Inhoudsopgave - Landschapsbeheer Zeeland

Inhoudsopgave
Jaarbericht
Opvallende cijfers uit het jaarverslag 2009 2
Fruit om te drinken 4
Verborgen Buitens: Verborgen, maar niet onzichtbaar 6
Akkerranden voor (Akker)natuur 10
Altijd hetzelfde rondje wandelen? Nee hoor! 12
En verder
Erven leven! Het “mooiste” erf van Zeeland in 2010 14
De Hans Warren Wandeling - Een ontdekkingstocht binnen het wandelnetwerk 18
Gids voor het herstel van cultuurhistorische elementen - Een vooruitblik 20
Zuid-Beveland verkennen per fiets 22
Leilinden gered 24
Stier Brammetje is niet meer - Bacterievuurbestrijding weer veilig 26
Steenuilen in de Zak - Een rommelig erf heeft de voorkeur 30
Kort nieuws 32
1

Jaarbericht
Opvallende cijfers
Leerlingen van CBS De dubbele punt uit Geersdijk tijdens Boomfeestdag 2009
Foto: Ton de Koning
Door: Sandra Dobbelaar, medewerker SLZ
• 2.423 vrijwilligers werkten via SLZ 33.485 uur in het landschap;
• 12 mensen liepen stage bij SLZ; 4 op kantoor en 8 in de uitvoeringsploegen;
• In totaal hebben 469 eigenaren een VOL-overeenkomst met SLZ. Daarin zijn 413 knotbomen,
18 drinkputten, 55 hoogstamfruitbomen, 9795 m haag en 1640 m2 bloemdijk
opgenomen;
• Via de actie ‘Boeren Planten Bomen’ zijn 32.602 stuks bosplantsoen besteld en 1565
bomen, waarvan 837 hoogstamfruitbomen, 57 walnoten en 3 leibomen;
• Medewerkers van SLZ bezochten vele erven. Een aantal voorbeelden: 59 erven via
het project herstel ‘Streekeigen erven’, 36 via project ‘Herstel kleine cultuurhistorische
elementen’, 27 om een nieuw VOL-overeenkomst af te sluiten en 111 om een overeenkomst
te verlengen, 352 om een doelsubsidie af te sluiten en uit te voeren, 274 voor
het geven van algemeen advies, 77 voor advies over een historische element, 106
m.b.t. bacterievuurcontrole, 27 om er wilgenpoten te leveren en 37 om een hoogstamabonnementen
af te sluiten of te vernieuwen;
• 43 medewerkers van gemeenten, waterschappen, Rijkswaterstaat, adviesbureaus en
Dienst Landelijk Gebied deden mee aan de door SLZ en SCEZ georganiseerde cursus
Buitenkansen;
• De restauratie van de Zwartenhoekse zeesluis werd voltooid. Tijdens de feestelijke
onthulling, waren 127 mensen aanwezig;
• 329 nesten van weidevogels werden opgespoord en beschermd;
• 91 kerkuilenparen werden in door SLZ opgehangen uilenkasten aangetroffen en 43
jongen kregen een ring aan de poot;
• 24 keer werd een melding gedaan m.b.t. vleermuizen. Het ging om 22 kraamkolonies
en 2 gevonden vleermuizen;
uit het jaarverslag 2009
• Op de Middelplaten in het Veerse Meer is 784 uur beheerswerk gedaan t.b.v. de noordse
woelmuis;
• In 8 duinvalleien werd gemaaid, geharkt en is struweel afgezet. Het beheer heeft succes,
want de beoogde kleine parelmoervlinder, blauwvleugelsprinkhaan en levendbarende
hagedis werden er waargenomen;
• 59 vegetatieopnamen middels streeplijsten werden gedaan voor verschillende projecten;
• 16.950m bloemdijk werd hersteld en geïnventariseerd;
• 23 agrariërs legden 30 ha akkerrand aan t.b.v. het creëren van meer akkernatuur
(zie ook artikel);
• 30 bijzondere rassen werden opnieuw opgekweekt, 9 collectieboomgaarden gerealiseerd;
• Tijdens de 3 publieksdagen hoogstamfruit werden 73 verschillende oude fruitrassen tentoongesteld,
70 mensen lieten in totaal zo’n 11.000 kg fruit verwerken tot sap en 45 keer
werd een beroep gedaan op het vrijwilligerspanel om fruitrassen op naam te brengen
(zie ook artikel);
• 1 september werd de nieuwe website gelanceerd. Tot en met 31 december bezochten 3192
mensen de nieuwe website. De helft daarvan had onze site nog nooit bezocht;
• SLZ was op 8 verschillende locaties met een informatiestand aanwezig, heeft 11 lezingen
gegeven, 19 keer een excursie verzorgd, 11 bijeenkomsten georganiseerd buiten projecten
om en daarnaast nog 12 activiteiten speciaal voor buitenlui;
• Daarnaast werden er 10 cursussen voor vrijwilligers, 5 voor medewerkers en 4 voor particulieren
georganiseerd;
• De Boom In verscheen 4x per jaar in een oplage van 1350 exemplaren. Een nieuwe redactie
werd samengesteld bestaande uit 4 personen.
2
3

Jaarbericht
Fruit om te drinken
Door: Caroline Geluk, medewerker SLZ
De meesten mensen weten wel dat fruit gezond
is en naast het eten van fruit kun je het ook drinken.
Naast de bekende Jus d‘ Orange en diverse
sappen is er natuurlijk ook wijn en fruitbier; de
Kelten dronken al bier dat gemaakt werd van
appels. En in België kent men een honderden
jaren oude traditie om fruitbieren te maken.
De meest bekende soort is de Kriek Lambiek, en
kriek is een Belgisch woord voor kers. Het maken
van wijn is waarschijnlijk nog ouder dan de weg
naar Rome. Echter willen we het in dit artikel
niet hebben over de alcoholische variant, maar
over het pure sap. Mocht iemand meer weten
over het maken van wijn of bier van streekvruchten
dan houden we ons aanbevolen.
Fruit uit een flesje, pakje of zakje is erg hip
Fruitsappen worden tegenwoordig zelfs aanbevolen
door gerenommeerde voedingsdeskundigen.
Want ze zijn een goede bron van
vitamine C en vocht. De producenten van fruitsappen
zijn het daarmee eens en hun product
wordt op de markt gezet als een ongelooflijk
gezonde bron die rijk is aan vitaminen. Zo
neem je een ‘Fruitdrinkontbijt’ om de dag goed
te starten, een ‘Fruit to go’ voor onderweg, bij
de lunch neem je een ‘Milk & Fruit’ en voor de
lekkere trek tussendoor een ‘Fruit milkshake’
na het avondeten neem je als toetje gewoon
een ‘Fruit Smoothie’ en ‘s avonds op de bank
lekker nog een ‘Fruit2day’. Ook voor de slanke
lijn zijn er diverse ‘Weightloss diet fruitdrinks’
op de markt. En allerlei marketingtrucs komen
tevoorschijn om je kind fruit te laten eten uh
drinken: neem de ‘Fruit Fusion’, het 100% puur
fruitsapje, waardoor je kind zo in één teug
mango, sinaasappel én banaan door een rietje
naar binnen slurpt.
Maar…wat is er nu lekkerder
dan je EIGEN fruit drinken!
Ja, dat kan ook. En het is vast nog veel lekkerder
dan uit een, in de supermarkt gekocht, flesje,
pakje of zakje. Je éigen appeltjes of peren
uit je éigen boomgaard. Het idee alleen al!
Heerlijk! Of je nu een paar fruitbomen hebt of
een hele boomgaard, vaak is het fruit tegelijk
rijp en dat krijg je niet allemaal tegelijk op. Dat
is zonde! Wat te doen? Pluk het en kom naar de
Fruitdagen die SLZ elk jaar organiseert.
Op deze Fruitdagen laten wij de zogenaamde
‘Mobipers’ komen. Dit is een mobile fruitpers
die het fruit perst tot sap. Er wordt niets aan
toegevoegd en het sap blijft lang houdbaar;
zo’n 2 jaar in de standaard vijf-liter verpakking.
Eenmaal geopend is het sap nog 2 maanden
houdbaar. Dit komt doordat het wordt gepasteuriseerd,
dat betekent dat het heel kort
wordt verhit tot 80 graden.
Deskundigen
Niet alleen de Mobipers is een succesvol
onderdeel van onze Fruitdagen, maar ook onze
‘Fruitdeskundigen’. Dit team van fruitkenners
zit klaar om appels en peren te determineren.
Mocht je fruitsoorten hebben waarvan je het
ras niet weet, neem dan een paar exemplaren
mee naar dit panel en zij proberen, op basis
van hun ervaring, kennis en inzicht, vast te
stellen welk ras het is. Vooral oude fruitrassen
zijn hun specialiteit. Zij kunnen van alles vertellen
over (oude) hoogstamfruitbomen en hun
vruchten, over de meest voorkomende ziektes
en de benodigde verzorging van deze prachtige
fruitbomen.
Hoogstamfruitdagen in 2009
waren een succes,
in totaal werd 11.000 kg fruit
tot sap geperst.
Foto: Sandra Dobbelaar
Fruitdagen
In 2009 waren onze fruitdagen zo succesvol dat we zelfs
mensen moesten teleurstellen. In september 2009 hebben
we twee dagen bij Hoeve van der Meulen te ’s-Heer
Abtskerke met de Mobipers gestaan. De eerste dag zijn
er 18 mensen langs geweest (± 3700 kg) om hun fruit
te persen en de tweede dag 32 mensen (± 4000 kg). De
tweede dag was een publieksdag.
Er zijn een paar honderd bezoekers langs de kraam
gekomen. Ook maakten velen gebruik van de informatie
die de fruitdeskundigen verschaften. Door te discussiëren,
kijken, ruiken en zelfs een stukje te proeven
konden ze het samen eens worden welk ras iemand had
meegenomen. Een groepje (oudere) bezoekers was het
er helemaal mee eens: oude rassen smaken beter dan
de nieuw geïmporteerde exemplaren. In oktober 2009
is de Mobipers 1 dag in Zaamslag geweest en ook deze
dag was de Mobipers de hele dag bezig om het fruit van
de 30 eigenaren te persen.
In 2010 laten we de Mobipers
ook weer naar Zeeland komen.
Vanwege het succes van vorig
jaar, komt de Mobipers nu
4 dagen naar Zeeland.
Op vrijdag 24 september staan
we met de Mobipers op het terrein
van het landbouwmuseum
Goemanszorg in Dreischor op
Schouwen-Duiveland, op zaterdag
25 september zijn we te gast bij
de familie Buijsse te Aardenburg
in Zeeuws-Vlaanderen en op
vrijdag 8 en zaterdag 9 oktober
staan we in Veere (Walcheren) bij
Theeschenkerij De Blauwe Reiger.
Heb je minimaal 3 fruitkisten
vol met fruit, dan kun je je eigen
fruit al laten persen tegen een
vergoeding van € 1,- per liter.
Aanmelden is verplicht, want er
is maar beperkte ruimte. Kijk op
onze website (www.landschapsbeheerzeeland.nl/agenda)
voor
meer informatie en hoe je je kunt
aanmelden (in het hoogseizoen
worden alleen appels en peren
geperst).
Fruitdeskundigen aan het werk.
4 5
Foto: Sandra Dobbelaar

