De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

feitelijk alleen niet en geen. Als die wat
ruikt, weet hij van geen ophouden (H.
Voordewind, Commissaris Omnibus, 792).
Toen Balk niet van ophouden wist, voegde
hij daar nog aan toe dat hij op deze
manier niet lang meer door kon gaan,
want dat hij dan opstapte (J.J. Voskuil,
Plankton, 401). Het negatieve element
dient in dezelfde deelzin te staan als de
polaire uitdrukking, getuige *Ik denk niet
dat hij van ophouden weet.
520. opschieten: intransitief gebruikt,
meestal met als onderwerp het of dat, geeft
dit werkwoord in combinatie met negatie
aan dat iets geen voortgang boekt, of dat er
in het algemeen geen schot in zit.
Het schiet dus niet op als iedereen de
eerste viool wil spelen (Trouw, 24-1-
2004).
521. iets opschieten met: enigszins gebaat
zijn bij. Vooral gebruikt in negatieve
zinnen (62% van 91 voorkomens), in
combinatie met weinig (11%) en in
vraagzinnen (24%). Er volgt een
furikawari (ruil) waar wit niets mee
opschiet (Go 17-4, 1980). Daar ben je
geen moer mee opgeschoten, collega Vink!
(Koos van Zomeren, Collega Vink vermoord,
113). Maar ik vraag me af, of we
daar wat mee opschieten (J. Nowee,
Arendsoog in geheime dienst, 36).
Positieve voorkomens zijn soms wat
sarcastisch van toon, omdat ze eigenlijk
hun negatie uitdrukken: Nou, daar
schieten we wat mee op! Dit overigens in
tegenstelling tot opschieten met zonder
maatbepaling, dat niet negatief-polair is,
en gemakkelijk in positieve zinnen kan
staan: Ik ben lekker opgeschoten met mijn
werk, al zijn ook hier negatieve tegenhangers
heel gebruikelijk: Ik ben weer
geen millimeter opgeschoten vandaag.
522. opwegen tegen: kunnen evenaren.
Een van de vele uitdrukkingen van
onvergelijkbaarheid die het Nederlands
kent. De gevaren wegen nauwelijks op
100
tegen de vreugden van bezitten en bezeten
worden (Simon Vinkenoog, Zolang te
water, 32). Enkele geestigheden wegen niet
op tegen een niet door te komen
woordenstroom (Karel van het Reve,
Geschiedenis van de Russische literatuur.
Van Vladimir de Heilige tot Anton
Tsjechov, 450).
opzitten: zie anders opzitten
523. aan de orde zijn: op het programma
staan, onder discussie zijn. Deze uitdrukking
wordt vrijwel uitsluitend in
combinatie met niet gebruikt: Gedwongen
ontslagen zijn niet aan de orde (Trouw,
26-2-2000). Zulke zelfbeschouwingen zijn
thans niet meer aan de orde (Allard
Pierson, Uit de verspreide geschriften
1865-1874, 116). Een militaire actie is niet
aan de orde, aldus de premier (Sp!ts, 29-
1-2002). Een enkele maal komen ook
combinaties met een restrictief bijwoord
voor, zoals alleen of pas: Dat is pas aan
de orde als we ons niet mochten plaatsen
(Trouw, 6-6-2001). Positieve voorkomens
vereisen een woord als wel dat aangeeft dat
de mededeling strijdig is met de
verwachtingen, en zo een ontkennend
karakter heeft: wat Hoare propageert is
daar wel degelijk aan de orde (Hypothese,
december 1999). De uitdrukking dient niet
verward te worden met aan de orde
stellen/komen en aan de orde van de dag,
die geen van beiden negatief-polair zijn.
over één nacht ijs gaan: zie over één
nacht ijs gaan.
524. overbodige luxe: niet noodzakelijke
weelde. Als predikaatnomen gebruikt is
het negatief-polair (5% procent van de 42
voorkomens in mijn materiaal waren
positief, 90% waren combinaties met geen,
en de overige waren aangetroffen in vragen
of negatieve zinnen met niet. Een nieuw
behangetje zou geen overbodige luxe zijn
(Isaac Faro, Damesverhalen, 166). Een
goede autokaart blijkt geen overbodige