De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

513. ergens de oorlog mee winnen: zoden
aan de dijk zetten, iets hebben aan iets of
iemand. Veronica zag snel in dat het hier
de oorlog niet mee wint (Dagblad van het
Noorden, 14-9-2009).
514. een oortje: mhu, minimale hoeveelheid
geld, afgeleid van een oude munt van
geringe waarde. Wat er vroeger met je
gebeurd is, kan mij geen oortje schelen
(Jacob van Lennep, Klaasje Zevenster, dl
4, 340). [A]l is het ook in het dagelijks
bedrijf geen oortje waard (Jan Greshoff,
Afscheid van Europa, 61).
515. op hebben met: het begrepen
hebben op, weglopen met, een gunstige
opinie hebben van. Deze uitdrukking
wordt gebruikt in combinatie met een
maatbepaling die de mate van instemming
aangeeft: veel, weinig, in het geheel niets.
Tot voor kort was deze uitdrukking niet
uitgesproken negatief-polair. Mijn
materiaal van voor de jaren 1980 bevat
nog 37% positieve voorkomens, terwijl dat
voor de periode 1980-2001 nog slechts 5%
is. Triggers zijn meestal weinig, niet veel,
niets maar ook vragen, zinnen met alsof
e.d. kunnen sporadisch optreden als
context. Alsof Van Gaal iets op heeft met
de media (Trouw, 9-4-1996). De
Reformatie had al evenmin veel op met de
Islam (id., 24-10-2001). Gullit, zelf toch
een Amsterdammer, had nooit veel op met
Ajax (id, 24-6-1996). Ze streefde naar een
huilerigheid, waarmee ik weinig ophad
(Anton van Duinkerken, Brabantse
herinneringen, 155). Je hebt wel erg veel
met dat onderwerp op (Alie Smeding, De
zondaar, 228).
516. op of om kijken/zien: om zich heen
zien. Als triggers fungeren negatie (meest
niet en noch) en het negatieve voorzetsel
zonder. De 43 voorkomens in mijn corpus
zijn vrijwel gelijk verdeeld over negatieve
en zonder-zinnen. De baas keek verder
nooit op of om (C.J. Kelk, De dans van
jonge voeten, 45-6). De enkele eenzame
99
visser keek niet op of om (Ben Borgart, De
vuilnisroos, 46). De mensen passeerden
hem snel, zonder op of om te kijken (J.J.
Voskuil, Bij nader inzien, 454). Zonder op
of om te zien greep hij naar zijn motor
(Joop van den Broek, Passagiers voor
Casablanca, 37).
517. kunnen opbrengen: puf hebben voor,
zich kunnen dwingen tot. Komt meest voor
in negatieve zinnen (68% van 47 verzamelde
voorkomens), verder in een breed
scala aan overige polaire omgevingen als
conditionele zinnen, vragen, bereik van
weinig, nauwelijks en restrictieve adverbia
als slechts. Ik kan het niet meer opbrengen
(Groninger Dagblad, 30-6-2000). Mocht je
het op kunnen brengen naar huis te gaan
om hem te ontmoeten, doe dan maar niet
geheimzinnig (Nanne Tepper, De eeuwige
jachtvelden, 216).
518. opgaan: juist, correct zijn. Meestal
gezegd van redeneringen, vergelijkingen,
e.d. Maar als dit nu reeds evident is, dan
gaat ook volstrekt niet op de redeneering
dat [..] zulks ook later konde plaats
hebben (Weekblad van het regt, no 740,
21-9-1846). Nu gaan deze argumenten niet
meer op (Trouw, 24-10-2003). De ijzeren
regel van het strafrecht “beter tien
schuldigen op straat dan één onschuldige
in de cel” gaat niet langer op bij
terrorisme (Maxime Verhagen, Tweede
Kamerdebat 14-4-2004). De uitdrukking
die vlieger gaat niet op is wellicht het
resultaat van een vermenging van deze
betekenis van opgaan en de andere
betekenis ‘omhoog gaan, opstijgen’ die
past bij de metafoor van de vlieger.
519. van ophouden weten: in staat tot
stoppen. Deze uitdrukking behoort
syntactisch tot een klein groepje van
uitdrukkingen van de vorm van+
INFINITIEF+weten, zoals van wijken
weten, van opgeven weten. Allemaal
drukken ze, in combinatie met negatie,
onverzettelijkheid uit. Triggers zijn