Jaarbericht
Verborgen Buitens
Veel van de voormalige
buitenplaatsen op
Walcheren zijn in de afgelopen
eeuwen verloren
gegaan. Verworden tot
een gewone boerderij
of zelfs helemaal van de
kaart verdwenen. Toch
zijn er nog een aantal
buitenplaatsen terug te
vinden. Dan denk ik niet
alleen aan de verschillende
plaatsen in de
Manteling waar sommige
buitenplaatsen hun status
nog steeds hebben. Maar
verspreid over Walcheren
zijn er nog verschillende
‘verborgen buitens’.
In het derde nummer van
De Boom In van 2009 is al
Verborgen, maar niet onzichtbaar
Door: Iman Labruyère, medewerker SLZ
Sommige onderdelen zijn nog goed zichtbaar,
hier het toegangshek van ’t Buiten “Zeeduin” te Oostkapelle.
over de verborgen buitens
geschreven. Toen stond het
project echter nog aan het
begin van de uitvoeringsfase.
In het afgelopen winterseizoen
zijn er op een aantal
locaties werkzaamheden
verricht; Het Munnikenhof te
Grijpskerke, ’t Hof Zoetendale
te Serooskerke, Huize De
Griffioen en Hof Welgelegen
te Middelburg. Daarvoor
waren er in de nazomer al
graaf en bagger werkzaamheden
verricht op de volgende
locaties: Huis ten Duine en
Hofstede Duno te Oostkapelle
en Ravenstein te Grijpskerke.
Verschillende van deze activiteiten
hebben ook de krant
gehaald. In dit stukje worden
de werkzaamheden op twee
verborgen buitens uitgelicht,
namelijk ’t Hof Zoetendale en
Huize De Griffioen.
‘t Hof Zoetendale
Deze voormalige buitenplaats
ligt aan de Zoetendaalseweg,
halverwege tussen Grijpskerke
en Serooskerke. In de
Middeleeuwen stond op
deze plaats een klooster en
in de 17e eeuw is het terrein
omgevormd tot buitenplaats.
Aan het einde van de 18e
eeuw is er eigenlijk al geen
sprake meer van een buitenplaats.
Nu zijn er op deze
buitenplaats nog slechts een
aantal elementen van vroeger
aanwezig.
Zo zijn er nog gedeelten van
de oude gracht en lanen
zichtbaar. Het idee op deze
locatie was om het laantje
naast de oude gracht beter
zichtbaar te maken en te
accentueren door middel
van de aanplant van
een dubbele rij lindes. De
plantwerkzaamheden zijn
uitgevoerd door de uitvoerings-
en vrijwilligersploeg
van SLZ in samenwerking
met de eigenaar. In een vervolgfase
van het project is
het de bedoeling dat vroegere
zichtlijnen weer beter
zichtbaar worden vanaf
de Zoetendaalseweg en
vanaf het dorp Serooskerke.
Hierdoor krijgt de voorbijganger
een indruk van de
grootsheid van deze voormalige
buitenplaats.
Huize De Griffioen
Deze buitenplaats ligt in
Middelburg en grenst aan de
Domburgse watergang en
Park De Griffioen. In de 17e en
18e eeuw was dit een grote
buitenplaats die zelfs aan de
overzijde van de Domburgse
watergang een overtuin had.
Nu is enkel het gerenoveerde
gebouw met bijbehorende
theekoepel en het Grand
Canal nog zichtbaar. Deze
waterpartij is vrij uniek omdat
er aan het uiteinde een exedra
ligt. Dit is een kom waarin
het water uitkomt. Dit is niet
altijd zo geweest. Op kaarten
van rond 1800 is te zien dat
het eerst twee gescheiden
waterpartijen zijn geweest die
later aan elkaar zijn gevoegd.
Zoetendale aan het begin van de 17 e eeuw.
De werkzaamheden die plaats
hebben gevonden waren
gericht op het water. Het is
namelijk de bedoeling dat het
niet zomaar gezien wordt als
sloot, maar als onderdeel van
de voormalige buitenplaats.
Er zijn daarom aan weerszijden
een aantal laanbomen
geplant om de loop van de
waterpartij te accentueren.
In de zomer van 2010 wordt
aan het begin van het Grand
Canal een informatiepaneel
geplaatst.
In totaal zijn er in het project
Verborgen Buitens inmiddels
32 aanmeldingen binnen
gekomen. Hiervan zijn er
echter al acht definitief afgevallen
om diverse redenen.
6 7

