'CAW's en vrijwillige terugkeer' - Kruispunt Migratie-Integratie

VOORUITGANGSTRAAT 323 BUS 1 – 1030 BRUSSEL – T 02/205 00 50 – F 02/205 00 60 – INFO@VMC.BE - WWW.VMC.BE
RAPPORT
‘CAW’s en vrijwillige terugkeer’
6 juni 2007
Tine Debosscher
Projectmedewerker Vrijwillige terugkeer
Vlaams Minderhedencentrum VZW

Inhoud
Inleiding 3
1. CAW’s en de doelgroepen voor vrijwillige terugkeer 5
1. CAW‟s zonder apart onthaal of specifieke deelwerking voor de doelgroepen 5
2. CAW‟s met een apart onthaal of specifieke deelwerking voor de doelgroepen 6
3. Kanalen 7
4. Netwerk 8
5. Toegankelijkheid 8
Conclusies 9
2. CAW’s en kennis over vrijwillige terugkeer 10
Vrijwillige terugkeer 10
Kennis over de spelers en het aanbod 10
Geïnformeerd blijven over het aanbod en de procedures 10
Informatiebronnen 11
Conclusies 11
3. Inbedding van het aanbod vrijwillige terugkeer bij CAW’s 12
1. CAW‟s die geen REAB-partner zijn 12
2. CAW‟s die REAB-partner zijn 12
De plaats: categoriaal of inclusief? 13
Personeel: specialisten of generalisten? 13
Tijdsinvestering 14
Financiële aspecten 14
Conclusies 15
4. Inhoudelijke behandeling van een terugkeervraag 17
1. Sensibilisering 17
2. Bespreekbaar maken van terugkeer 17
3. Behandeling van de terugkeervraag 18
Behandeling van de REAB-procedure
Behandeling van een aanvraag bij het reïntegratiefonds
4. Voorwaarden voor een kwaliteitsvolle terugkeerbegeleiding 19
Praktische aspecten
Psychosociale aspecten
Conclusies 20
5. Vrijwillige terugkeer: naar een structurele inbedding? 21
1. Troeven 21
2. Knelpunten 21
Algemene conclusie en aanbevelingen 24
2

Inleiding
Sinds oktober 2006 loopt bij het Vlaams Minderhedencentrum VZW het project „Vrijwillige terugkeer‟. Het
project heeft twee belangrijke doelstellingen:
1. sensibiliseren en informeren van sociale eerstelijnswerkers over het aanbod van vrijwillige terugkeer
2. onderzoeken welke rol eerstelijnsdiensten kunnen spelen bij de oriëntatie van de doelgroepen voor
vrijwillige terugkeer 1 én nagaan welke ondersteuning hiervoor nodig is
In het kader van deze tweede doelstelling werd een bevraging gehouden bij sociale eerstelijnsdiensten (in
casu CAW‟s) in drie Vlaamse provincies. Alle 14 CAW‟s in de provincies Antwerpen, Limburg en West-
Vlaanderen werden voorafgaandelijk telefonisch gecontacteerd. Vijf van hen bevestigden dat asielzoekers of
mensen zonder wettig verblijf geen of nauwelijks deel uitmaken van hun cliënteel, of niet tot hun prioritaire
doelgroep behoren. Deze CAW‟s verwijzen dan meestal wel door naar een andere dienst in hun regio. Vaak
maken ze hiervoor afspraken op regionaal niveau. We besloten deze vijf CAW‟s niet persoonlijk te gaan
bevragen.
De negen CAW‟s (+ de Mechelse Vluchtelingendienst 2 ,) die wel deelnamen aan de bevraging bevestigen dat
ze met asielzoekers (in procedure en uitgeprocedeerd) en mensen zonder wettig verblijf te maken krijgen.
De contacten zijn zeer divers, en afhankelijk van de dienst of deelwerking. We onderscheiden verder in het
rapport twee verschillende situaties: CAW‟s zonder apart onthaal of deelwerking voor de doelgroepen, en
CAW‟s die dat wel hebben. Zes van de tien bevraagde diensten zijn REAB-partner van IOM.
PROVINCIE ORGANISATIE REAB- partner
Antwerpen
CAW De Mare (Antwerpen)
REAB-partner
CAW De Terp (Antwerpen)
REAB-partner
Vluchtelingendienst (Mechelen)
CAW Metropool (Antwerpen)
West-Vlaanderen CAW De Viersprong (Brugge)
CAW Middenkust (Oostende)
CAW De Poort (Brugge)
CAW Piramide (Kortrijk)
CAW Stimulans (Kortrijk)
Limburg CAW Sonar (Sint-Truiden)
REAB-partner
Geen REAB-partner
REAB-partner
REAB-partner
Geen REAB-partner
Geen REAB-partner
Geen REAB-partner
REAB-partner
Bij de introducerende telefoonronde vroegen we welk van de medewerkers in het CAW het meest in contact
kwam met de doelgroepen, en het aanbod rond vrijwillige terugkeer. De antwoorden, en dus ook de
gevoerde gesprekken, waren heel divers. De bevraagde hulpverleners werken in heel verschillende
contexten: van een algemeen onthaal tot een specifieke vreemdelingenwerking, van een laagdrempelig
inloophuis tot in de gevangenis…
Hoewel de meerderheid van de bevraagde personen vrouwen waren, schrijven we, in functie van de
leesbaarheid, steeds over „hulpverlener‟ en „begeleider‟.
1 De doelgroepen voor vrijwillige terugkeer zijn asielzoekers in procedure, uitgeprocedeerde asielzoekers en mensen zonder wettig verblijf (hierna
kortweg ‘doelgroepen’ genoemd).
2 Hoewel de Mechelse Vluchtelingendienst (Werkgroep Onthaal Vluchtelingen) een stadsdienst is, benoemen we deze omwille van de vlotte
leesbaarheid van het rapport steeds onder de algemene noemer ‘bevraagde CAW’s’, tenzij een specifieke verwijzing ons noodzakelijk lijkt. Het aanbod
en de werking van de Mechelse Vluchtelingendienst zijn zeer gelijkaardig aan die van een Vluchtelingendienst of Vreemdelingenonthaal in de door ons
bezochte CAW’s. Tenslotte is ook deze stedelijke dienst op zoek naar een toekomstige inbedding, en wordt daarvoor onder andere in de richting van
het Algemeen welzijnswerk van CAW Het Welzijnshuis gekeken.
3

Inhoud van het rapport
Het eerste hoofdstuk verkent de contacten tussen CAW‟s en de doelgroepen voor vrijwillige terugkeer. Wat
is het aanbod van het CAW en via welke kanalen komen deze cliënten bij hen terecht? Komen andere
organisaties en instellingen in contact met de doelgroepen, en hoe plaatst het CAW zich binnen dit regionale
netwerk?
In hoofdstuk 2 peilen we naar de kennis bij CAW‟s over het aanbod van vrijwillige terugkeer.
Het derde hoofdstuk gaat na hoe het aanbod eventueel ingebed is bij de bevraagde CAW‟s: plaats,
personeel, tijdsinvestering en financiële aspecten. De focus ligt hier uiteraard op CAW‟s die REAB-partner
van IOM zijn.
Hoofdstuk 4 beschrijft de inhoudelijke behandeling van de terugkeervraag, en eindigt met een opsomming
van voorwaarden voor een kwaliteitsvolle begeleiding.
De mening van de bevraagde CAW-medewerkers met betrekking tot vrijwillige terugkeer en de rol die zijn
zien voor de CAW‟s vindt tenslotte zijn weerslag in hoofdstuk 5.
Aan het eind van het rapport verzamelen we onze conclusies en aanbevelingen.
“Het algemeen welzijnswerk biedt hulp- en dienstverlening aan alle burgers. Advies en hulp is er voor
iedereen, zeker voor mensen die meer kwetsbaar zijn,” lezen we op de website van de Vlaamse CAW‟s 3 .
Asielzoekers en mensen zonder wettig verblijf zijn ook burgers, en in het bijzonder zeer kwetsbare burgers.
Toch merken we grote verschillen in de manier waarop zij momenteel met hun hulpvragen terecht kunnen
bij CAW‟s. Via de „ingangspoort‟ van vrijwillige terugkeer biedt dit rapport een blik op de knelpunten en
ondersteuningsnoden. We hopen dat dit rapport inspiratie kan bieden voor het denken over de rol van
reguliere eerstelijnsdiensten met betrekking tot oriëntatie en hulpverlening aan deze doelgroepen.
Het project „Vrijwillige terugkeer‟ van het Vlaams Minderhedencentrum VZW
wordt ondersteund door het Europees Vluchtelingenfonds en de Vlaamse Overheid
3 Bron: www.caw.be
6 juni 2007
Tine Debosscher
Projectmedewerker Vrijwillige terugkeer
Vlaams Minderhedencentrum vzw
Vooruitgangstraat 323 bus 1
1030 Brussel
T: 02/205 00 57
www.vmc.be
4

