De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

493. uit zijn ogen kunnen kijken: (ook
maar enigszins) nuchter zijn. Hij heeft
zoveel gedronken, dat hij niet meer uit zijn
ogen kan kijken (Hergé, Kuifje – Vlucht
714, 36).
494. ergens zijn/de ogen voor sluiten:
negeren, zich niet rekenschap geven van
iets. In combinatie met een modaal
werkwoord, m.n. moeten, kunnen, laten of
mogen, is dit een negatief-polair idioom.
[M]ijne individuele opinie zou zeker zijn,
om het oorspronkelijk ontwerp geheel daar
te stellen op de wijze, zooals indertijd door
Uwe Excellentie is voorgesteld, maar dat
men daarbij de oogen niet moet sluiten
voor de zeer mogelijke gevolgen daarvan
(Briefwisseling tussen J. van den Bosch en
J.C. Baud, ed. J.J. Westendorp Boerma,
2e dl., Brieven van Baud, 91). Trots op de
spectaculaire prestaties van de Elizabethaanse
avonturiers [..] mag ons niet de
ogen doen sluiten voor het feit dat het de
Nederlanders waren en niet de Engelsen
die [..] een eind maakten aan de Iberische
macht ter zee (Charles R. Boxer, De
Nederlanders in Brazilië 1624-1654, 13).
De stad Groningen heeft een probleem
waar de omliggende gemeenten hun ogen
niet voor kunnen sluiten: er is een tekort
aan woningen (Begrotingskrant 2003,
Provincie Groningen, 3).
om aan te zien: zie onder om aan te zien.
om door te komen: zie om door te
komen.
om hakken hebben: zie om hakken
hebben.
495. omkijken naar: zorg dragen voor. In
de letterlijke betekenis van ‘achteruit zien
naar’ of ‘rondzien naar’ is dit werkwoord
niet negatief-polair, maar in de overdrachtelijke
betekenis is er een sterke neiging tot
combinatie met negatie, zoals het WNT al
opmerkt. In combinatie met negatie wordt
het een van de vele uitdrukkingen van
onverschilligheid in het Nederlands.
94
496. ergens omkijken naar hebben: zorg
vergen. Niet te verwarren met omkijken
naar dat een andere betekenis heeft (als
Jan niet omkijkt naar zijn kinderen, dan
verwaarloost hij ze; als hij geen omkijken
heeft naar zijn kinderen, dan heeft hij
weinig werk van ze). Deze uitdrukking
lijkt tamelijk recent. Het WNT noemt hem
niet, en mijn materiaal gaat niet verder
terug dan de jaren 1970. Komt vooral
vooral in combinaties met geen: Nu zijn we
de laatste keer bij mijn schoonouders
geweest, zodat ik in ieder geval geen
omkijken had naar al die huishoudelijke
dingen, als koken en hopen boodschappen
doen (Opzij, dec. 1979). De gynaecoloog
heeft immers geen omkijken naar een
vrouw met een ruggenprik (Margriet, no
41, 1999). Maar ook andere negatieve
uitdrukkingen laten zich combineren met
omkijken hebben naar, zoals nauwelijks,
nooit, zonder: Ook de bevloeiïng gebeurt
automatisch zodat de kweker er nauwelijks
omkijken naar heeft (Trouw, 12-3-1997).
Die willen een circuitje met trapauto's
zonder dat ze er veel omkijken naar
hebben (De Volkskrant, 11-1-2003).
497. onbeproefd laten: met negatie vormt
deze uitdrukking een gangbare litotescombinatie.
Meestal gaat het daarbij om
combinaties met niets of weinig. De
Deducent en zyn Vrouw hebben niets
onbeproefd gelaten, om, in een zaak van
de natuur van deze beschuldiging, een
publycq eclat voor te komen (Deductie
voor Jr. Onno Zwier van Haren, Grietman
van Stellingwerf-Westeinde, ter zyner
noodwendige suiveringe, van de lasterlyke
geruchten en imputatien, tegen hem
verspreid en ingebragt [Leeuwarden,
1761]). De uitdrukking maakt ook deel uit
van het langere idioom een middel
onbeproefd laten.