Werkzaamheden langs het Crand Canal van
Huize Griffioen. Foto: Iman Labruyère
Bijvoorbeeld omdat het erf geen buitenplaats
geweest bleek te zijn of omdat de eigenaar
toch niet meer wilde meewerken. Er zijn
echter maar 20 plaatsen beschikbaar in het
project en die zijn nu dus allemaal bezet. De
overige vier buitenplaatsen staan nog op een
wachtlijst. Voor de looptijd van het project is
verlenging aangevraagd, zodat de einddatum
niet in november 2010 valt, maar in mei 2011.
Excursies Verborgen Buitens
Om ook eens andere verborgen buitens te
bekijken, hebben wij onlangs een fietsexcursie
rond Oostkapelle georganiseerd. Zo
kwamen we onder andere langs Cranenstein,
waar een gedeelte van de oude gracht
wordt hersteld. Leuk om te vertellen is dat
hiervoor eerst een archeologisch onderzoek
uitgevoerd moest worden door de Walcherse
8
Het verborgen buiten Swanenburg.
Foto: Iman Labruyère
Archeologische Dienst (WAD). Ook fietsten
we langs Swanenburg, waar verschillende elementen
worden opgeknapt. De voortuin krijgt
een nieuwe uitstraling met meer structuur.
Dit gebeurt door middel van grindpaadjes
en buxushaagjes. Aan de oostgevel van het
woonhuis is het oude centrale punt van de
buitenplaats gelegen. Om dit meer accent te
geven komt er een halve cirkelvormige ligusterhaag
en een aantal laanbomen. In het weiland
ernaast planten we nieuwe laanbomen
aan om de oude lanenstructuur meer te laten
opvallen.
In het najaar houden we een excursie voor
het grote publiek. De plaats en datum worden
later bekend gemaakt en kun je te zijner tijd
vinden op onze website
www.landschapsbeheerzeeland.nl.
Excursie langs de Verborgen Buitens.
Foto: Ton de Koning
Neringweg 11, 4501 PB Oostburg
telefoon: 0117-474000 www.leenhoutssluis.nl
nieuwbouw
verbouw
restauratie
asbestsanering
erkend restauratieaannemer
De Casembrootstraat 6
4697 DC St. Annaland
T: 0166 65 32 46
n Brandveiligheid
n Bouwadvies
n Bouwbegeleiding
n Bouwkundige
keuringen
E: info@hagebouwadvies.nl
W: www.hagebouwadvies.nl
M: 0629 15 63 11
n Bouwkundig tekenwerk
n Kostencalculatie
n Second opinion
n Vergunningen
Werkplaats Goes
Werkplaats T erneuzen
Industriestraat 7
0113-232484
Lange Reksestraat 19b Werkplaats Goes
Industriestraat 7
Werkplaats Terneuzen
0115-630164
Lange Reksestraat 19
0113-232484 www.bouwopleidingzeeland.nl
b
0115-630164
www.bouwopleidingzeeland.nl
9

Jaarbericht
Akkerranden voor (Akker)natuur
Door: Alex Wieland, medewerker SLZ
Stichting Landschapsbeheer
Zeeland (SLZ) werkt samen met
de Zuidelijke Land- en Tuinbouw
Organisatie, Stichting Het Zeeuwse
Landschap, Provincie Zeeland en
Vogelbescherming Nederland aan
het optimaliseren van het akkerrandenbeheer.
Verspreid over Zeeland
ligt circa 500 hectare akkerranden
waarvoor landbouwers van het ministerie
van Landbouw, Natuurbeheer
en Voedselkwaliteit een vergoeding
krijgen. Daarnaast zijn er ook nog
andere randen die vergoed worden
door burgers, bedrijven en gemeenten.
Dit zijn meestal de kleurrijke
bloemenranden met uitheemse soorten,
die minder interessant zijn voor
de kritische akkervogels.
10
Natuurwaarden
De randen die vergoed worden door LNV zijn
bedoeld om natuurwaarden van het agrarisch
gebied te behouden en verder te ontwikkelen.
Met name de kritische akkervogels
als Veldleeuwerik en Patrijs profiteren onvoldoende
van deze randen. Ook de ouderwetse
en nu bedreigde akkerkruiden zijn er amper
in te vinden. In de opgestarte proefprojecten
hopen we hier verandering in te brengen. Er
wordt gekeken hoe deze randen beter kunnen
functioneren voor bedreigde akkernatuur.
Verspreid over het gehele jaar dienen de randen
functioneel te zijn voor akkervogels. Naast
broedgelegenheid dienen ze te voorzien in
dekking en voedsel in zowel zomer als winter.
Graanmengsel
De randen worden jaarlijks ingezaaid met een
graanmengsel. De zaaidichtheid is lager dan
de zaaidichtheid in de gangbare landbouw.
Ook wordt er niet bemest of gespoten. Het
gewas blijft hierdoor opener waardoor er
meer foerageergelegenheid ontstaat voor
akkervogels en er ruimte ontstaat voor akkerplanten.
Van sommige planten blijven de
zaden vele tientallen jaren kiemkrachtig en
komen bij goed beheer spontaan weer op. Het
graanmengsel bevat ook zaden van eenjarige
akkerplanten die in het verleden volop op de
Zeeuwse akkers voorkwamen. Deze zaden
zijn meestal maar kort (1 jaar) kiemkrachtig
dus kunnen ze zich niet meer spontaan uit
de aanwezige zaadbank vestigen. Het betreft
soorten die zijn verdwenen doordat het zaaizaad
tegenwoordig beter geschoond wordt
dan vroeger en zijn geen plaagonkruiden voor
de boer. Deze planten bloeien fraai en zorgen
ervoor dat de akkerrand er visueel aantrekkelijk
uitziet. De granen worden niet geoogst. Er
wordt gezocht naar graanrassen waarvan de
korrels niet snel uit de aar vallen. Zo blijven ze
in de winter beschikbaar voor de vogels.
Monitoring
De natuurwaarden in de randen worden
nauwkeurig gevolgd. Het is de bedoeling dat
er uiteindelijk een rand ontwikkeld wordt
die goed is voor de akkernatuur en ook goed
inpasbaar is in de huidige landbouwkundige
bedrijfsvoering. De eerste ervaringen van
het project ‘Integrale Impuls Akkernatuur
Zeeland’ zijn positief. Verspreid over de
provincie is 30 hectare rand bij circa
20 landbouwers ingezaaid. De meegezaaide
akkerkruiden kwamen goed op. In
iedere rand was de spontane opkomst van
akkerkruiden die nog in de oude zaadbank in
de bodem zaten
anders. Dit was
afhankelijk van
Door een lage zaaidichtheid krijgen akkervogels
en andere akkerplanten meer ruimte.
Foto: Theo Aernoudts De Geelgors: één van de bijzondere soorten die gevonden is in de akkerranden.
de grondsamenstelling en het gebruik van de
grond in het verleden. Gemiddeld werden 40
tot 100 soorten akkerplantjes gevonden, waaronder
enkele Rode Lijst soorten. In de gangbare
landbouwgewassen worden gemiddeld
10 soorten aangetroffen.
Vogels
Ook overwinterende vogels zijn volop aangetroffen.
In enkele randen zaten in de sneeuwperiode
in december honderden Leeuweriken
en tientallen Rietgorzen. In andere randen
zaten bijna geen overwinterende vogels. Dit
is sterk afhankelijk van de locatie van de rand.
Het landschap moet geschikt zijn anders
komen de vogels niet. Bijzonder waren de
vondsten van zeldzame soorten als: Grauwe
gors, Geelgors en Boomleeuwerik. Ook roofvogels,
Blauwe kiekendief, Torenvalk en Buizerd
zijn veelvuldig gezien in de meeste randen.
Het aantal waargenomen Patrijzen in de winter
viel nog wat tegen. In sommige gevallen
was de hoeveelheid beschikbaar voedsel te
snel op. Hier hopen we in de aankomende
jaren een oplossing voor te vinden.
SLZ ondersteunt agrarische natuurverenigingen
en boeren, doet ecologische
voorstellen en verzorgt een
deel van de monitoring.
Wil je zelf een akkerrand
voor de kwetsbare
soorten? Neem dan
contact op met de
locale agrarische
natuurvereniging.
11