1. CAW’s en de doelgroepen voor vrijwillige terugkeer
De doelgroepen voor vrijwillige terugkeer zijn asielzoekers in procedure, uitgeprocedeerde asielzoekers
en mensen zonder wettig verblijf (hierna kortweg „doelgroepen‟ genoemd). We peilden in de bevraging naar
de contacten die CAW‟s al dan niet hebben met deze doelgroepen, de kwaliteit van die contacten en het
eventuele aanbod voor deze doelgroepen. We gingen ook na via welke kanalen de doelgroepen bij het CAW
terechtkomen, en wat de plaats van het CAW is binnen het netwerk van organisaties en instellingen die ook
met deze doelgroepen te maken hebben.
1. CAW’s zonder apart onthaal of specifieke deelwerking voor de doelgroepen
Van de tien bevraagde CAW‟s heeft de helft geen apart onthaal of specifieke deelwerking voor allochtonen of
vluchtelingen. Eén van hen stelt dat dat zelfs een bewuste keuze was. Op die manier wil het CAW vermijden
dat ze het uithangbord „vluchtelingenorganisatie‟ krijgen. Vanuit de invalshoek „kansarmoede‟, kan iedereen,
ongeacht statuut of nationaliteit, bij hen terecht.
Hoewel deze vijf CAW‟s zich niet specifiek naar de doelgroepen voor vrijwillige terugkeer profileren, krijgen
ze wel asielzoekers en mensen zonder papieren over de vloer. Dat gebeurt vooral in de deelwerkingen
„algemeen onthaal‟, „inloophuis‟, „nachtasiel‟, „vluchthuis‟, „crisis- of noodopvang‟, of in de gevangenissen via
het „justitieel welzijnswerk‟.
Aanbod
Algemeen onthaal: onthaal, informatie en doorverwijzing
In een „algemeen onthaal‟ kan een intake-gesprek gehouden worden, waarna de cliënt doorverwezen wordt
naar de meest aangewezen deelwerking. Soms heeft een „algemeen‟ onthaal al een zekere specialisatie,
bvb.: CAW Metropool, gespecialiseerd in intrafamiliaal geweld. Mensen uit de doelgroepen komen er langs
met aan deze problematiek gelieerde hulpvragen.
Inloopcentrum: materiële hulp
In het „inloophuis‟ komen asielzoekers en mensen zonder wettig verblijf voor het uitschrijven of verlengen
van een voedselkaart (waarmee bij andere organisaties pakketten kunnen opgehaald worden), is er
mogelijkheid tot douchen of de was doen, toegang tot internet, een laagdrempelig activiteitenaanbod (feest,
uitstap, sport)…
Hulpvragen over verblijfsstatuut
Er worden in het „algemeen onthaal‟ en het „inloophuis‟ ook basisvragen betreffende het verblijfsstatuut
behandeld: er worden attesten „bewijs van integratie‟ afgeleverd, cliënten krijgen de mogelijkheid te
telefoneren naar een advocaat, of kunnen geholpen worden bij de vertaling van documenten. Ook binnen
het „justitieel welzijnswerk‟ wordt vaak geïnformeerd over de procedure 4 .
Hoewel het grootst aantal hulpvragen vanuit de doelgroepen nog steeds te maken heeft met verblijfsstatuut,
stelt men vast dat het aantal vragen in het algemeen afneemt, omdat het aantal asielzoekers afneemt, de
procedure verandert en meer mensen hierin begeleid worden in een LOI.
CAW‟s zonder aparte deelwerking naar de doelgroepen geven aan dat ze specifieke vragen over
verblijfsstatuut een beetje afhouden, omdat ze onvoldoende expertise in huis hebben. Ze investeren wel in
het vervullen van een bemiddelende of toeleidende rol. „Toeleiden‟ is een actieve vorm van doorverwijzen,
waarbij de cliënt soms persoonlijk begeleid wordt naar de andere instantie.
In verschillende steden ontstaat op die manier op het terrein een complementariteit. Hetzij tussen CAW‟s
onderling (vb: Brugge, waar De Poort allochtonen doorverwijst naar De Viersprong). Hetzij tussen een CAW
en andere diensten: in Sint-Truiden neemt de vzw Masala (Gastvrij Sint-Truiden) de eerstelijnsfunctie naar
vluchtelingen en asielzoekers op zich, in Mechelen de stedelijke Vluchtelingendienst. Andere vragen worden
doorgestuurd naar het OCMW, of advocaten.
4 Vanuit het ‘justitieel welzijnswerk’ van CAW De Poort wordt aangegeven dat 40% van de Brugse gevangenispopulatie van allochtone afkomst is.
Velen van hen zijn illegalen of uitgeprocedeerde asielzoekers. Het hulpaanbod voor hen is zeer beperkt, en vrijwillige terugkeer zou een eventuele
uitbreiding kunnen betekenen. Er worden echter tal van knelpunten gesignaleerd. De specifieke situatie van ‘vrijwillige terugkeer’ vanuit detentie
verdient meer onderzoek, dat binnen het bestek van dit rapport niet gevoerd kon worden.
5

Vrijwillige terugkeer
Vrijwillige terugkeer komt bij CAW‟s zonder apart onthaal of specifieke deelwerking voor de doelgroepen
zelden tot nooit expliciet aan bod. Wel komen uitgeprocedeerden en mensen zonder papieren na een
negatieve beslissing langs met de vraag: „Wat moet ik nu doen, informeer mij correct over mijn
mogelijkheden.‟ Een rechtstreeks vraag naar oriëntatie dus, waarbinnen vrijwillige terugkeer een plaats zou
moeten krijgen. CAW‟s verwachten trouwens ook een stijging van de hulpvragen van mensen zonder wettig
verblijf.
2. CAW’s met een apart onthaal of specifieke deelwerking voor de doelgroepen
De vijf bevraagde organisaties in onderstaand rooster hebben een apart onthaal of een specifieke
deelwerking, gericht naar allochtonen (migranten, maar ook asielzoekers, vluchtelingen en mensen zonder
wettig verblijf). Al deze eerstelijnsdiensten zijn met deze deelwerking ook REAB-partner.
ANTWERPEN
CAW De Mare Vluchtelingendienst (voorheen De Mutsaard)
CAW De Terp Protestants Sociaal Centrum – Vluchtelingenwerk
Vluchtelingendienst Mechelen
WEST-VLAANDEREN
CAW De Viersprong Brugge
Werkgroep onthaal vluchtelingen
Onthaal allochtonen – Vreemdelingenwerking
CAW Middenkust Oostende Adviescentrum voor Allochtonen (ACA) binnen het
Ambulant Begeleidingsteam (ABT)
De ontstaansgeschiedenissen van deze categoriale deelwerkingen zijn divers. De CAW‟s functioneren in hun
huidige vorm sinds het decreet betreffende het Algemeen Welzijnswerk van 1997 en het daarmee gepaard
gaande herstructurerings- en fusie-proces.
In de periode voor het decreet bestonden er tal van lokale sociale diensten, waarvan sommigen zich door
omstandigheden waren gaan „specialiseren‟ in de hulpverlening aan vluchtelingen of allochtonen. Aanleiding
hiervoor was bvb. de eerste golf Aziatische bootvluchtelingen in de jaren ‟80, of de oprichting van een
opvangcentrum in de buurt. Vanuit de NGO‟s die de opvang organiseerden (Caritas Internationaal, Rode
Kruis) werd vaak aan een dergelijke sociale dienst een vraag naar begeleiding en ondersteuning gericht.
Stilaan ging hun werking zich daarin specialiseren. In een volgende fase werden vele van die specifieke
„vluchtelingendiensten‟ REAB-partner, eerst via Caritas, later op vraag van IOM.
Naar aanleiding van het nieuwe decreet van 1997 moest de „individuele hulpverlening‟ van sociale diensten
terechtkomen bij een nieuw op te richten CAW. In die periode kregen een aantal eerstelijns-hulpverleners,
met hun REAB-specialisatie, onderdak bij een CAW. Dat was o.a. het geval voor de medewerkers die we
bevroegen bij CAW De Mare, CAW de Terp, CAW Sonar en CAW Middenkust.
Sommige CAW‟s zagen in het opnemen van een dergelijke „vluchtelingen-„ of „vreemdelingendienst‟ een kans
om hun toegankelijkheid voor deze specifieke doelgroepen te vergroten. Anderzijds is het ook zo dat geen
enkel van de bevraagde CAW‟s er zelf voor koos om REAB-partner te worden. Het is een „gevolg‟ van de
fusie met een sociale dienst die al REAB-partner was. Sommige medewerkers wijzen erop dat hun
organisatie (het CAW) onder de huidige omstandigheden er misschien niet meer voor zou kiezen om REABpartner
te worden. Dat heeft dan vooral te maken met de combinatie van de werklast en de geringe
financiële tegemoetkoming (later meer hierover).
6

