De negatief-polaire uitdrukkingen van het Nederlands Inleiding en ...

hem (Willy van der Heide, Sensatie op een
Engelse vrachtboot, 87). En neemt ‘r
iemand notitie van me? (Herman Heijermans,
De vliegende Hollander, 2274).
n-woord: een negatief indefiniet voornaamwoord,
ontstaan door prefigering van
n- aan een onbepaald voornaamwoord. In
het Nederlands betreft het met name
niemand, niets, nergens, nooit, nimmer.
Morfologisch niet meer doorzichtig, maar
eveneens behorend tot deze groep zijn
niks, noch en niemendal. Historisch
gezien is niet ook een lid van deze klasse,
want ontstaan uit n+iet, waarbij iet = iets.
N-woorden zijn syntactisch belangrijk in
vele Europese talen en dialecten doordat ze
negative concord onderhouden met een
clitisch negatie-element, vgl. middelnederlands
Ic en sach niemen `Ik (neg) zag
niemand'. Zie Kahrel (1996) voor een
overzicht.
489. zijn ogen in de zak hebben: niet
opletten. Steeds in combinatie met negatie:
scherp waarnemen. Naast hebben treedt als
werkwoord ook wel op dragen of hebben
zitten. Theo heeft zijn ogen ook niet in zijn
zak zitten (Godfried Bomans, De
onsterfelijke Pa Pinkelmans, 8). Nu, je ziet
dat ik m’n ogen niet in m’n zak draag
(Nelly van Dijk-Has, Mijn kleine zuster,
110). Denk je dat ik m’n ogen in m’n zak
heb? (Mr. A. Roothaert, Vlimmens
tweede jeugd, 596). In het dorp hebben ze
hun ogen en oren niet in hun zak zitten
(Dolf Kloek, Een vreemde zomergast,
104).
490. zijn ogen kunnen afhouden van:
kunnen negeren. Deze uitdrukking komt
uitsluitend voor met negatie (32x met niet
in mijn materiaal, 1x met geen). Rosa kan
Trouwens zelf ook haar ogen niet van de
flessen afhouden (Hannes Meinkema, En
dan is er koffie, 159). Vincent kon zijn
ogen niet van haar afhouden (Rudy Kousbroek,
Vincent en het geheim van zijn
vaders lichaam, 81). De barman kan zijn
93
ogen geen seconde van haar afhouden
(Nieuwsblad van het Noorden, 31-7-1997).
Het Engels kent een vergelijkbaar idioom,
getuige bijvoorbeeld de titel van de Four
Seasons hit Can’t keep my eyes off of you.
491. zijn ogen kunnen drooghouden:
onaangedaan kunnen blijven. Dit is zo
verschrikkelijk, zo zielig, zo aangrijpend
dat je je ogen niet droog kan houden als je
de schat ziet stoethaspelen op het spreekgestoelte
van de Tweede Kamer (Youp van
‘t Hek, En het bleef nog lang onrustig in
mijn hoofd, 41). Ik kon er m’n oog niet bij
drooghouden (Jules Deelder, Modern
Passé, 275).
492. zijn ogen/oren kunnen geloven: iets
gewoon vinden wat men hoort of ziet.
Toen mij dit verhaald werd, konde ik mijne
ooren niet gelooven (Mina Krüseman,
Mijn leven, 2e deel, 62). Het hulpwerkwoord
kunnen kan zonder al te veel
wijziging in betekenis worden weggelaten:
Ik geloofde m'n oren niet toen ik hoorde
dat de staat voor mij zou zorgen als ik
zonder werk zou komen te zitten
(Intermediair, 23-2-1996, 23). Meestal
echter is een voorkomen van kunnen
aanwezig. Als trigger fungeert vrijwel
altijd niet in mijn materiaal, maar andere
mogelijkheden zijn niet uitgesloten, zoals
combinaties met geen of nauwelijks. Vgl.
Mathilda kon naauwelijks hare ooren
gelooven (E.J. Diest Lorgion, Hubertus
Duifhuis, 33). Een paar dagen lang was
hij als behekst en liep hij zachtjes een
reeks merkwaardige formules te prevelen,
zonder daarbij zijn eigen oren te kunnen
geloven (Gabriel Garcia Marquez,
Honderd jaar eenzaamheid, 10).
Vergelijkbare idiomen kent het Engels: I
couldn't believe my eyes when she entered
the room. He said it loud and clear. I
couldn't believe my ears. Een
ongebruikelijke variant is zijn oren
verTrouwen: Ik verTrouwde mijn oren niet
(Nieuwsblad van het Noorden, 7-11-1997).