Jaarbericht
Altijd hetzelfde rondje wandelen?
Nee hoor!
Door: Caroline Geluk, medewerker SLZ
Was je vroeger al blij dat er een fatsoenlijk
begaanbaar pad was waarover je
fijn kon wandelen, tegenwoordig zijn er
diverse routes te kiezen. Als het aan de
Provincie Zeeland ligt komt er de komende
7 jaar zo’n 1200 kilometer aan routes
bij, waarvan ruim 100 km over boerenland
of onverhard terrein en worden,
waar mogelijk, gecombineerd met landschapsversterking.
Lees verder en je zult
ontdekken dat onze vrijwilligers en SLZ
de afgelopen jaren veel hebben gedaan
om deze doelstelling te bereiken.
Team Infra
Voor de werkzaamheden rond de aanleg
van de wandelpaden is nu een speciale
vrijwilligersgroep, team “Infra”, geformeerd.
Deze groep van ca. 35 mensen voert
regelmatig controles uit en verricht
reparaties. Door middel van (gps-)kaarten
en inventarisaties zijn de routes in kaart
gebracht. Vrijwilligers controleren deze
routes en geven eventueel gebreken door.
De onderhoudsploeg van SLZ of team “Infra”
zelf zorgt vervolgens voor het herstel.
12
Leden van team Infra bezig met het
inventariseren in de Zak van Zuid-Beveland.
Opening wandelnet “Sporen in de Zak” mei 2010.
Foto: Meet Me
Wandelnetwerken in 2009 en 2010
De eerste fase van het project ‘Sporen in de
Zak van Zuid-Beveland’ is in 2009 afgerond.
Naast de aanleg van routes is op diverse
plaatsen beplanting aangelegd of vernieuwd.
Er is hard gewerkt want zelfs fase twee van
dit project; de aanleg in de rest van de Zak en
het maken van verbindingen naar Walcheren
en het Kiekendiefpad, is op donderdag 27
mei jl. officieel geopend. Langs de routes
leer je veel over de ontstaansgeschiedenis
van het gebied via het ‘Zakboekje’. Dit is een
naslagwerk om bezoekers te informeren
over de (gehele) omgeving. Hierin wordt
het gebied beschreven aan de hand van
tien thema-wandelingen, o.a. over de
ontstaansgeschiedenis, cultuur via gedichten
en een belevingspad voor kinderen. Dit
Zakboekje en de bijbehorende routekaart is
te koop bij het VVV. In 2009 is ook een start
Wethouder Adriaanse
tijdens opening van
Personeelspad.
Foto: Arjan de Hulster
gemaakt met het wandelnetwerk Walcheren.
De eerste stap is het opstellen van een
wensenkaart voor de toekomstige routes, een
groep van ongeveer 20 vrijwilligers is hiermee
bezig en zal in 2010 verder gestalte krijgen.
Ommetjes in 2009 en 2010
Ommetjes zijn kleine wandelingen van
drie tot zeven kilometer, meestal rond de
kern van een dorp, een woonkern of een
bezoekerscentrum. In 2009 hebben we vier
nieuwe ommetjes gerealiseerd. Het ommetje
St. Laurens (Middelburg) werd op “Walcherse
wijze” bij Hof Popkensburch door Wethouder
Kool-Blokland geopend. Door het snoeien
van wat takken kwam de toegang tot het
oude kerkpad vrij waardoor een wandelend
echtpaar in Walcherse kledij het wandelpad
kon betreden. In Goes werd het pad naar
het zogenaamde Vrouweputje geopend.
Wethouder Adriaanse kreeg het even
zwaar toen hij het ‘Personeelspad’ (tussen
Wilhelminadorp en Kattendijke), moest
openen. Hij ‘mocht’ een kruiwagen vol met
aardappels over het wandelpad duwen. Dit liet
hij zich natuurlijk geen tweede keer gebeuren,
dus zetelde hij zich gemakkelijk in een
antieke koets om zich over de Napoleonroute
(’s-Heer Hendrikskinderen/ Wissekerke) te
laten rijden, die hij vervolgens officieel voor
geopend verklaarde. De Napoleonroute
is onderdeel van het onlangs geopende
Jacoba van Beierenpad. In april dit jaar is het
themaommetje “De Zeêuwse Riempjesroute”
in Ellewoutsdijk geopend door mevrouw
M. Eveleens. Niet alleen het zonnige weer en
het gezellige draaiorgel hebben de opening
tot een succes gemaakt, maar zeker ook
de inspanningen van diverse vrijwilligers
waaronder Joop Rooze. In Zeeuws-Vlaanderen
is verder gewerkt aan het ommetje
Hoofdplaat, wat 10 juni jl. is geopend.
Ook het ommetje ‘’s-Heer Arendskerke’,
’t Hogepad’ (tussen Kloetinge en Wemeldinge)
en ommetje Ritthem staan in de planning van
de tweede helft van 2010. Verder borrelen
er volop nieuwe ideeën voor wandelpaden
bij SLZ en haar (wandel)vrijwilligers, zo
wordt er bijvoorbeeld nagedacht over
het Parlevinkerspad (Hansweert) en het
Hollestellepad (Wemeldinge). Kortom,
wandelaars en vrijwilligers hoeven zich in
Zeeland de komende jaren niet te vervelen!
Opening Napoleonpad.
Foto: Sylvia Tuider
13

Het erf leeft en ook de Erftrofee leeft bij
inwoners van Zeeland. Nu we dit jaar
de Erftrofee hebben uitgebreid met een
publieksprijs hebben vele Zeeuwen gekozen
welk erf zij het mooiste sieraad van
Zeeland vinden. Lezers van de PZC en van
BN/De Stem vonden een overzicht met
foto’s van 6 geselecteerde boerderijen in
hun vertrouwde krant. De website van de
PZC stond bol van de informatie over deze
erven en met een druk op de knop kon je
stemmen op jouw favoriete erf.
Er hebben maar liefst 442 mensen gestemd.
Van de erven die hiervoor geselecteerd waren
heeft Familie Van der Tas de publieksprijs
gewonnen. Veel erven waren erg mooi, met
een grote soortenrijkdom van steenuilen
tot kamsalamanders, van beuken tot leimoerbeien.
Uit de inzendingen blijkt dat
er enorm veel
erfeigenaren
gemotiveerd
bezig zijn met
een levend
streekeigen erf,
passend in ons
landschap.
Erftrofee
Houdt uw erf de weegschaal tussen
streekeigen cultuur en flora & fauna
in evenwicht?
Oog
voor Erven
in het landschap
2010
Erven leven!
Het “mooiste” erf
van Zeeland in 2010
Door: Sylvia Tuinder, medewerker SLZ
Kaartenboekje
Zo mooi waren de erven van de inzenders
dat we hier met de twee andere organisaties
(Zeeuwse Land- en Tuinbouw Organisatie/
ZLTO en de Boerderijen Stichting Zeeland/
BSZ) een visitekaartje voor het streekeigen erf
in zien. Dat hebben we dan ook gemaakt in de
vorm van een kaartenboekje waarin 24 erven,
of delen ervan, staan afgebeeld. Deze ansichtkaarten
kun je uitscheuren en versturen of
gewoon zelf houden. Meer informatie hierover
kan je vinden op onze website. Ook hoe je aan
dit prachtige kaartenboekje kunt komen.
Toelichting
De voorzitter van de BSZ, Johanna Boogaard-
Quaack, benadrukte de rol van de erfeigenaar,
die toch vaak zelf veel investeert om de boerderij
goed op te knappen en te onderhouden.
“We kijken zowel
Historische waarde is waardevol.
We willen het houden zoals bij onze grootvader.
Dat is voor ons waardevol.
Een boekje met ansichtkaarten van de deelnemende boerderijen.
naar historische
als naar moderne
boerderijen. Ze
kunnen allemaal
een streekeigen
beeld nastreven”.
De spreker van
de ZLTO, Peter
de Koeijer, maakte zichtbaar dat de agrarische
ondernemers, naast een economische, ook
een maatschappelijke rol vervullen. De ZLTO
stimuleert ondernemers dan ook om te kijken
naar landschappelijke inpassing. De voorzitter
van SLZ, Lous Coppoolse, is enthousiast over
de samenwerking tussen de drie organisaties
die in het belang van het landschap samenwerken.
Hij nodigde de aanwezigen uit om
de kennis en ondersteuning van SLZ erbij
te betrekken.
De winnaars
“Soms zijn er subsidiemogelijkheden of kunnen
we advies geven over onderhoud of streekeigen
beplanting”. Harry van Waveren benadrukte de
eigen verantwoordelijkheid van de burger en
het belang van een mooi landschap voor alle
inwoners in de gehele provincie Zeeland. Na
deze toespraakjes werd het stil en mocht hij
de winnaars bekendmaken.
Op vrijdag 28 mei is de Erftrofee 2010 uitgereikt aan de winnaars :
Eerste prijs Familie Bierens-Potappel van de Kettinghoeve uit Tholen
Tweede prijs Familie van de Kreeke van ‘t Hof Welgelegen in Middelburg
Derde prijs Familie Honkoop van de Arendshoeve uit ‘s-Heer Arendskerke
Publieksprijs Familie Van der Tas uit Hengstdijk
De Kettinghoeve van de familie Bierens-Potappel
14 15