Aanbod
Het aanbod van een apart onthaal of specifieke deelwerking voor de doelgroepen verschilt per CAW, maar
bestaat steeds uit een combinatie van onderstaande elementen.
laagdrempelig onthaal
noodhulp: voedselpakketten (i.s.m. bvb. de Voedselbank), uitreiken van voedselkaarten,
tweedehandskledij of doorverwijzen naar andere diensten
hulpverlening:
o juridisch: verblijfsstatuut en -wetgeving, asielprocedure, vluchtverhaalanalyse, regularisatie
en gezinshereniging, nationaliteitswetgeving, huwen en adoptie…
o administratief: vertaling en verduidelijking van documenten, financiële en materiële
problemen (schuldbemiddeling), wegwijs in de dringende medische hulp, sociale zekerheid,
kraamgeld, kinderbijslag…
o psychosociaal: integratie, gezinsproblemen, begeleiding van gezinnen en alleenstaanden
binnen de kleinschalige opvang op basis van de conventie van Vluchtelingenwerk Vlaanderen
en Caritas Internationaal
o andere: huisvesting, onderwijs en opvoeding…
vrijwillige terugkeer: bij REAB-partners, i.s.m. IOM
Een positief realistisch onthaal
De Mechelse Vluchtelingendienst omschrijven hun aanbod van psychosociale hulpverlening als een
„positief realistisch onthaal‟:
“Het is nodig de psychosociale hulpverlening te schetsen naargelang het statuut waarin de persoon
zich bevindt. Deze subgroepen hebben maar één ding gemeen : een adequate psychische
hulpverlening opstarten is quasi onmogelijk omwille van de taal, het gebrek aan sociaal netwerk, de
verscheidene zienswijzen op psychisch welzijn,...
Met ontvankelijk verklaarde asielzoekers is het moeizaam psychosociaal te werken. Zij
hebben een eerste positief antwoord van de dienst Vreemdelingenzaken Brussel en zij
hebben een reële kans om zich blijvend in ons land te mogen vestigen. Deze mensen
hebben dan ook vaak de meest gruwelijke taferelen achter zich gelaten. We moeten hen
een veiligheid geven en hen de kans geven hun verhaal te herconstrueren. Dit is van belang
om blijvende trauma en de ermee gepaard gaande stress te reduceren.
Niet-ontvankelijke asielzoekers die niet „zullen‟ vallen onder de regularisatie omwille van
lang verblijf of medische redenen moeten we wijzen op de realiteit. Hun kansen om hier
legaal in België te blijven zijn praktisch nihil. We moeten beginnen met een beeld van de
situatie te krijgen en hen mee aanzetten een verandering in hun situatie te zoeken.
Mensen zonder wettig verblijf melden wij, indien ze minderjarig zijn, aan bij de Dienst
Vreemdelingenzaken. Zij zijn dan bevoegd om een voogd te zoeken die de betrokkene kan
bijstaan in de te volgen procedure. Met andere mensen zonder wettig verblijf proberen we
een haalbare oplossing te zoeken voor hun situatie.
Vluchtelingen en geregulariseerden hebben na een nog steeds te lange periode van
enorme stress plotseling een verblijfsvergunning. Na veelal jaren van inactiviteit en
onzekerheid kunnen ze nu plots samen met hun gezin een toekomst beginnen opbouwen.
Het ontbreekt hen vaak de moed om deze start alleen aan te gaan. Dikwijls neemt dan het
gevoel van acculturatie en rouw de bovenhand. Via gesprekken helpen we hen om hun
beleving van de nieuwe situatie opnieuw te kaderen. De meeste erkende vluchtelingen en
geregulariseerde moeten mits een goede doorverwijzing geen beroep meer doen op ons
tenzij hun situatie opnieuw verandert.”
Bron: www.vluchtelingendienst.be
3. Kanalen: hoe komen asielzoekers en mensen zonder wettig verblijf bij de CAW‟s terecht?
Asielzoekers en mensen zonder wettig verblijf komen via verschillende kanalen bij CAW‟s terecht. Het
belangrijkste kanaal is de mond-aan-mond-“reclame” tussen cliënten onderling. Daarnaast vormt ook de
bekendheid van het hulpverleningsaanbod van het CAW een belangrijke toegangspoort (zie hierboven).
Tenslotte worden de doelgroepen ook vaak doorgestuurd door andere deelwerkingen van het CAW, of door
andere organisaties. Andere deelwerkingen kunnen zijn: een inloophuis, transithuis (opvang), justitieel
welzijnswerk… Doorverwijzende organisaties of voorzieningen zijn vooral het OCMW of een LOI, maar ook de
(scheepvaart)politie, parochies en noodhulpinitiatieven, vzw‟s die voor en met de doelgroepen werken, Kind
en Gezin… Over het netwerk waarbinnen CAW‟s functioneren hebben we het verder nog. Zelforganisaties
spelen maar in zeldzame gevallen een rol in de doorverwijzing naar CAW‟s.
7

4. Netwerk: welke andere organisaties in de regio richten zich naar de doelgroepen?
Alle bevraagde CAW‟s konden een breed veld van organisaties en instanties opnoemen die met de
doelgroepen voor terugkeer in contact komen. Een overzicht in volgorde van belang (meest vermeld =
bovenaan).
1. andere sociale eerstelijnsdiensten (CAW‟s, vb: deelwerkingen opvang)
2. OCMW
3. vzw‟s met een laagdrempelig aanbod op buurtniveau (onthaal, ontmoeting, huiswerkbegeleiding,
voedselpakketten)
4. caritatieve initiatieven (vaak religieus geïnspireerd)
5. vzw‟s of religieuze congregaties die (tijdelijke) opvang organiseren (vb: ex-gedetineerden)
6. lokale opvanginitiatieven (OCMW of Caritas, in conventie met Vluchtelingenwerk)
7. lokale dienst voor vreemdelingenzaken
8. Kind en Gezin
9. sociaal verhuurkantoor
10. integratiediensten
11. politie, jeugdbrigade
12. advocaten
13. opvangcentra (Fedasil, Rode Kruis)
14. integratiecentra
15. gesloten opvangcentra
16. Artsen zonder Grenzen
17. medische instituten: Instituut voor Tropische Geneeskunde
18. onthaalbureaus
19. VDAB
20. scholen
21. zelforganisaties
De meeste CAW‟s hebben een goed zicht op de sociale kaart van hun regio met betrekking tot de
doelgroepen voor terugkeer. Zelden verloopt de samenwerking met bovenstaande organisaties en instanties
op een gestructureerde manier. Er zijn sporadische contacten, naar aanleiding van concrete vragen. Vaak
wordt ook aangegeven dat een structureel overleg niet nodig is, omdat het werkterrein overzichtelijk en
gekend is, en cliënten vlot doorverwezen kunnen worden. Een uitzondering is Oostende, waar wel
gestructureerd overleg bestaat met betrekking tot de doelgroepen (maar dan ruimer, onder de noemer
„migranten‟) 5 .
5. Toegankelijkheid: kunnen de doelgroepen voor vrijwillige terugkeer voldoende terecht
bij het CAW?
Het CAW moet er zijn voor iedereen, daar zijn alle bevraagde hulpverleners het over eens.
Er zijn te weinig CAW’s die zich met deze doelgroepen bezig houden, meestal omwille van gebrek aan
ervaring (koudwatervrees). Een aantal CAW‟s profileren zich wel naar die doelgroepen, maar het
hulpverleningsaanbod is bedroevend beperkt: „vaak kunnen we enkel een luisterend oor bieden‟. Één
CAW stelt dat „het mooi meegenomen is dat we 15 jaar geleden met vrijwillige terugkeer begonnen zijn,
want zo kunnen wij nu illegalen ook iets aanbieden‟.
Wanneer de doelgroepen misschien niet bij een CAW terecht kunnen, kunnen ze wel bij de diensten en
voorzieningen in het regionaal „netwerk‟ (zie hierboven) aankloppen. Anderzijds stelt men vast dat er vanuit
de doelgroepen tegenover een CAW minder terughoudendheid en wantrouwen (angst voor
repatriëring) bestaat, dan tegenover andere (overheidsgebonden) diensten (vb: OCMW).
5 In Oostende participeert het CAW (Adviescentrum voor Allochtonen) in het OPOM (Oostends Permanent Overleg Migranten) en de MARO
(Minderheden Adviesraad Oostende). Leden van het OPOM zijn: het OCMW, de politie, dienst vreemdelingenzaken, scholen, vrijwilligersorganisaties,
het CAW. Doel is vooral info-overdracht en overleg. De MARO adviseert het beleid en telt leden uit de 7 zelforganisaties, de stedelijke integratiedienst,
de VDAB, de Sociale Dienst voor Vreemdelingen, het CAW en individuele vreemdelingen.
8

