (H. Voordewind, De commissaris
vertelt over donker Amsterdam, 721). Een
positief voorkomen: haar tempel was,
zoals dat pas gaf, verreweg de rijkste in
Umma (Theun de Vries, Sla de wolven
herder!, 350).
102
534. eraan te pas komen: ergens een rol
van betekenis in spelen, iets in de melk te
brokken hebben. Met hulpwerkwoorden
als moeten is deze uitdrukking in het
geheel niet negatief-polair van karakter,
maar in niet-modale contexten wel. De
uitdrukking duikt vooral vaak op in sportverslagen.
Ook de regionale favoriet Auke
Scholma kwam er niet aan te pas (Nieuwsblad
van het Noorden, 20-4-1998). Emmen
kwam er in Badhoevedorp niet aan te pas
(id, 20-5-1997). In de verlenging kwamen
de Groningers er niet meer aan te pas (id,
9-6-1997). Met Kitty Sanders op de plek
van Leferink kwam de aangeslagen
Nederlandse ploeg er geen moment meer
aan te pas (id, 30-9-1997).
535. peil te trekken op, peil kunnen
trekken op: hoogte krijgen van. Komt
meestal voor in combinatie met geen, soms
ook met weinig, waardoor het aannemelijk
lijkt dat peil in deze uitdrukking een niettelbaar
naamwoord is. Met 98 fondsen
hoger, 98 onveranderd en 72 lager was er
weinig peil te trekken op de richting van
de koersen (De Volkskrant, 28-5-1993).
Daar kun je namelijk geen peil op trekken
(NRC, 16-10-1997). Volgens ter Laan
(1977: 281) gaat het hier om een
zeemansuit-drukking: het peil is het vaste
punt aan de kust, waarop men zich richt,
als men de plaats bepalen wil, waar het
schip zich op zee bevindt. De uitdrukking
lijkt dus sterk op zijn synoniem hoogte
krijgen van, dat eveneens negatief-polair
is, en een maritieme herkomst heeft.
536. peinzen over: piekeren over, van
zins zijn. Zie aldaar voor meer uitgebreide
bespreking. De twee uitdrukkingen
peinzen over en piekeren over zijn
nagenoeg even frekwent en hebben precies
dezelfde distributie (90% van de
voorkomens zijn combinaties met niet, de
rest met geen, evenmin en n-woorden).
Mijnheer, wij peinzen er niet over om van
u ook maar een cent aan te nemen (Foka
van Loon, En toch is er toekomst, 143).