De Arendshoeve van de familie Honkoop
Oordeel jury
Lilianne van de Ha, die
namens de ZLTO zitting nam
in de jury (overige juryleden
waren Co Krijger van de BSZ
en Theo Aernoudts van SLZ)
belichtte het oordeel van de
jury op de 1 e prijswinnaar als
volgt:
“De Kettinghoeve in Tholen is
een monumentale en cultuurhistorische
boerderij uit 1650
en heeft nog de karakteristieke
gebouwen uit die periode. De
moderne agrarische bedrijfsgebouwen,
met grote loodsen
zijn gescheiden van het historische
erf. De bebouwing geeft
een ontwikkeling weer van
de verschillende naoorlogse
bouwtypen: stenen gebouwen,
loods van betonplaten tot en
met de damwandloods. De
aanwezige beplanting integreert
de modernere bebouwing
met het historische complex
en zorgt voor landschappelijke
inpassing. Met aandacht
en zorg is de historische
bebouwing gerestaureerd. Het
dilemma van instandhouding
‘t Hof Welgelegen van de familie van de Kreeke
en het herbestemmen is onder
andere zichtbaar bij de restauratie
van de bakkeet, annex het
wagenhuis. Deze prijswinnaar
is een voorbeeld van hoe een
bestaande boerderij zich heeft
ontwikkeld tot een modern,
hedendaags bedrijf met herbestemming
tot gastenverblijf”.
Na de uitreiking hebben
de drie organisaties verteld
Familie Van der Tas uit Hengstdijk
waarom ze deelname aan de
Erftrofee zo belangrijk vinden.
Als aardigheidje ontvingen
alle sprekers en winnaars een
biologisch groenteabonnement
van het land van
‘t Hof Welgelegen om de
smaak van streekeigenheid
nog meer te beleven!
Drukkerij Zoeteweij
Molendijkseweg 2, 4401 NM Yerseke
P.O. Box 6, 4400 AA Yerseke
The Netherlands
T +31(0)113 571404
F +31(0)113 572006
E info@dzy.nl
I www.dzy.nl
FIXET ’s-GRAVENPOLDER
Spoorstraat 51
www.fixetsgravenpolder.nl
BOSBOUW, LOON-, GROND-, CULTUURTECHNISCH- & STRAATWERK
Kerkring 7 | 4444AB ‘s-Heer Abtskerke | t: 0113-311363 | f: 0113-311318 | email: info@markussebv.nl
Loon- en verhuurbedrijf
Sterk in agrarisch
grond- en loonwerk
Prelaatweg 60, 4363 NJ Aagtekerke
Telefoon 0118-58 15 13
Fax 0118-58 41 31
E-mail info@melse-maljaars.nl
www.melse-maljaars.nl
Aannemersbedrijf
STURM b.v.
voor al uw
NIEUWBOUW
VERBOUW
ONDERHOUD
Schellachseweg 1a
4352 AJ Gapinge
tel: 0118 591447 / fax: 593556
16 17

De Hans Warren Wandeling
Een ontdekkingstocht binnen het wandelnetwerk
Door: Joke de Witte, wandelnetwerk vrijwilliger SLZ
Op 27 mei 2010 was de
opening van “Sporen in
de Zak”, het wandelnetwerk
in de Zak van
Zuid-Beveland. In dit
wandelnetwerk zijn een
tiental themawandelingen
opgenomen. En om
je alvast warm te laten
lopen voor deze wandeling,
hierbij een kort
relaas:
De relatie tussen Stichting
Landschapsbeheer Zeeland
en Hans Warren ligt dichterbij
dan je denkt: In zijn
gedichten en geheime
dagboeken schrijft hij veelvuldig
over de liefde voor de
natuur in Borssele in en om
de Westerschelde.
De Hans Warren Wandeling
is een ontdekkingstocht.
Deze dichter en schrijver
(1921-2001) is geboren in
het dorp Borssele, heeft
er lange tijd gewoond en
zelfs gewerkt. Tijdens de
18
Hans Warren
“Zolang ik me herinneren kan, hebben vogels me
gefascineerd. Ik raapte de ruiveren van meeuwen en
andere grote zeevogels op uit de vloedlijn,
bevestigde die aan mijn mouwen en maakte er
vliegbewegingen mee.”
Citaat uit “Ik ging naar de Noordnol”, natuurdagboek van Hans Warren, 1996.
wandeling kom je
langs de punten in zijn leven
die betekenis voor hem hadden;
woonhuizen, de school,
het gemeentehuis, etc. Hans
Warren liep door dit dorp,
over de Zeedijk. Hier begon
zijn liefde voor de natuur, hij
beschreef het in zijn gedichten
en maakte mooie tekeningen
van de vogels. In deze
omgeving werd hij van een
jongetje een man en ontdekte
de erotiek. Daar schreef hij
ook over, zijn gedichten zijn
altijd erotisch, ook als hij het
verbindt met de natuur en
zeker als hij in de natuur, het
landschap, een mens aantreft
die hem raakt.
Hij ligt er ook begraven, op
hetzelfde kerkhof als zijn
moeder. De graven verschillen
sterk, zijn moeder heeft alleen
een nummer, want zij was
wars van uiterlijkheden. Zelf
heeft hij een mooie gedenksteen,
maar niet protserig.
Het is een liggende plaat met
daarop de tekst: “Hans Warren”
dichter. Verder niets, geen
data. Hij hield dus ook niet
van uiterlijkheden.
Ga maar eens aan de wandel
in Borssele, laat je inspireren
door de poëzie van Hans
Warren. Op verschillende
plekken kan je zijn gedichten
lezen. Voel de wind en het
zout op je huid, geniet van de
wolkenlucht en het water.
Een verhaal rijker, innerlijk
verkwikt kom je terug.
Binnen de knooppunten kan
iedere wandelaar zijn/haar
eigen wandeling samenstellen.
Veel informatie staat op de
kaart, maar het verhaal van de
streek, dat vind je niet in een
kaart. Het ‘Zakboekje’ (achtergrondinformatie
over de
omgeving) probeert een tipje
van de sluier op te lichten en
de wandelaar nieuwsgierig te
maken om de mooie Zak te
gaan ontdekken, met al zijn
verhalen.
Het Zakboekje en de wandelkaart
zijn verkrijgbaar via
www.routesinzeeland.nl.
Langs de route zijn een aantal gedichten van
Hans Warren op een niet alledaags paneel gezet.
Foto: Joke de Witte
De Hans Warren Wandeling uit het Zakboekje.
Knooppunten: start kwekerij Sluishoek, Jurjaneweg 44-43-42-41-48-43-44.
Afstand 10.7 km.
19