Maar kan het CAW zijn aanbod ook open stellen voor de doelgroepen? Dat is in de praktijk afhankelijk
van de deelwerking:
- voor het aanbod van een inloopcentrum of een algemeen onthaal worden meestal geen voorwaarden
gesteld. Toch zou ook daar het aanbod aangepast moeten worden, en stellen zich financiële
beperkingen.
- crisisopvang is vaak nodig, maar ook daar zijn meestal geen middelen voor
- residentiële opvang daarentegen is niet mogelijk vanwege een gebrek aan middelen en vanwege de
gehanteerde methodiek. In opvang werkt men aan een traject naar zelfstandigheid, met werkpunten
en doelstellingen die door illegalen niet gerealiseerd kunnen worden: „waar ga je naartoe werken
met die mensen?‟ Nadenken over een dagbesteding en psychosociale begeleiding is niet mogelijk
zonder perspectief.
Voor een principieel antwoord op bovenstaande vraag verwijzen veel hulpverleners naar de positie van
het CAW binnen het huidige migratie- en opvangbeleid. Men stelt dat de overheid ten aanzien van de
doelgroepen een gedoogbeleid hanteert, en dat de aanwezigheid van deze (vaak kansarme) doelgroepen
dus een realiteit is in onze samenleving. Deze aanwezigheid richt een appèl naar de CAW‟s; „we moeten wel
iets voor hen doen‟. CAW‟s moeten open staan om mensen te begeleiden op vlak van opvang, onderwijs,
gezondheidszorg en oriëntatie. Daar worden van overheidswege weinig middelen tegenover geplaatst.
Daarentegen willen hulpverleners niet louter beschouwd worden als „de idealisten die iedereen hier willen
houden‟. Ze wijzen op hun professionele deskundigheid en verwachten meer waardering voor hun
„realistische aanpak‟. CAW‟s moeten als volwaardige partner beschouwd worden in het vreemdelingenbeleid,
want „wij zijn diegene zijn die de mensen in de ogen kijken.‟
Conclusies bij hoofdstuk 1
CAW‟s komen sowieso in contact met asielzoekers in procedure, uitgeprocedeerde asielzoekers en
mensen zonder wettig verblijf (de doelgroepen voor vrijwillige terugkeer). Er zijn echter een aantal
knelpunten:
o te weinig CAW’s houden zich ook echt met de hulpvragen van deze doelgroepen bezig,
meestal omwille van gebrek aan ervaring (koudwatervrees).
o de CAW‟s die zich wel naar de doelgroepen profileren, stellen dat het
hulpverleningsaanbod „bedroevend beperkt‟ is: „vaak kunnen we enkel een luisterend oor
bieden‟.
o Doelgroepen voelen tegenover een CAW minder terughoudendheid en wantrouwen, dan
tegenover andere (overheidsgebonden) diensten.
o CAW‟s hebben een rol te vervullen in het bespreekbaar maken (oriëntatie) en
aanbieden (terugkeerbegeleiding) van vrijwillige terugkeer.
o Informatie over vrijwillige terugkeer moet ook aangeboden worden op plaatsen waar de
doelgroepen zijn (gemeenten, OCMW, LOI, opvangcentra…)
CAW‟s met een apart onthaal of een specifieke deelwerking komen meer in contact met deze
doelgroepen dan CAW‟s die deze niet hebben. De eersten bezitten logischerwijs ook meer expertise
op vlak van verblijfswetgeving en vreemdelingenrecht. CAW‟s zonder specifiek onthaal sturen deze
hulpvragen door.
De hulpvragen vanwege asielzoekers (verblijfsstatuut, noodhulp, begeleiding) aan CAW‟s nemen
af, men verwacht (en merkt reeds) een stijging van hulpvragen vanwege uitgeprocedeerden en
mensen zonder wettig verblijf (noodhulp en vooral oriëntatie).
Voor CAW‟s met een apart onthaal maakt vrijwillige terugkeer deel uit van hun
hulpverleningsaanbod. Het REAB-partnerschap is evenwel een ‘erfenis’ van de fusieoperatie
waaruit de huidige werking ontstond. CAW‟s die REAB-partner zijn hebben daar zelf niet voor
gekozen.
CAW‟s opereren binnen een breed en gediversifieerd netwerk voor wat betreft de behandeling
van hulpvragen vanwege de doelgroepen voor vrijwillige terugkeer. Zelforganisaties spelen binnen
dat netwerk een zeer beperkte rol.
9

2. CAW’s en kennis over vrijwillige terugkeer
Vrijwillige terugkeer
Van de tien bevraagde CAW‟s zijn er zes REAB-partner van IOM. Vrijwillige terugkeer is echter ook min of
meer bekend bij de medewerkers van niet-REAB-partners.
De meeste eerstelijnswerkers kwamen doorheen de werkpraktijk in aanraking met vrijwillige terugkeer.
CAW‟s die zich profileren met een uitdrukkelijke vluchtelingen- of vreemdelingenwerking komen uiteraard
makkelijker met de doelgroep voor vrijwillige terugkeer in aanraking. Maar ook andere eerstelijnsdiensten
krijgen mensen over de vloer voor wie dit thema van belang kan zijn.
Zowat de helft van de bevraagde medewerkers heeft dagelijks, zoniet wekelijks met terugkeer te maken. De
andere helft krijgt slechts (zeer) sporadisch terugkeervragen.
Kennis over de spelers en het aanbod
De meeste eerstelijnsmedewerkers weten wat het REAB-programma inhoudt (al bekennen ze soms dat de
cliënten zélf vaak nog beter op de hoogte zijn). Voor drie van de tien bevraagden (alledrie niet-REABpartners)
waren zowel „REAB‟ als „reïntegratiefonds‟ onbekende begrippen.
Kort na de lancering van het reïntegratiefonds (augustus 2006) werden de REAB-partners hierover
ingelicht op de REAB-vergadering (oktober 2006). Wie afwezig was kreeg de nieuwe formulieren
doorgestuurd. De meeste terugkeerbegeleiders konden tot op vandaag het reïntegratiefonds nog niet in
praktijk brengen: men kreeg sinds de lancering nog geen aanvragen hiervoor binnen, of men bracht het
(nog) niet ter sprake. Een uitzondering hierop is CAW De Terp (Protestants Sociaal Centrum) dat sinds de
invoering van het fonds meer dan 60% van de terugkeerders met de extra ondersteuning zag vertrekken.
IOM is bij de meeste eerstelijnswerkers gekend als uitvoerder van het REAB-programma.
De rol van Fedasil en de cel vrijwillige terugkeer is nauwelijks gekend.
Enkel REAB-medewerkers hebben weet van het aanbod van de NGO’s (reïntegratieprojecten van
Caritas en Vluchtelingenwerk Vlaanderen). Ze hebben evenwel geen zicht op de concrete uitwerking
ervan. Sommige werkers kennen een project van vroeger (IOM in Congo, Kosovo), daarnaast
werden 2 projecten van Caritas vermeld (Armenië, Oekraïne).
Geïnformeerd blijven over het aanbod en de procedures
Terugkeerbegeleiders geven aan dat ze voor het kwaliteitsvol uitoefenen van hun functie over heel wat
informatie moeten kunnen beschikken. Bovendien moet deze informatie vlot toegankelijk zijn, wegens de
vaak dringende hulpvraag waarmee kandidaat-terugkeerders langs komen.
Slechts een minderheid van de CAW-medewerkers die terugkeerders begeleiden volgt de actuele
ontwikkelingen met betrekking tot vrijwillige terugkeer actief op de voet. Men stelt vast dat het enkel de
moeite loont om de basisinformatie goed te beheersen. Nood aan gedetailleerde informatie (bvb. bij
bijkomende vragen, of voor een reïntegratiedossier) manifesteert zich immers ad hoc, afhankelijk van elk
nieuw dossier en elke nieuwe vraag. Een ander knelpunt hierbij is het feit dat de informatie zeer verspreid
zit (bij verschillende spelers, via verschillende kanalen) en niet gemakkelijk terug te vinden (beperkte
toegankelijkheid van websites of bereikbaarheid via telefoon) 6 .
De grote meerderheid van de bevraagde hulpverleners voelt zich onvoldoende geïnformeerd over het
aanbod van vrijwillige terugkeer. REAB-partners met veel terugkeerders per jaar voelen zich beter
geïnformeerd. Zij die de kennis het vaakst moeten toepassen hebben blijkbaar manieren gevonden om goed
op de hoogte te blijven. REAB-partners met minder dossiers ervaren moeilijkheden bij het up-to-date
houden van hun kennis (vanwege het tijdsverloop tussen twee begeleidingen).
6 De bevraging gebeurde voor de publicatie van het bureaublad (nvdr).
10

Informatiebronnen
De meeste REAB-medewerkers halen hun kennis over het aanbod in eerste instantie bij collega’s.
Daarnaast is het internet de belangrijkste informatiebron over het aanbod en de procedure van vrijwillige
terugkeer. Volgende websites worden vernoemd: www.vreemdelingenrecht.be, de REAB-site van IOM, en
www.vluchtelingenwerk.be. Via internet worden ook nieuwsbrieven geraadpleegd: van IOM,
Vluchtelingenwerk Vlaanderen en de afdeling Rechtspositie van het Vlaams Minderhedencentrum.
Ook de REAB-bijeenkomsten worden als informatiebron vernoemd voor nieuwe ontwikkelingen in de
procedure. Daarbij wordt de kanttekening gemaakt dat de info soms te weinig concreet en te snel
achterhaald is. De mogelijkheid tot vragen stellen op de REAB-bijeenkomst wordt wel als positief ervaren.
Voor de meest dringende en concrete vragen wordt telefonisch contact gezocht met IOM, en in mindere
mate met de helpdesk van Vluchtelingenwerk Vlaanderen en de sociale dienst van Caritas.
Brochures van organisaties zijn de minst belangrijke bron van informatie.
Conclusies bij hoofdstuk 2
De term „vrijwillige terugkeer‟ doet bij de meeste eerstelijnswerkers wel een belletje rinkelen.
Inhoudelijke kennis over het concrete aanbod is veel minder verspreid. REAB-partners kennen
uiteraard het REAB-programma, maar niet altijd het reïntegratiefonds. Dit gebrek aan kennis zorgt
voor (negatieve) vooronderstellingen: “De invoering van het reïntegratiefonds zal zorgen voor
tijdrovende, complexe begeleidingen.”
Eerstelijnswerkers voelen zich in het algemeen onvoldoende geïnformeerd over het aanbod
„vrijwillige terugkeer‟. REAB-medewerkers (die dus vaak met de thematiek bezig zijn) signaleren een
grote nood aan toegankelijke, up-to-date informatie, die op één vindplaats gebundeld is.
Hun belangrijkste informatiekanalen zijn het internet en nieuwsbrieven.
Eerstelijnswerkers doen voor de uitoefening van de terugkeerbegeleiding ook veel informatie op in
uitwisseling met collega’s.
Het potentieel van de REAB-bijeenkomsten wordt te weinig aangeboord. Het informatieve luik
wordt als noodzakelijk beschouwd, maar er is daarnaast te weinig kans tot uitwisseling en interactie.
Wie de REAB-bijeenkomst niet kon meemaken, valt op informatief vlak uit de boot.
REAB-medewerkers die onvoldoende geïnformeerd zijn kunnen hun terugkeerbegeleiding niet
kwaliteitsvol uitoefenen. Sommigen brengen bvb. het reïntegratiefonds als mogelijkheid (nog) niet
ter sprake. Het aanbod „vrijwillige terugkeer‟ wordt op die manier gebrekkig gepresenteerd en
begeleid.
11

