De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

altijd een heer,’ met Nederlands ik denk
niet dat ik dat ooit weer doe en (in de 17e
eeuw) lof was oit der konsten loon. Deze
laatste zin, een citaat van J.B. Wellekens,
leest het WNT als: lof was altijd het loon
van de kunsten. Eenzelfde dubbelzinnigheid
kende overigens ook immer
(zie ook Leuschner 1996 voor een bredere
vergelijking binnen de Germaanse
talenfamilie). De universele lezing, die in
het Engels ouderwets gevonden wordt
(met uitzondering van enkele vaste
combinaties), is in het Nederlands na de
18e eeuw verdwenen. In plaats daarvan
dook een nieuw gebruik op, niet-polair en
existentieel. Dit kan worden teruggevoerd
op het dialect van Brabant, vanwaaruit het
zich vanaf de jaren 1960 snel verbreidt
heeft over het gehele Nederlandse en
Vlaamse taalgebied (cf. Hoeksema 1998b,
1999b). Niet-polair ooit wijkt af van polair
ooit in fonologisch, zowel als syntactisch
opzicht: (a) het staat geen emfatische
rekking toe (vgl. Ik geloof niet dat ik
o-o-i-t zo gelachen heb met een sterk
emfatische rekking van de diftong, met
Hier stond ooit een windmolen waar geen
rekking mogelijk is; (b) het kan prosodisch
worden afgezonderd door kommaintonatie
(Hier stond een windmolen, ooit)
en (c) het kan worden getopicaliseerd: Ooit
kom ik terug. In Hoeksema (1999b) heb ik
laten zien dat de opkomst van topicalisatie
en van voorkomens tussen komma’s in
gelijke mate toenemen als het niet-polair
gebruik van ooit in het algemeen. Polair
ooit komt voor in een brede selectie van
contexten: negatie (21% van de
voorkomens in mijn materiaal),
comparatieven (24%, een zeer hoge score,
vnl. op rekening te stellen van de vaste
combinatie meer dan ooit), conditionele
zinnen (11%), vragen (24%), restrictieve
bijzinnen bij superlatieven of universele
kwantoren (11%), bijzinnen ingeleid door
zonder (4%) en complementen van
negatieve predikaten (3%). Deze verdeling
over de verschillende kategorieën lijkt
ruwweg op die van het Engels ever en het
Duitse jemals.
98
511. ook maar: negatief-polaire combinatie
van twee graadadverbia (Hoeksema
en Zwarts 1991, Zwarts 1981, 1986, Vandeweghe
1980, Paardekooper 1979,
Rullmann en Hoeksema 1997, Hoeksema
en Rullmann 2001, Hoeksema 2002c).
Wordt geplaatst voor een uitdrukking die
conventioneel of in context een minimale
positie op een schaal aangeeft. Hiertoe
behoren in de eerste plaats indefiniete
voornaamwoorden, het telwoord één,
diverse superlatieve uitdrukkingen als de
minste, de geringste, en natuurlijk mhu's
zoals een kik geven, een cent, etc. Als
triggers kan een brede verscheidenheid aan
uitdrukkingen optreden, inclusief negatie,
conditionele contexten, vraagzinnen,
restrictieve adverbia, comparatieven en
superlatieven (cf. Hoeksema en Rullmann
2001). Naast ook maar kent het
Nederlands ook varianten als zelfs maar,
met een vergelijkbaar, maar iets ander
gebruik (zie Rullmann en Hoeksema 1997)
en ook slechts. Andere talen kennen
vergelijkbare negatief-polaire
focusadverbia, zoals het Duits (auch nur,
zie Hoeksema en Rullmann 2001), het
Engels (so much as en even, vgl. Rooth
1985), het Spaans (siquiera, cf. Schwenter
2002) en het Hindi (Lahiri 1997).
512. ook slechts: oudere variant van ook
maar, nu niet meer in omloop (cf.
Hoeksema 2002c). “Mijn hart, dat mij
port tot blijven,” hernam hij met een zucht
die al te luid was, om ook slechts half
gemeend te zijn (A.L.G. Bosboom-
Toussaint, Leycester in Nederland, deel 1,
58). Doch de gedachte om ook slechts één
dag langer in deze benauwde ruimte te
huizen, terwijl boven de zon scheen en de
zeewind woei, was mij onverdragelijk
(Godfried Bomans, Slavenroman, Werken
1, 456).