Gids voor het herstel van
cultuurhistorische elementen
Een vooruitblik
Door: Theo Aernoudts, medewerker SLZ
Sinds 10 jaar is het mogelijk om subsidie te krijgen voor
het herstel van kleine cultuurhistorische elementen.
Vaak gaat het om een “steuntje” in de rug. Een belangrijker
aspect is misschien wel de vaktechnische achtergrond
van de te gebruiken materialen en aan te leggen
elementen. Frans Rothuizen heeft SLZ hierbij vanaf het
begin af aan met raad en daad bijgestaan als bouwkundig
adviseur. Frans is beroepsmatig actief geweest als
architect met veel gevoel en respect voor cultuurhistorie.
Zijn beroepsmatige kennis en ervaring wordt samen
met de praktische ervaring in de vorm van een losbladig
systeem aan het papier toevertrouwd.
Het doel van het gidsje is een
bijdrage te leveren aan het
behoud en herstel van kleine
cultuurhistorische elementen.
Naast de medewerkers van
SLZ en de adviseurs van de
Boerderijen Stichting Zeeland,
kunnen ook eigenaren van de
20
Ook cultuurhistorisch hang- en sluitwerk komt aan bod.
Foto: Ton de Koning
elementen en eventueel ook
aannemers, hier waardevolle
tips uithalen. Het losbladig
systeem zal bestaan uit teksten
en technische tekeningen
die ondersteund worden
met foto’s.
Bouwkunde
Het wordt dus een soort
handboek, bestaande uit
afbeeldingen met toelichting.
Het is niet de bedoeling om
mensen om te vormen tot
bouwkundigen, maar wel
dat ze een beetje mee kunnen
praten en zich enige
bouwkundige termen eigen
kunnen maken. Dat is handig
wanneer men met restauratie
aan de slag wil. De omschrijvingen
zijn ook te gebruiken
bij een aanvraag voor een
prijs bij een aannemer.
Restaureren of nieuw laten maken?
Foto: Robert Wielemaker
Het cultuurhistorisch verantwoord
restaureren van gebouwen.
Foto: Theo Aernoudts
Status
Momenteel vindt de uitwerking
van de vormgeving
plaats en worden foto’s
verzameld ter illustratie.
Het streven is om voor de
winter van 2010 de eerste
25 hoofdstukken klaar te
hebben en te presenteren.
Naast het losbladig systeem
bestaat het voornemen de
informatie via diverse websites
beschikbaar te stellen.
Wij willen het geheel ook
gebundeld te koop aanbieden
aan belangstellenden.
Onderwerpen die aan bod
komen zijn: metselwerk en
metselverbanden, voegreparaties,
mortel, daken, dakpannen,
dakramen, schoorstenen,
goten en dakranden,
hang- en sluitwerk, kleuren
en verf, vochtige muren,
bestrating en terreinverhardingen.
Het losbladig systeem
heeft het voordeel dat het
boekje later nog uitgebreid/
aangepast kan worden met
andere onderwerpen.
Kritisch
De vraag wordt ook niet
uit de weg gegaan of je
nieuwe materialen en nieuwe
technieken mag toepassen
bij historische gebouwen.
Eigenaren die zelf van plan
zijn om werkzaamheden
te verrichten kunnen daarover
geïnformeerd worden
middels de bladen met het
betreffende onderwerp.
Zij vinden daar regelmatig
een kritische noot.
Vanzelfsprekend bij de keuze
in materialen en technieken
maar zeker ook als het gaat
om vormgeving. De adviezen
zijn gericht op respectvol
behoud van cultuurhistorische
elementen en het
behoud van de historische en
streekeigen waarden.
Interesse
Zoals gezegd, zijn we nu
nog druk bezig om alles in
gereedheid te brengen. Zodra
het gidsje klaar is, zullen we
daarvan melding maken,
onder andere via onze website.
21

22
Zuid-Beveland verkennen per fiets
Door: Pieter Voets, medewerker SLZ
Dinsdag 27 april jl. hebben we een
fietstocht georganiseerd voor de
doordeweekse vrijwilligers. We hadden
verwacht dat op dat moment de
meidoorn wel zou bloeien. Niets bleek
minder waar: helaas zat en bleef de
meidoorn in knop.
100 jaar oude noot
Ondanks de niet bloeiende meidoorns,
hebben we genoeg andere mooie
natuurelementen kunnen aanschouwen. In
het (gekrompen) dorp Sinoutskerke zagen
we op de begraafplaats het funerair groen
zoals de treur-essen en treur-beuken. Een
plaatselijke bewoner wist te vertellen dat
de noot op zijn terrein meer dan honderd
jaar oud is. Op een oude foto is namelijk
zowel de kerk als de notenboom te zien.
Aangezien de kerk in 1904 en de toren
in 1906 afgebroken is, moet de foto van
voor die tijd zijn. Zo doen we tijdens een
Foto: Ton de Koning
spontaan gesprek weer kennis op over de
geschiedenis van onze provincie.
Oudland en nieuwe polders
We vervolgden onze weg door het
weidevogelreservaat en belandden zo in Nisse,
bij één van de mooiste stukjes van Zeeland: de
Valdijk. In het noorden is de structuur van een
stukje oudland met hollebollige weitjes en
meidoornhagen goed te zien. Meer zuidelijk
zie je de nieuwere polders die te herkennen
zijn aan de grootschaligheid en weidsheid.
Bij de Noordpolderdijk met coupure en
voormalig spoortracé kwamen bij sommige
vrijwilligers mooie herinneringen boven.
Op deze locatie voert SLZ al jarenlang het
ecologisch maaibeheer uit wat heeft geleid tot
een interessante vegetatie.
Kreek of weel?
Na een bezoek aan Fort Ellewoutsdijk
zijn we noordwaarts vertrokken richting
Kwadendamme. Bij de ‘Zwaakse Weel’ volgde
een discussie of het nou een kreek of een weel
is, waarbij we tot de bevredigende conclusie
kwamen dat het zowel een kreek als een
weel is. Want een kreek is een binnengedijkte
zeearm en een weel is een dijkdoorbraak of
spoelgat. De Zwaakse Weel is eigenlijk het
restant van een oude kreek. Deze uitloper van
de Schelde werd afgedamd en is geleidelijk
aan ingepolderd. De Zwaakse Weel is een van
de grootste natuurgebieden in de Zak van
Zuid-Beveland. Het gebied heeft een rijke flora
en het is zeer belangrijk voor vele soorten
watervogels.
Doordeweekse vrijwilligers op pad.
Foto: Chris Louwerse
Sporen in de Zak
Om de rondraaiende beweging van het fietsen
eens af te wisselen, hebben we bij de Bergweg
een stukje gewandeld door het weitje van
de familie Vermin. Door dit mooie weitje
loopt een wandelpad die ook opgenomen is
in wandelnetwerk ‘Sporen in de Zak’. Arthur
Stijns heeft hier, als expert in de aanleg van
wandelpaden, wat verteld over zijn werk
als vrijwilliger. Ook hebben we nog een blik
geworpen op hoeve ‘Van der Meulen’.
Aanrader
De route die wij deze dag hebben gefietst
is een erg mooi traject. Er zijn veel mooie
natuur- en landschapswaarden te zien en
daarom zeker aan te raden. Met het mooie
weer die dag, de sleedoorn en peren die
wél in bloei stonden en niet te vergeten
de enthousiaste vrijwilligers was het een
fantastische dag.
23

Op advies en onder begeleiding van
Stichting Landschapsbeheer Zeeland
(SLZ) is in de winter van 2007-2008 een
tweetal meer dan 100 jaar oude leilinden
verplaatst.
24
Leilinden gered
Door: Alex Wieland, medewerker SLZ
Het verplaatsen van de leilinden in de winter van 2008.
Foto: Alex Wieland
Verplaatsen
De bomen stonden op de lijst van beschermde
bomen van de gemeente Terneuzen en
mochten niet zomaar gekapt worden. Op
de oude groeiplaats was de komst van een
kassencomplex gepland, waarbij de oude leilinden
niet in te passen waren. In overleg is
besloten dat de bomen verplaatst zouden
worden naar een passende locatie.
Dit werd uiteindelijk een oud boerenhuis
nabij Zaamslagveer.
Voorjaar 2010, de leilinden hebben het gered.
Foto: Alex Wieland
Kritische jaren
Met een grote kraan werden de bomen voorzichtig
uitgegraven en met een dieplader
vervoerd naar de nieuwe groeiplaats. Iedere
boom had een wortelkluit van circa 2,5
meter bij 2,5 meter en 1 meter diep. De eerste
twee jaar zijn de meest kritische jaren. De
bomen gaan nu het derde groeiseizoen in en
zijn ook dit voorjaar weer goed uitgelopen.
Het ziet er naar uit dat de verhuizing gelukt
is en dat de bomen nog vele decennia het
landschap mogen sieren.
Knotwilgen
Ook een 40-tal (oude) knotwilgen zijn verplaatst
vanuit het glastuinbouwgebied.
Hiervan zijn er twee doodgegaan maar de
rest is nog in leven. Het loont dus de moeite
om in plaats van een kapvergunning te verstrekken
eerst te bekijken of knotbomen en
leibomen verplaatst kunnen worden naar
een andere groeiplaats. Het verplaatsen van
opgaande bomen is in dit opzicht minder
relevant. Deze zijn groter van omvang waardoor
het transport veel lastiger is en de overlevingskansen
een stuk lager zijn.
25