3. Inbedding van het aanbod vrijwillige terugkeer bij CAW’s
1. CAW’s die geen REAB-partner zijn
Twee van de tien bevraagde CAW‟s gaven aan dat vrijwillige terugkeer bij hen nauwelijks ter sprake komt.
Bij twee andere (die eveneens geen REAB-partner zijn) komt vrijwillige terugkeer wel af en toe aan bod in
de begeleiding.
Vrijwillige terugkeer komt steeds ter sprake binnen het kader van een bredere oriëntatie. Terugkeer
wordt dan voorgesteld als één mogelijkheid naast anderen, zoals regularisatie aanvragen, een nieuwe
asielprocedure starten of leven in de illegaliteit. Wanneer cliënten, vaak vanuit schrijnende situaties, bij de
CAW-medewerkers aankloppen, worden alle alternatieven besproken. Hulpverleners proberen samen met de
cliënten hun levenssituatie en hun hulpvraag helder te krijgen, en ondersteunen hen bij het afwegen van
een keuze.
2. CAW’s die REAB-partner zijn
Zes van de tien bevraagde CAW‟s zijn REAB-partner. Bij hen maakt het aanbod vrijwillige terugkeer deel uit
van de dagelijkse sociale dienstverlening. Het wordt aangekondigd op folders en affiches. In de tabel
hieronder staat per partner vermeld hoeveel mensen er via hun begeleiding teruggekeerd zijn in de
afgelopen jaren.
Vrijwillige terugkeerders per REAB-partner 7
ANTWERPEN
CAW De Mare
Vluchtelingendienst
CAW De Terp
PSC Vluchtelingenwerk
2000 2001 2002 2003 2004 2005
66 183 79 109 111 29
150 118 111 175 184 75
Vluchtelingendienst Mechelen / / / 9 13 30
OCMW Antwerpen 124 86 49 60 74 288
LIMBURG
CAW Sonar 146 146 122 80 63 66
Hasselt 33 52 62 19 19 26
Maasmechelen 8 12 21 8 4 2
Overpelt 21 16 12 6 8 15
Sint-Truiden 80 51 16 24 28 19
Tongeren 4 15 11 23 4 4
WEST-VLAANDEREN
CAW Middenkust
Advies Centrum Allochtonen
CAW 'De Viersprong'
Onthaal allochtonen
49 48 66 63 61 30
31 27 32 28 25 26
Migrantencentrum Kortrijk 96 98 49 / / /
Buurt Initiatieven Kuurne / / / / 16 50
We bekijken de inbedding van het aanbod vrijwillige terugkeer bij CAW‟s die REAB-partner zijn en bevroegen
hen over volgende elementen:
- de plaats/dienst waar het aanbod ingebed zit: categoriaal of inclusief?
- de personeelsbezetting: specialisten of generalisten?
- de tijdsinvestering
- financiële aspecten
7 Bron: IOM, jaarverslag 2005, p. 62, http://www.belgium.iom.int/REAB/documents/NL/reports/Final%20Report05_DU.pdf
12

De plaats: categoriaal of inclusief?
Categoriale inbedding
Bij vijf van de zes CAW‟s die REAB-partner zijn, zit het aanbod vrijwillige terugkeer ingebed in een apart
onthaal of een specifieke deelwerking voor de doelgroepen. „Vrijwillige terugkeer‟ maakt deel uit van
een uitgebreid hulpverleningsaanbod (zie verder). Uitgangspunt voor dit aanbod zijn de specifieke
hulpvragen van vluchtelingen en allochtonen.
Medewerkers benoemen de volgende voordelen van een categoriale deelwerking binnen een CAW:
er is één dienst die alles op de voet volgt wat betreft specifieke thema‟s zoals vreemdelingenrecht,
asielwetgeving… (vb: 'Indien het aanbod vrijwillige terugkeer ingebed zou zijn bij een algemeen
onthaal, zouden enkele medewerkers zich daar wel moeten in specialiseren.‟ - CAW De Viersprong)
mogelijkheid tot opbouw en behoud van kennis en expertise
een categoriale werking is positief in grote steden (met aanzienlijke populatie van de doelgroep)
een categoriale werking is minder haalbaar in regio‟s met kleine populatie van de doelgroep: kennis
van het thema is zeer specifiek + evolueert snel, niet op te volgen wanneer er maar weinig gevallen
zijn…
de aanwezigheid van een categoriale werking kan binnen de organisatie het bewustzijn + meer
aandacht voor de specifieke doelgroepen doen groeien
er ontstaat een complementariteit met andere deelwerkingen
een categoriale dienst kan stilaan uitgroeien naar een integrale hulpverlening voor allochtonen (vb:
CAW Middenkust heeft hiervoor een stafmedewerker aangeworven)
Inclusieve inbedding
CAW Sonar vormt als REAB-partner een uitzondering: zij kozen er bewust voor om geen apart
„vreemdelingenonthaal‟ te hebben, maar om het aanbod vrijwillige terugkeer in te bedden in hun
deelwerking ‘integraal welzijnswerk’. Uitgangspunt is hier „kansarmoede‟, zowel bij autochtonen als
allochtonen. Vrijwillige terugkeer is dan een onderdeel van de administratieve hulpverlening voor kansarme
groepen in het algemeen.
De realiteit leert wel dat, behalve binnen het team integraal welzijnswerk (dat dus REAB in zijn takenpakket
heeft), andere deelwerkingen van CAW Sonar niet of nauwelijks met de doelgroepen te maken krijgen.
Beoordeling
Categoriaal of inclusief, alle REAB-partners zijn positief over de plaats waar het aanbod vrijwillige terugkeer
in hun organisatie ingebed zit. Ze hadden geen suggesties voor wijzigingen.
Personeel: specialisten of generalisten?
1. Generalisten:
alle personeelsleden van de dienst hebben hetzelfde takenpakket en begeleiden dus
terugkeerdossiers: gesprek + administratieve afhandeling (vb: CAW Sonar, CAW De Viersprong,
CAW De Mare)
meestal volgt één personeelslid de REAB-bijeenkomsten van IOM, en brieft hierover de collega‟s
bij CAW Sonar (inclusieve inbedding) kan elke medewerker van het team „integraal welzijnswerk‟
(verspreid over 5 vestigingsplaatsen in Limburg) een REAB-dossier begeleiden
2. Specialisten:
één personeelslid van de dienst begeleidt de REAB-dossiers (REAB-medewerker) en is daarin
een beetje gespecialiseerd (vrijwillige terugkeer is voor die medewerker een belangrijk deel
van het takenpakket)
andere teamleden zijn ook op de hoogte van de grote lijnen m.b.t. terugkeer
de REAB-medewerker doet het gesprek en…
o krijgt ondersteuning van iemand anders voor de administratieve afhandeling (vb:
Vluchtelingendienst Mechelen, CAW de Terp)
o doet zelf de administratieve afhandeling (vb: CAW Middenkust)
Het onderscheid tussen generalisten en specialisten is niet strikt te maken. Ook voor de zogenaamde
„specialisten‟ is vrijwillige terugkeer slechts een onderdeel van een veel breder „generaal‟ takenpakket. Voor
de manier waarop een terugkeerbegeleiding inhoudelijk en praktisch gebeurt is deze opdeling eveneens van
weinig belang. We konden wel vaststellen dat „specialisten‟ relatief meer cases behandelen, en dat ze
13

