De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

prijs en compensatieorders voor de
Nederlandse defensie-industrie ontlopen
Eurocopter en Sikorsky elkaar nagenoeg
niets (id., 7-10-1993).
503. ontveinzen: veinzen dat iets niet het
geval is. Met ontkenning vormt het een
litotescombinatie: niet ontveinzen =
toegeven dat iets het geval is. Omdat
ontveinzen lange tijd alleen nog in litotes
werd gebruikt, is het een negatief-polaire
uitdrukking. Tegenwoordig is het woord
verouderd, hoewel men het nog wel een
enkele keer gebezigd ziet. Er zijn twee
gebruiksmogelijkheden: inherent reflexief
en niet-reflexief, waarbij er geen verschil
in betekenis valt waar te nemen. Het nietreflexieve
gebruik is ouder en gaat terug
tot minstens de 16 e eeuw, terwijl het
reflexieve gebruik stamt uit de tweede
helft van de 19 e eeuw. Na 1900 is het
reflexieve gebruik het meest gebruikelijk
geworden, hoewel het door zijn opkomst
toch het langzame verdwijnen van dit
werkwoord niet heeft kunnen stuiten. Heel
kenmerkend voor het litotesgebruik van
(zich) ontveinzen is het optreden van een
modaal hulpwerkwoord, in het bijzonder
kunnen, mogen en willen, in die volgorde
van belangrijkheid. Hierbij valt op dat
ontveinzen in 70% van de 95 verzamelde
voorkomens een combinatie vormt met een
modaal werkwoord, dan wel gebruikt
wordt in de evenzeer modale aanvoegende
of de gebiedende wijzen, terwijl dat bij de
reflexieve variant zich ontveinzen in
slechts 30% van de 74 verzamelde
voorkomens het geval is. Zowel ontveinzen
als zich ontveinzen kennen positieve
voorkomens, maar negatieve voorkomens
zijn veruit in de meerderheid: 84%, resp.
85%. Voorbeelden: [wij] bevonden dat
het belang van de Diaconie vordert de
Brouwerij aan te houden schoon wij niet
ontveinsen konne dat deselve tot meerder
voordeel (onses bedunkens) voor de Diaconie
souw kunne strekken (nota van de
diaconie der Hervormde gemeente te Amsterdam,
1794). Men kan niet ontveinzen,
96
dat wij aldus onder een dubbel en tegenstrijdig
systema van Indirecte Belastingen
leven (Handelingen van de Tweede Kamer,
5-12-1817). Ook in deze jongste
pennevrucht ontveinst hij zich niet, dat het
ghetto als centrale joodse buurt reeds vóór
de laatste oorlog niet meer bestond
(Amstelodamum, 1961, 119).
504. onverdeeld: uitsluitend, louter. In
zijn gebruik als bijwoord (dat frekwenter is
dan het gebruik als adjectief zoals in De
erfenis was nog onverdeeld) is deze
uitdrukking grotendeels beperkt tot
litotesomgevingen. Ook een deel van het
adjectivale gebruik sluit zich aan bij het
adverbiale, en is dan ook negatief-polair.
Bijvoorbeeld: Het werd geen onverdeeld
succes (De Volkskrant, 9-2-1996), wat
gelijkwaardig is aan Het was niet
onverdeeld succesvol. De elementen die
onverdeeld modificeert zijn positief, zoals
gelukkig in Minister De Boer van VROM
toonde zich in haar nieuwjaars-toespraak
niet onverdeeld gelukkig met de resultaten
van het onderzoek (De Volkskrant, 5-1-
1996), of tevreden in Onverdeeld tevreden
waren de winkeliers niet (De Groninger
Gezinsbode, 18-12-1995). Hetzelfde geldt
voor de zelfstandige naamwoorden die
onverdeeld modificeert wanneer het niet
letterlijk betekent `niet verdeeld', met
name succes en genoegen. Ongeveer 7%
van de voorkomens is overigens positief,
zodat de negatieve polariteit van deze
uitdrukking slechts een tendens is, en niet
absoluut, vgl. De pioniers zijn in ieder
geval onverdeeld enthousiast (De
Volkskrant, 14-2-1996).
505. onverdienstelijk: negatief-polair
predikaat. Wordt gebruikt in de litotescombinatie
niet on-A, vergelijk niet
onaardig, niet ondenkbaar, etc. Het
verschil met onaardig, ondenkbaar etc., is,
dat onverdienstelijk uitsluitend in litotes
voorkomt (Van der Wouden, 1994, 1996,
1997a). Als triggers fungeren derhalve
niet, verder ook geen, en verder eigenlijk