Al jaren is SLZ actief met het bestrijden
van bacterievuur in Zuid-Beveland.
Vele meidoorns worden elk jaar op deze
ziekte gecontroleerd. In het algemeen
vindt dit plaats in een tamelijk veilige
werkomgeving. Een uitzondering hierop
was het weiland achter het erf van familie
Lokerse in ‘s-Heer Arendskerke. Daar lag
het domein van stier Brammetje. Zijn
naam mag dan vertederend klinken, de
werkelijkheid was anders. Brammetje
was een gevaarlijke woesteling van groot
formaat, zijn reputatie gevreesd.
Zaag als wapen
De meeste meidoorns die we controleren staan
in weilanden. Koeien, paarden en rammen
kunnen tijdens bacterievuurbestrijding
soms wat lastig doen en ons werk hinderen
maar over het algemeen leidt dit niet tot
grote problemen. Even dreigen met de grote
telescoopzaag en laten zien dat jíj de baas
bent helpt al een heel eind. In het weiland
bij de familie Lokerse werkte dat echter niet.
Bacterievuurbestrijding diende daar met de
grootste voorzichtigheid en zeer behoedzaam
uitgevoerd te worden. Op dit perceel was
Brammetje namelijk de absolute baas.
Bacterievuurbestrijding in de Zak van Zuid-Beveland,
maar ook op Walcheren en op Zeeuws-Vlaanderen.
Foto: Robert Wielemaker
Stier Brammetje
is niet meer
Bacterievuurbestrijding
weer veilig
Door: Johan Calle, medewerker SLZ
Dit is Brammetje. Foto: Johan Calle
Eerste kennismaking
Mijn eerste kennismaking met Brammetje
was tijdens bacterievuurbestrijding in 2007.
Ik had wel het een en ander gehoord over
Brammetje maar dacht aanvankelijk dat het
niet zo`n vaart zou lopen. Achter de stallen
van de familie Lokerse ligt het beruchte
perceel. Gewaarschuwd door collega’s maar
vol moed en een beetje stoer loop ik het erf
over, op weg naar het weiland. Daar sta ik dan,
voor het eerst, oog in oog met Brammetje.
Al gauw zie ik in dat bacterievuurcontrole
in zijn territorium een hachelijke zaak
wordt en besluit deze meidoorns maar op
grotere afstand te beoordelen. Voor het
naastgelegen perceel hoef ik niet dóór zijn
territorium maar wel erlángs. Slechts één
enkel dun schrikdraadje scheidt ons van
De boomgaard met minder gevaarlijk vee.
Foto: Johan Calle
elkaar. Brammetje is inmiddels al behoorlijk
woest en al grommend slaat hij met zijn poten
in de grond. Zelfs het naastgelegen perceel
controleren lijkt me ondanks het aanwezige
schrikdraad een riskante onderneming. Met
de kennis dat schrikdraad het enige is waar
Brammetje ontzag voor heeft, besluit ik de
controle toch maar uit te voeren. Met het
angstige gevoel dat hij elk moment kan
toeslaan doe ik mijn werk. Gerust ben ik pas
als ik weer veilig in de bus zit.
Respect
Na mijn ervaring en aanhoren van diverse
sterke verhalen over Brammetje raak ik
gefascineerd en ga voor wat meer informatie
op bezoek bij de eigenaar. De gastvrijheid
en vriendelijkheid van de familie Lokerse
is alom bekend en staat in schril contrast
met die van Brammetje. Het is welhaast
onmogelijk het erf te betreden zonder een
bakje koffie te drinken en er is altijd tijd voor
een praatje. Als het gesprek op Brammetje
komt krijgt Frans overduidelijk een glinstering
in zijn ogen. Hoewel de stier al voor veel
problemen heeft gezorgd en Frans en anderen
al een aantal malen op het nippertje aan
zware verwondingen of erger zijn ontsnapt,
overheerst er toch het gevoel van trots en
respect voor Brammetje. Als je het erf en
het land rondom bekijkt, zie je overigens
dat er ook veel respect is voor de natuur.
Zo is er de prachtige oude boomgaard met
‘Goudreinetten’. De appelbomen verkeren al
jaren in de aftakelingsfase en een groot aantal
is al helemaal dood of kwijnend. Normaal
zouden de bomen al lang geruimd zijn maar
hier mogen ze blijven staan. Al het dode hout
is weer een bron van leven en de nog levende
bomen doen dienst als schaduwbomen
voor de schapen. In de prachtige weilanden
achter de boomgaard vinden we een groot
aantal zeer oude autochtone meidoorns. Een
aantal van deze meidoorns behoren tot de
oudste van onze streek. We controleren deze
meidoorns al jaren en hebben er nog zelden
bacterievuur op aangetroffen.
Dekstier
Brammetje was altijd een prima dekstier.
Zijn grote waarde was dat de door hem
gedekte koeien, 500 stuks, meestal een
gemakkelijke bevalling hadden. Brammetje
was zelf te vroeg geboren en gaf deze
waardevolle eigenschap telkens weer door
aan het nageslacht. Op momenten dat
27

Brammetje in de wei.
Foto: Johan Calle
Brammetje’s hormonen opspeelden en
hij graag bij de koeien wilde zijn was hij
niet op stal te houden. Alles op zijn weg
naar buiten werd eenvoudigweg omver
geduwd. Muren, deuren, hekken: niets
hield hem tegen. In het geval de deur
niet kapot te krijgen was, werd deze met
post en al uit de muur geramd. Stieren
krijgen een stalen neusring in om ze onder
controle te kunnen houden. Bij Brammetje
werkte dit averechts omdat hij bij pijn door
de ring zo woest werd, dat hij de ring uit
zijn neus zou trekken, met alle risico van
dien.
Verhalen
Als Frans Lokerse eenmaal begint met
zijn verhalen over Brammetje is het met
de pen eigenlijk niet meer bij te houden.
Het ene verhaal na het andere verhaal
rolt over tafel. Zo is er het verhaal van een
net bevallen koe met keizersnee waar
de baarmoeder van teruggeplaatst moet
worden. De koe staat in het weiland en
is aan de tractor vast gebonden omdat
ze niet mag gaan zitten. De veearts is
druk doende met het lastige karwei en
28
het gaat niet de goede kant op. Een tweede
veearts is nodig om assistentie te verlenen.
Deze veearts is echter onbekend met de
veestapel van Lokerse. Juist op het moment
van terugplaatsing van de baarmoeder komt
Brammetje zich ermee bemoeien. De stier
nadert dichter en dichter en de onbekende
veearts vraagt of hij niet gevaarlijk is. Om
paniek te voorkomen antwoordt de andere
veearts resoluut: “hij doet niks” . Frans en broer
Rien weten wel beter maar houden wijselijk
hun mond. De situatie is inmiddels zeer
gevaarlijk. Vluchten of op de tractor kruipen
kan niet omdat dat fataal voor de koe zou
worden. Als Brammetje nog dichter nadert
komt Rien heldhaftig in actie en springt tussen
Brammetje en de veeartsen in. Hij moest
wel want bij niet ingrijpen zou Brammetje
de veeartsen vrijwel zeker gaan aanvallen.
Uiteindelijk lukt het Frans en Rien om met een
list en veel lef Brammetje weg te lokken. De
koe wordt dicht genaaid en het loopt goed af.
Voor de andere verhalen is hier geen ruimte
meer maar met een beetje geluk krijg je ze bij
de familie Lokerse tijdens de koffie nog wel
eens te horen.
Veilig
Voorlopig kunnen de bacterievuurcontroles
weer veilig plaatsvinden want helaas is
Brammetje, na ziekte en ouderdom, overleden.
Dat maakt ons werk wel een stuk veiliger. Lang
zal dat niet duren want er wordt inmiddels
gezocht naar waardige opvolger.
Dat zal niet meevallen want Brammetje was
“een stier met ballen”.
Noordhoeksewegeling 3
Kapelle-Biezelinge
0113-341170
www.bermanfruitplants.com
Houtkachel
met cv aansluiting
Bespaar 90% op uw energienota!
Met het stoken van een matig
houtvuur, uw gehele huis verwarmd
Eenvoudig te realiseren
www.houtencvkachel.nl
Versluys te Geersdijk
Tel: 0113-30 60 22 / 06-51 25 99 79
Fax: 0113-306023
29