daardoor iets „geroutineerder‟ werken. Ze beschikken doorgaans over meer parate kennis met betrekking tot
vreemdelingenrecht, ambassades, terugkeerlanden, enz…
Een bekend gezicht
Het REAB-partnerschap is voor de CAW‟s een „erfenis‟ van het fusieproces na het decreet van 1997. De
meeste bevraagde REAB-medewerkers in CAW‟s waren voor de fusie werkzaam in een sociale dienst die al
REAB-partner was. Hun overgang naar het CAW betekende het binnenbrengen van ervaring en expertise
met betrekking tot het begeleiden van vrijwillige terugkeer. Deze ervaring en expertise zijn vaak zeer nauw
verbonden met de persoon van de hulpverlener. Een ‘bekend gezicht’ wekt vertrouwen. De bevraagde
REAB-medewerkers wijzen erop dat continuïteit (in het personeelsbestand) belangrijk is voor het begeleiden
van een dergelijke specifieke procedure. Het is opvallend vast te stellen dat, wanneer een „bekende‟ REABmedewerker
een bepaalde periode afwezig is (wegens ziekte…), ook het aantal aanvragen gevoelig daalt 8 .
Nieuwe personeelsleden die terugkeerbegeleiding in hun takenpakket krijgen hebben nood aan
ondersteuning (van hun teamleden of voorgangers) en vorming over het thema.
Tijdsinvestering
De tijd die aan het behandelen van een terugkeervraag besteedt wordt is zeer uiteenlopend.
De meeste mensen die binnen een CAW begeleid worden bij terugkeer, hebben hun beslissing al genomen
en komen met een rechtstreekse terugkeervraag aankloppen. Ze willen zo snel mogelijk geholpen
worden. Vaak zijn deze mensen „onbekenden‟ voor de terugkeerbegeleiders.
1. Wanneer zij geldige reisdocumenten hebben bestaat de begeleiding gemiddeld uit twee
persoonlijke contacten en eventueel nog telefonisch contact.
2. Wanneer er geen geldige reisdocumenten zijn, of andere documenten vereist zijn (vb:
toestemming van één van de ouders om de kinderen terug mee te nemen naar het land van
herkomst…) kan de procedure heel wat langer duren.
Slechts een zeer kleine groep van terugkeerders hebben een langer begeleidingstraject bij een CAW
achter de rug. Vaak „overleefden‟ deze mensen al langer in een illegale situatie, en hebben ze veel meer tijd
nodig gehad voor een kosten-baten-analyse van een eventuele terugkeer. Zo‟n beslissingsproces kan weken
of maanden duren. Er worden in die periode verschillende gesprekken gevoerd met de hulpverlener, waarbij
steeds bijkomende vragen beantwoord moeten worden.
De bevraagde REAB-partners vinden dat ze voldoende tijd kunnen vrijmaken voor de begeleiding van een
terugkeervraag. Maar ze verwachten dat met de invoering van het reïntegratiefonds de werklast aanzienlijk
hoger zal worden. De meeste van hen hadden op het moment van de bevraging (al dan niet gewild) nog
geen ervaring met het begeleiden van reïntegratieprojecten.
Financiële aspecten
REAB-partners krijgen van IOM een vergoeding van 50 euro per teruggekeerde persoon.
Er zijn een aantal knelpunten met betrekking tot deze vergoeding.
1. 50 euro per teruggekeerde persoon is voldoende voor het begeleiden van overtuigde terugkeerders
met geldige reisdocumenten, maar te weinig voor langere begeleidingen en wanneer er geen
reisdocumenten zijn.
2. Kandidaat-terugkeerders kunnen tijdens de verwerking van hun aanvraag nog steeds van mening
veranderen. Om verschillende redenen besloten in 2005 812 personen (17,8% van de aanvragers)
hun aanvraag in te trekken en niet te vertrekken 9 . Voor deze personen krijgt de REAB-partner die de
aanvraag begeleidde en indiende geen vergoeding. Soms werden er echter wel al uitgaven gemaakt
in functie van de aanvraag (naast de tijdsinvestering). Het gaat dan vooral om kosten voor het
verkrijgen van reisdocumenten (paspoort of laisser-passer), vervoerskosten naar de ambassade…
3. Gemaakte onkosten zonder bewijsjes worden door IOM niet terugbetaald. Soms is het moeilijk om
een bewijsje voor een gemaakte kost te verkrijgen.
8 Zoals in 2006 het geval was in CAW Middenkust en CAW De Terp (Protestants Sociaal Centrum).
9 Voor 1998 was het aandeel niet-vertrekkers nog groter. Toen kon men, na een negatieve beslissing van de dienst Vreemdelingenzaken, intekenen
voor REAB en op die manier een maand langer steun verwerven. Velen dienden een aanvraag in, maar vertrokken niet. Nu zijn er minder aanvragen,
maar ook minder niet-vertrekkers. (CAW Middenkust)
14

CAW‟s hanteren verschillende strategieën om met deze financiële knelpunten om te gaan.
1. ze gaan op zoek naar fondsen (bij caritatieve instellingen) om de kosten terug betaald te krijgen
(CAW de Viersprong, CAW De Terp – PSC)
2. ze schieten geld voor uit een eigen „noodfonds‟ (vooral mogelijk bij grotere organisaties, en vaak
worden hierbij ook criteria gehanteerd, bvb. enkel voor mensen die men al langer kent)
3. er wordt geen geld meer voorgeschoten
Wanneer de derde strategie gevolgd wordt is men er zich telkens wel van bewust dat op deze manier de
drempel voor terugkeerders verhoogd wordt. Kandidaat-terugkeerders worden verplicht elders geld te
zoeken, te lenen bij vrienden… Dit werkt soms demotiverend, en maakt terugkeer minder „vrijwillig‟. Soms
stelt men vast dat kandidaat-terugkeerders een andere REAB-partner gaan opzoeken die de kosten wel nog
voorschiet.
Aansluitend bij dit financiële aspect wijzen REAB-medewerkers op het gebrek aan transparantie in het
werken met ambassades. Men is te weinig op de hoogte van gangbare tarieven en procedures voor het
bekomen van reisdocumenten, soms zijn er ook vermoedens van willekeur en corruptie. REAB-medewerkers
voelen zich te weinig „gewapend‟ en te „veraf van Brussel‟ om met ambassades hierover te communiceren, of
om hun cliënten correct te kunnen inlichten. De bemiddelingsrol die IOM hierbij soms speelt wordt als
positief ervaren.
Conclusies bij hoofdstuk 3
De meeste bevraagde hulpverleners zijn het er over eens dat vrijwillige terugkeer voor sommige
mensen een volwaardig toekomstperspectief.
Vrijwillige terugkeer moet echter steeds ter sprake gebracht worden binnen het bredere kader
van oriëntatie. Het is de taak van de hulpverlener om de hulpvraag van een cliënt helder te krijgen
en met hem alle mogelijke toekomstmogelijkheden te verkennen. Terugkeer wordt voorgesteld als
één mogelijkheid naast anderen, zoals regularisatie aanvragen, een nieuwe asielprocedure starten of
leven in de illegaliteit. Vanuit een emancipatorisch werken moet de cliënt begeleid en ondersteund
worden in het maken van een eigen, overwogen beslissing.
Bij CAW‟s die REAB-partner zijn maakt vrijwillige terugkeer deel uit van het sociale
hulpverleningsaanbod (meestal binnen een apart onthaal of een specifieke deelwerking voor
de doelgroepen). Dat aanbod wordt wel op verschillende manieren gepercipieerd.
1. Voor de meeste hulpverleners is vrijwillige terugkeer (het begeleiden van de REABprocedure),
„één van de vele dingen die ze doen‟ („terugkeergeneralisten‟). Ze investeren
weinig in bekendmaking van het aanbod, en zeker niet in sensibilisering van de doelgroep.
Ze proberen de REAB-procedure zo goed mogelijk af te handelen, maar de lancering van het
reïntegratiefonds werd met argusogen bekeken. Wegens tijdsgebrek van hun kant, en een
gering aanbod van informatie van de kant van de „organisatoren‟ van het reïntegratiefonds,
zijn zij niet goed op de hoogte van het nieuwe aanbod. Het lijkt hen te complex, en te
tijdsrovend. Sommige kiezen ervoor het zelfs niet ter sprake te brengen.
2. Een minderheid van de bevraagde hulpverleners beschouwen vrijwillige terugkeer werkelijk
als een uitbreiding van hun hulpverleningsaanbod naar asielzoekers en mensen zonder
wettig verblijf. Meestal werken zij binnen „grote‟ REAB-partners, met een behoorlijk aantal
dossiers, en zijn zij er zogenaamde „terugkeerspecialisten‟. Voor deze hulpverleners betekent
de komst van het reïntegratiefonds een kwaliteitsvolle uitbreiding van die begeleiding, die
meer kansen biedt voor de kandidaat-terugkeerder.
De meeste REAB-partners gaan op een niet-wervende manier met het aanbod om, en wachten
af tot cliënten bij hen terecht komen met een concrete terugkeervraag.
o Het overgrote deel vrijwillige terugkeerders kwam met een expliciete terugkeervraag
langs bij de REAB-medewerker. Deze cliënten zijn ‘onbekend’ en willen liefst zo snel
mogelijk terugkeren. De eerstelijnwerker heeft gemiddeld 2 à 3 persoonlijke contacten met
deze vertrekkers.
o Vrijwillige terugkeer is in zeer zeldzame gevallen de uitkomst van een langer
begeleidingstraject. Hulpverleners proberen bij mensen die al langer in begeleiding zijn,
het onderwerp ter sprake te brengen. Maar het komt heel weinig voor dat iemand die al een
15

lange periode door het CAW begeleid wordt, er uiteindelijk voor kiest om terug te keren naar
het land van herkomst.
Er zijn twee belangrijke knelpunten in verband met de vergoeding van 50 euro per
teruggekeerde persoon, die REAB-partners van IOM krijgen. Het concept van een forfaitaire
vergoeding wordt als positief beschouwd, maar:
o 50 euro is te weinig voor langere begeleidingen en wanneer er reis- of andere documenten
moeten geregeld worden.
o Onkosten, gemaakt voor niet-vertrekkers, worden niet vergoed.
De lacunes in de financiële compensatie van REAB-partners kan de drempel voor vrijwillige
terugkeer verhogen, en komt de kwaliteit van de begeleiding niet ten goede. REAB-medewerkers
hanteren verschillende strategieën om hiermee om te gaan, maar formuleren zelf geen suggesties
voor een sluitende regeling.
Een ander knelpunt is het ‘contact’ met ambassades, dat vaak moeizaam verloopt. Procedures
en tarieven zijn vaak ondoorzichtig. REAB-medewerkers kunnen hun cliënten onvoldoende adequaat
voorbereiden op het bezoek aan de ambassade.
REAB-medewerkers zijn over het algemeen tevreden over de inbeddingsplaats van het aanbod
vrijwillige terugkeer, de plaats ervan binnen hun takenpakket en de tijdsinvestering. Ze hebben
geen suggesties voor wijzigingen.
16

