De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

alleen met reguliere negatie gelijk te
stellen elementen als geenszins, allerminst
e.d. Ed speelt niet onverdienstelijk
clavecimbel. Een geenszins onverdienstelijk
voorstel werd om onduidelijke
redenen afgewezen. Ed, zelf geen onverdienstelijk
clavecinist, bewonderde het
spel van Marie.
onverschilligheid: uitdrukkingen van
onverschilligheid. Een grote groep van
verbale negatief-polaire uitdrukkingen die
ten doel hebben onverschilligheid van een
ondervindend individu aan te duiden. De
ondervinder kan daarbij subject zijn of een
object. Tot de eerste groep behoren malen
om, geven om, zich aantrekken van, zich
aan iets gelegen laten liggen en tot de
tweede groep kunnen schelen, in de
koude kleren gaan zitten, de koude
kleren raken, kunnen verdommen,
kunnen bommen, uitmaken.
Onpersoonlijk gebruik, waarbij de
ondervinder impliciet blijft, is ook
mogelijk, cf. geven in Dat geeft niks. Zie
Hoeksema (1994).
506. een oog aflaten van: even uit het oog
verliezen. Met negatie vormt deze
uitdrukking een litotesconstructie. Ik zal
geen oog van hen aflaten, broeder!
(Morris/ Goscinny, Lucky Luke - Het 20ste
cavallerie, 40).
507. een oog dichtdoen: mhu, (kunnen)
slapen. Wij konden geen oog dichtdoen, de
eerste nachten (Hugo Claus, De zwarte
keizer, 201). Ik heb vannacht geen oog
dichtgedaan, geen oog! (Herman Heijermans,
Beschuit met muisjes, 1572).
Hoewel een breed scala aan triggers hier
mogelijk lijkt, geeft mijn database een
ander beeld: van 78 voorkomens zijn 86%
combinaties met geen, verder nog 7%
combinaties combinatie met amper of
nauwelijks: 's nachts hij hij amper een oog
dichtgedaan van opwinding (Maj Sjöwall
en Per Wahlöö, De gesloten kamer, 157).
Ik had de hele nacht nauwelijks een oog
97
dichtgedaan (Freek de Jonge, Zaansch
veem, 145). Verder noteerde ik nog een
voorkomen met weinig, en een met zonder:
Maar weinig mensen van ons hebben toen
een oog dicht gedaan (Nieuwsblad van het
Noorden, 10-7-1997). Hij wachtte zonder
een oog dicht te doen (Gabriel Garcia
Marquez, Honderd jaar eenzaamheid,
120).
508. een oog toedoen: een thans minder
gebruikelijke variant van een oog dicht
doen. Den geheelen nacht konde ik geen
oog toedoen, telkens zich ik uit naar den
dageraad (De werken van Jacob Haafner,
dl 1, 210). Variant: een oog luiken: Blank
had geen oog geloken (Marcellus Emants,
Afgestorven, 90).
509. uit het oog verliezen: een oog aflaten
van. Deze uitdrukking komt vooral voor
in negatieve omgevingen (80% van in
totaal 73 voorkomens), verder conditionele
bijzinnen (4%) en bijzinnen met zonder
(3%). Daarnaast 11% positieve voorkomens.
Opvallend is verder het grote
aantal combinaties met modale hulpwerkwoorden:
moeten, mogen, kunnen, zullen,
behoren (te). Wanneer men dergelijke
combinaties en de eveneens gebruikelijke
voorkomens in imperatieven apart neemt,
valt op dat we nu 100% voorkomens in
negatieve zinnen krijgen, terwijl de
positieve voorkomens, evenals bijv.
voorkomens in conditionele zinnen,
voorbestemd blijken voor het niet-modale
gebruik van uit het oog verliezen.
510. ooit: op enig moment. Een van de
meest voorkomende en oudste negatiefpolaire
uitdrukkingen van het Nederlands.
Net als zijn Engelse tegenhanger ever
kende het een existentiële lezing met
negatief-polair karakter naast een
universele lezing die niet negatief-polair
was. Vergelijk bijv. I don’t think I will
ever do that again (waar het negatieve
werkwoord don’t niet gemist kan worden)
en he was ever the gentleman ‘hij was