Al vele jaren worden er in
de Zak van Zuid-Beveland
en in delen van Zeeuws-
Vlaanderen steenuilkasten
opgehangen.
Liever zouden we ze niét
ophangen, maar omdat
er steeds minder natuurlijke
broedmogelijkheden
voor deze kleine rover
zijn, moeten we ze de helpende
hand bieden.
Steenuilroepje
Om eigenaren van erven en
vrijwilligers te informeren
over hoe we deze vogel
kunnen helpen hebben we
onlangs een tweetal informatieavonden
georganiseerd.
Als gastspreker was Peter
Boelee uitgenodigd. Sinds
2007 plaatst hij, in opdracht
van SLZ, nestkasten en
adviseert eigenaren. Op de
informatieavonden liet Peter
in het steenuilengebied
een ‘steenuilroepje’, horen
vanuit een MP3 speler. En of
Peter het zo had geregeld
met de steenuilen, zagen de
deelnemers vlak voor zich op
een tak, de paring van twee
steenuilen.
Waarom zoveel kasten op
de Bevelanden?
Steenuilen zijn holenbroeders.
En omdat er in de
afgelopen 60 jaar op de
30
Steenuilen in de Zak
Een rommelig erf heeft de voorkeur
Door: Peter Boelee en Robert Wielemaker
Steenuil in natuurlijke nestholte, hier in een grenslinde. Foto: Jeroen Antes
Bevelanden veel natuurlijke
holtes zijn verdwenen, moeten
broedkasten dit tekort
aan natuurlijke broedholtes
opvangen. Ter vergelijking:
in Zeeuws-Vlaanderen zijn
ook steenuilkasten geplaatst,
maar daar wordt zelden door
de steenuilen gebruik van
gemaakt. Dit komt omdat daar
het kleinschalig cultuurlandschap
beter bewaard is gebleven
waardoor de steenuilen
daar nog volop natuurlijke
holtes kunnen vinden.
Bijeenkomsten zoals deze
maken erfeigenaren bewust
van hun mogelijkheden om
ook op de Bevelanden de
situatie voor uilen te herstellen.
Tot het zover is, vullen kasten
het tekort aan broedholtes
aan.
Op zoek naar een kast
Door iedere jonge steenuil,
die in de kasten geboren is te
Een anti kauwensluis moet voorkomen dat kauwen de kast “kraken”.
Foto: Peter Boelee
ringen, zijn we meer te weten
gekomen over de steenuilen.
Zo werd duidelijk dat steenuilen
erg honkvast zijn; in veel
kasten wordt ieder jaar door
hetzelfde vrouwtje gebroed.
Als dat niet het geval is, kan
je veronderstellen dat het
vrouwtje overleden is. In de
winter vindt er veel verplaatsing
plaats. Jonge steenuilen
vliegen kris kras rond, op zoek
naar een geschikt territorium
dat nog niet bezet is of waarin
een steenuil overleden is.
Ieder jaar is het dus weer een
verrassing welke steenuil er in
de kast wordt aangetroffen.
Steeds meer Steenuilen
Dat het de goede kant op
gaat met de steenuil in de
Zak van Zuid-Beveland kun
je aan onderstaande getallen
zien. Let wel, we tellen alleen
de steenuilen die in kasten
opgroeien, niet diegene die in
natuurlijke holten leven.
2007 23 jonge steenuilen geringd en
2007 23 jonge steenuilen geringd en
uitgevlogen.
uitgevlogen.
2008 27 jonge steenuilen geringd en
2008 27 jonge steenuilen geringd en
uitgevlogen.
uitgevlogen.
2009 34 jonge steenuilen geringd en
2009 34 jonge steenuilen geringd en
uitgevlogen.
uitgevlogen.
2010 Nu (mei 2010) is bekend dat in
2010 Nu (mei 2010) is bekend dat in
25 broedkasten steenuileneieren
25 broedkasten steenuileneieren
liggen. Een voorzichtige schatting
liggen. Een voorzichtige schatting
maakt dat er rond de 36 steenui-
maakt dat er rond de 36 steenuilen
geringd kunnen worden.
len geringd kunnen worden.
Het slagen van een broedseizoen
is afhankelijk van de
beschikbaarheid van broedholtes,
maar zeker ook van
de weersomstandigheden en
het voedselaanbod. In 2008
en 2009 was er een tekort aan
muizen en waren de weersomstandigheden
tijdens het
voorjaar slecht, waardoor
veel broedsels verloren zijn
gegaan. Nu, in 2010, is het
muizenbestand hersteld en
zal het alleen aan de weersomstandigheden
liggen of het
een beter broedseizoen wordt.
Deze kerkuil had geen geluk,
de eigenaar van de drinkbak had geen trapje in de drinkbak geplaatst.
Peter die een kast ophangt.
Foto: Peter Boelee
Wat is een geschikte
steenuilenbiotoop?
Je kunt je erf geschikt(er)
maken en hopen dat ze het
interessant genoeg vinden
om te blijven. Een geschikt
erf is een beetje rommelig,
bewoond en heeft een graslandje.
Als er ook nog een
weitje (gras niet hoger dan 10
cm) met hoogstamfruitbomen
is, dat bij voorkeur begraasd
wordt door kleinvee, met hier
en daar houtrillen en wat
onkruidhoekjes krijg je al een
prototype steenuil erf. Nog
idealer zal het worden als
er een drinkput is en dat de
verschillende delen van het
erf voorzien zijn van heggen,
afgewisseld met een rijtje
knotwilgen. Kortom: het traditionele
Zeeuwse erf in een
kleinschalig landschap.
Gevaar
Drinkbakken van het vee kun
je beste voorzien van een
‘trapje’ omdat steenuilen,
kerkuilen en andere vogels in
zo’n bak kunnen verdrinken.
Elk soort muizen- of rattengif
is ook dodelijk voor uilen.
Tevens is het raadzaam om de
kat tijdens het broedseizoen ’s
avonds binnen te houden.
Een handje helpen
SLZ geeft eigenaren gratis
advies over hoe je je erf
geschikt(er) kan maken voor
de steenuil/kerkuil. Echter niet
overal zullen we adviseren
om een kast op te hangen
want het moet ook nut hebben.
Heb je interesse om de
uil (terug) op je erf te krijgen,
neem dan contact met ons
op. De controle van de kasten
wordt voornamelijk uitgevoerd
door vrijwilligers en
wordt als erg leuk ervaren.
Wil je zelf een keer mee op
controle van steenuilkasten/
kerkuilkasten, neem dan contact
met ons op:
info@slz.landschapsbeheer.nl
In juni 2011 zullen we de vrijwilligers
en eigenaren van de
kerkuilenkasten uitnodigen
voor een dergelijke informatieavond.
31

Kort nieuws
Foto’s gevraagd
Regelmatig hebben we foto’s nodig voor onze
website, foldertjes, maar ook voor ons kwartaalblad
“De Boom in”. Het probleem is niet
dat we geen foto’s hebben, maar meer dat we
vaak aanlopen tegen dezelfde foto’s in ons
archief. Wat wij zoeken zijn natuurlijk landschapsfoto’s,
foto’s van landschapselementen
of foto’s van werkzaamheden die passen bij
onze stichting. Diegene die zijn of haar foto op
de voorkant van “De Boom in” ziet verschijnen
mag een boekje uit onze webshop uitzoeken.
Wil je meedoen? Stuur maximaal 5 foto’s naar
info@slz.landschapsbeheerzeeland.nl o.v.v.
foto’s De Boom in. Meer informatie kun je vinden
op onze website onder Nieuws;
www.landschapsbeheerzeeland.nl
Redactie De Boom in
Mede door verschuivingen binnen haar werkzaamheden
heeft Nettie Wilderom, de motor
achter dit kwartaalblad, haar redactiefunctie
neer moeten leggen. Nettie bedankt voor de
ruim 18 jaar dat je actief bent geweest binnen
de redactie!
32
Erftrofee
Cursussen voor iedereen
Zoals je vast wel weet, organiseren wij regelmatig
diverse cursussen en informatieavonden
over allerlei onderwerpen. Vrijwilligers van
SLZ mogen deze bijna altijd gratis volgen. Wel
even van tevoren aanmelden zodat we weten
op hoeveel mensen we kunnen rekenen.
Jaarverslag
Deze uitgave van “De Boom in” staat ten dele
in het teken van het uitkomen van ons jaarverslag.
Iedereen die interesse heeft in ons totale
jaarverslag met de financiële jaargegevens
kan deze vinden op onze website onder het
kopje “Wat landschapsbeheer doet”.
www.landschapsbeheerzeeland.nl
SLZ Vrijwilligersdag
Het duurt nog wel even, maar zet alvast in
je agenda dat de SLZ Vrijwilligersdag plaatsvindt
op zaterdag 12 februari 2011 op het
eiland Tholen. We zullen dan te gast zijn bij
Natuurvereniging Tholen.