4. Inhoudelijke behandeling van een terugkeervraag
De CAW‟s werden ook bevraagd over de manier waarop ze de terugkeerprocedure afhandelen. Het gaat hier
dus vooral over de technische kant van de terugkeerbegeleiding (begeleiden van een REAB-dossier), hoewel
we vaststellen dat voor hulpverleners deze „administratieve afhandeling‟ onlosmakelijk verbonden is met de
psychosociale aspecten die aan „terugkeren‟ verbonden zijn.
1. Sensibilisering
Naar de doelgroepen
Er wordt vanuit de REAB-partners voorzichtig omgesprongen met sensibilisering rond „vrijwillige terugkeer‟.
Eén CAW legt folders en brochures van IOM in cafés waar veel vluchtelingen komen. Bij anderen ligt
infomateriaal in de wachtruimte.
De meeste REAB-partners willen expliciet geen sensibiliseringsactiviteiten opzetten. Mensen uit de
doelgroepen die bij hen langskomen worden telkens volledig geïnformeerd over hun mogelijkheden, dus ook
over vrijwillige terugkeer. Daarbij wordt steeds een zekere voorzichtigheid in acht genomen: „sensibilisering‟
moet puur informatief zijn. Men wil er zich duidelijk voor hoeden om niet „motiverend‟ over te komen, omdat
dit de vertrouwensband met de cliënt in gevaar zou kunnen brengen.
Voorbeelden van sensibiliserende activiteiten:
o infosessie voor een zelforganisatie of een specifieke nationaliteit, vb: Afghanen (CAW Middenkust).
o „empowermentsessies‟, die de doelgroepen moeten ondersteunen om over hun toekomst na te denken
(Vluchtelingendienst Mechelen, ism IOM, 2005).
o stedelijke info-campagne (persconferentie en info-avond) rond vrijwillige terugkeer (IOM, ism stadsbestuur en
integratiedienst Sint-Truiden). De lokale REAB-partner (CAW Sonar) werd niet betrokken bij de voorbereiding.
Wegens tijdsgebrek kon men de avond zelf ook niet aanwezig zijn, en de opzet en de bedoeling van de
campagne was hen eveneens niet duidelijk.
Over het algemeen zijn REAB-partners niet erg overtuigd van het nut van sensibiliserende activiteiten.
Mensen komen via mond-aan-mond-reclame bij hen terecht, en zijn vaak zeer goed (hetzij niet altijd even
correct) op de hoogte van de mogelijkheden van vrijwillige terugkeer.
Naar het regionale netwerk
Sommige REAB-partners maken hun aanbod wel bekend op overlegmomenten met andere diensten en
voorzieningen (OCMW, politie, LOI, andere sociale diensten…), of in hun tijdschrift.
2. Bespreekbaar maken van terugkeer
Hulpverleners ervaren vrijwillige terugkeer als een delicaat onderwerp, maar beschouwen het correct
informeren als onderdeel van hun job. Ze doen pogingen om „terugkeer‟ bij cliënten bespreekbaar te maken.
Er worden bij cliënten verschillende reacties waargenomen wanneer het onderwerp ter sprake gebracht
wordt:
- de cliënt is er emotioneel niet klaar voor, en men moet er niet dieper op ingaan
- cliënten reageren zeer weigerachtig, zelfs kwaad op het onderwerp
- cliënten beschouwen terugkeer als een schande
- overdracht-reacties: de cliënt gaat de hulpverlener beschouwen als een vertegenwoordiger van de
overheid („een verlengde van de dienst vreemdelingenzaken‟, „ook jij wil mij weg‟)
- vrijwillige terugkeer ligt gevoeliger bij mensen die al lang in België verblijven
Ook bij de hulpverlener roept het thema tegenstrijdige reacties op:
- het slecht-nieuws-gesprek is lastig: soms heeft men een goeie band met de cliënt, het doet pijn hen
te moeten zeggen „dat men voor hen niets meer kan doen‟.
- een terugkeergesprek is makkelijker met alleenstaanden en koppels zonder kinderen dan wanneer
er (grotere) kinderen zijn
- de taal is een struikelblok:
er wordt bij het ter sprake brengen van vrijwillige terugkeer zelden gebruik gemaakt van
folders of brochures, omdat men niet altijd beschikt over folders in de taal van de cliënt.
17

soms komen (zogenaamde) „tolken‟ mee, waarvan de hulpverlener zich in het gesprek
afhankelijk voelt (vb: CAW Sonar)
er is bij hulpverleners een grote nood aan het uitwisselen van goeie praktijkervaringen
rond sociaal tolken.
- de terugkeer-procedure plaatst mensen opnieuw in een afhankelijke positie – ze moeten vaak
opnieuw wachten op een beslissing…
- confrontatie met de eigen dilemma‟s: „wanneer en hoe praten over terugkeer?‟ Sommigen willen het
thema niet te vroeg aansnijden „om het vertrouwen niet te schaden‟. “We willen dicht bij de mensen
staan, en niet de indruk geven dat ze terug moeten. Enkel indien er hier geen enkel
toekomstperspectief meer is, vertellen we heel kort over vrijwillige terugkeer. Daarna geven we
informatie, enkel indien er interesse is, en steeds op vraag van de mensen zelf.” (CAW De Terp –
PSC)
3. Behandeling van de terugkeervraag
De bevraagde REAB-partners onderscheiden twee types kandidaat-terugkeerders (zie hierboven bij
„tijdsbesteding‟):
1. de grootste groep heeft al een beslissing genomen en komt met een concrete terugkeervraag
aankloppen; meestal zijn deze terugkeerders „onbekenden‟ voor de hulpverlener.
2. een kleine minderheid zijn „bekenden‟, waarmee de hulpverlener over een zekere periode contact
heeft gehad. Vanwege het lange begeleidingstraject groeit er meestal een vertrouwensband tussen
hulpverlener en cliënt. Deze mensen komen met allerlei soorten hulpvragen; soms komt daar dan
ook vrijwillige terugkeer ter sprake.
In het licht van bovenstaande vaststelling wijzen sommige REAB-partners op een ander knelpunt: hun rol als
‘reisbureau’ en de vrees voor ‘misbruik’ van de terugkeermiddelen. Het gaat hier over
terugkeeraanvragen door mensen zonder wettig verblijf (categorie C), die voor een eerste keer langskomen,
reisdocumenten voorleggen en zo snel mogelijk willen vertrekken. Omdat de REAB-medewerkers deze
kandidaat-terugkeerders niet kennen, hebben ze ook geen zicht op hun financiële situatie.
Sommige CAW‟s beslissen naar aanleiding hiervan dat voor terugkeerders categorie C geen
terugkeerpremie meer aangevraagd wordt. Ze brachten IOM hierover op de hoogte. De
medewerkers zijn er zich bewust van dat deze kandidaat-terugkeerders dan misschien een andere
REAB-partner gaan opzoeken, die de premie wel nog geeft.
Andere CAW‟s berusten in de mogelijkheid tot ‘misbruik’, omdat deze inherent verbonden is aan
de vrijblijvendheid van het terugkeeraanbod. Zij kiezen ervoor om de kandidaat-terugkeerders niet
nog eens uit te horen over hun situatie („dat is hen al zo vaak gebeurd‟). Soms groeit er doorheen
het contact over het terugkeerdossier wel meer vertrouwen, soms ook niet.
Hulpverleners voelen zich in elk geval onvoldaan bij vrijwillige terugkeer als een puur administratieve
afhandeling (wanneer men de mensen helemaal niet kent).
Behandeling van de REAB-procedure
REAB-partners onderscheiden de volgende stappen in een REAB-terugkeerbegeleiding:
Stap 1: eerste gesprek: informatie over REAB (en reïntegratiefonds) en peilen naar interesse
Stap 2:
indien interesse: vragen naar geldige reisdocumenten
o indien geldige reisdocumenten:
REAB-aanvraag invullen
IOM contacteren om vluchtgegevens door te krijgen
indien
o indien geen geldige reisdocumenten: bezoek aan de ambassade organiseren
al dan niet geld meegeven voor vervoer en documenten
begeleidende brief opstellen
wegbeschrijving meegeven
Stap 3: ticket aangekomen: cliënt wordt uitgenodigd voor een gesprek (bij de REAB-partner, soms bij de
sociale dienst die de cliënt begeleidt, vb: LOI)
18

Stap 4: tweede gesprek: alle praktische gegevens uitschrijven: details van het reisplan en peilen naar
wensen voor bijkomende begeleiding: opvang/huisvesting voor de eerste dagen na aankomst in land
van herkomst
Behandeling van een aanvraag bij het reïntegratiefonds
De invoering van het reïntegratiefonds en het fonds voor kwetsbare groepen (augustus 2006) ging in eerste
instantie gepaard met de introductie van een aantal nieuwe formulieren. Dit lokte bij de REAB-partners
gemengde reacties uit:
1. REAB-partners met weinig dossiers per jaar raakten ontmoedigd bij het zien van de omslachtige
nieuwe procedure. Voor hen leek de nieuwe procedure:
te tijdrovend (een verhoogde tijdsinvestering)
te ingewikkeld: de medewerker kan op basis van een gering aantal dossiers geen
expertise opbouwen, de materie is telkens zeer specifiek en altijd opnieuw op te
zoeken. Vooral kleine REAB-partners hebben te weinig dossiers om de specifieke
kennis op te bouwen.
te duur: 50 euro per dossier/vertrekker is te weinig om de reële kost van een
terugkeerbegeleiding met het reïntegratiefonds te dekken.
Men hanteert verschillende oplossingsstrategieën:
Sommigen beslisten om het reïntegratiefonds (nog) niet ter sprake te brengen, en
gewoon de klassieke REAB-procedure te blijven hanteren
Sommigen deden een beroep op een medewerker van een service provider die ter
plaatse komt om met de kandidaat-terugkeerder het reïntegratiedossier op te maken
(o.a. CAW De Mare, CAW De Terp, Vluchtelingendienst Mechelen)
2. Andere REAB-partners (met meer dossiers) zien in de lancering van de nieuwe fondsen nieuwe
kansen tot een kwaliteitsvolle uitbreiding van hun hulpverleningsaanbod. Vb: CAW De Terp - PSC:
sinds de lancering van het reïntegratiefonds vertrok meer dan 60% van de terugkeerders met extra
ondersteuning: “Wij hebben voor bepaalde problemen geen oplossing, maar dankzij het
reïntegratiefonds heb je wel iets te bieden, en hoeven mensen niet met lege handen naar hun land
van herkomst.”
De bevraagde REAB-partners hadden nog weinig of geen ervaring in het begeleiden van terugkeer
met extra ondersteuning van het reïntegratiefonds. Indien wel, werd hiervoor meestal de
ondersteuning van een service provider (IOM, Caritas) ingeroepen.
4. Voorwaarden voor een kwaliteitsvolle terugkeerbegeleiding
De bevraagde REAB-medewerkers onderscheiden twee belangrijke aspecten bij het begeleiden van vrijwillige
terugkeer. Er is enerzijds de praktische kant van de zaak: het voorbereiden van de concrete
terugkeerreis. Maar hieraan voorafgaand, en ondersteunend, is er het psycho-sociale aspect: het
ondersteunen van het moeizame beslissingsproces, de beleving van de terugkeer bij de cliënt, en het
erkennen van alle ambivalente gevoelens die daarbij komen kijken.
REAB-medewerkers beseffen dat dit tweede aspect soms te weinig aandacht krijgt, en worstelen met de
vraag hoe zij een dergelijke „ambtelijke‟ begeleiding toch kwaliteitsvol kunnen maken. Welke meerwaarde
kan een sociale hulpverlener geven aan de begeleiding van vrijwillige terugkeer?
Men benoemt volgende voorwaarden voor een kwaliteitsvolle begeleiding:
PRAKTISCHE aspecten
Cliënt heeft nood aan:
- een kwaliteitsvol aanbod van begeleiding en ondersteuning bij terugkeer
- een laagdrempelig netwerk van sociale diensten die hen bij terugkeer kunnen begeleiden
- duidelijke informatie over aanbod en procedure
- een duidelijk zicht op alle consequenties van een bepaalde keuze, zodat ze zelf een overwogen
beslissing kunnen nemen
- een vlotte en correcte afhandeling van de procedure
- ondersteuning bij het afhandelen van administratieve zaken: opzeg appartement, gas en electriciteit
- opvang in de laatste dagen/weken voor het vertrek
19

Hulpverlener heeft nood aan:
- goede en toegankelijke informatie over de procedure en het aanbod (ook over wat de verschillende
service providers in de landen van herkomst kunnen doen)
- kennis over de situatie in het land van herkomst en veiligheid (wordt door andere hulpverleners
gerelativeerd: cliënten zijn zelf goed genoeg op de hoogte van de situatie ter plaatse +
zelfbeschikking)
- kennis over de werking en het beleid van ambassades
PSYCHOSOCIALE aspecten
Cliënt heeft nood aan:
- een luisterend oor (tijd + zoeken naar een gemeenschappelijke taal)
- vertrouwen (zelfs bij een „ambtelijke‟ begeleiding als een REAB-procedure)
- een respectvolle bejegening, met respect voor de eigen keuzes
- erkenning van ambivalente gevoelens rond hun beslissing om terug te keren
- begeleiding bij het afscheid, het kunnen afsluiten van hun periode in België
Hulpverlener heeft nood aan:
- handvaten voor het bespreekbaar maken van terugkeer
- vaardigheden in interculturele communicatie (een openheid voor de verschillende beleving en
betekenisgeving, vanuit de culturele achtergrond van de cliënt)
handvaten voor het leren omgaan met het eigen taboe en dilemma m.b.t. terugkeer
- opleiding en omkadering voor het leren omgaan met de eigen frustratie en machteloosheid: „niets
meer kunnen doen‟ geschoold zijn in hulpverlening (“Omwille van de uitzichtloosheid van de
levenssituaties van deze specifieke cliënten krijgt de hulpverlener schrik en voelt hij zich
machteloos: ‘we kunnen hen niet helpen’, maar luisteren is vaak al voldoende voor deze
doelgroepen, want ze kunnen nergens elders terecht” - CAW Middenkust)
- methodieken voor het voeren van een slecht-nieuws-gesprek
- ondersteuning door de collega‟s (om te ventileren na lastige gesprekken)
- vorming die verder reikt dan het louter „informatieve‟
Ter illustratie:
“Vrijwillige terugkeer is voor velen „het allerlaatste‟, een falen in de hulpverlening, maar dat is niet zo! Het is een evenwaardig aanbod
in de hulpverlening. Wanneer het breder ingebed is, is geen enkele cliënt kwaad wanneer we dat ter sprake brengen. Het kan volgens
mij niet dat hulpverleners zeggen: „Vrijwillige terugkeer is geen hulpverlening, dat willen we niet doe. Sommige hulpverleners zeggen
dat soms vanuit een zeker idealisme: „wij vechten voor hun rechten‟. De eerste vraag van uitgeprocedeerde asielzoekers en illegalen
gaat altijd over verblijfspapieren, maar dat kunnen we niet altijd realiseren, dus is vrijwillige terugkeer een optie. Ikzelf wil ook vechten
opdat sommige mensen hier zouden kunnen blijven, maar uiteindelijk moeten die cliënten zelf de afweging maken: illegaal verblijf hier
- dat we samen met hen duiden, en waarbij we de angst en het risico bespreekbaar maken -, of terugkeer. Ook dan peilen we naar hun
gevoelens: „Hoe zal je je daar voelen? Hoe zie je je leven daar?‟. Vrijwillige terugkeer wordt soms door de hulpverlener bedreigender
aangevoeld dan door de cliënten zelf. De uitweg uit dit interne dilemma is: „Laat de mensen zelf kiezen‟.” (Doris Gielen, CAW
Middenkust)
Conclusies bij hoofdstuk 4
REAB-partners organiseren weinig sensibiliserende activiteiten, en zijn ook niet erg overtuigd
van het nut ervan. Hierbij spelen twee verschillende zaken:
o Een praktische vaststelling: terugkeerders vinden de informatie over het aanbod blijkbaar
elders (mond-aan-mond) en komen slechts daarna, voor de concrete procedure, bij hen
terecht.
o Een psychosociale vaststelling: hulpverleners vrezen te „motiverend‟ over te komen, en
de vertrouwensband met de cliënt in gevaar te brengen.
Sommige hulpverleners voelen zich onvoldaan bij een terugkeerbegeleiding die louter een
administratieve afhandeling inhoudt (wanneer men de cliënten helemaal niet kent).
Vrijwillige terugkeer wordt door hulpverleners als een erg delicaat gespreksonderwerp
beschouwd. Bij het bespreekbaar maken ervan stuit de hulpverlener op verschillende
knelpunten:
o emotionele reacties bij de cliënten (afwijzing, kwaadheid, weerstand…)
o dilemma‟s bij zichzelf (machteloosheid, taboe, communicatieproblemen…)
20

Een kwaliteitsvolle begeleiding van terugkeer heeft een praktische en een psychosociale kant.
Beide aspecten zijn van evenwaardig belang. Toch geven hulpverleners aan dat dit tweede aspect
soms te weinig aandacht krijgt. Ze worstelen met de vraag hoe zij een dergelijke „ambtelijke‟
begeleiding toch kwaliteitsvol kunnen maken. “Welke meerwaarde kan een sociale hulpverlener
geven aan de begeleiding van vrijwillige terugkeer?”
21

5. Vrijwillige terugkeer: naar een structurele inbedding?
Als besluit van de bevraging formuleerden we nog een aantal fundamentele vragen aan de hulpverleners.
Zou het opnemen van het aanbod vrijwillige terugkeer een meerwaarde betekenen binnen het
hulpverleningsaanbod van een CAW?
Moet het structureel deel gaan uitmaken van de dienstverlening van een CAW?
Zou, met andere woorden, elk CAW REAB-partner moeten worden?
Hulpverleners stellen dat vrijwillige terugkeer moet besproken en aangeboden worden op plaatsen waar de
doelgroepen zich bevinden of langskomen (gemeenten, OCMW, LOI, opvangcentra, CAW‟s…); „dan
weten ze al dat het bestaat en wordt het minder een taboe‟. Men bedenkt wel dat binnen de context van een
overheidsgebonden voorziening (vb: OCMW‟s, opvangcentra) de notie ‘vrijwilligheid’ misschien minder
gegarandeerd is.
Een CAW ziet soms ook maar een fractie van de doelgroep. Het zou ook geen zin hebben om vrijwillige
terugkeer aan te bieden wanneer een CAW niet met de doelgroepen in contact komt.
Vrijwillige terugkeer moet steeds een onderdeel van een bredere oriëntatie zijn, en steeds ingebed zijn in
een uitgebreid aanbod waar de doelgroep op afkomt.
Men kan CAW‟s niet verplichten om vrijwillige terugkeer aan te bieden, maar ze beschikken hiervoor wel
over een aantal troeven:
de geografische spreiding
de laagdrempeligheid van het hulpverleningsaanbod
de deskundigheid bij de begeleiding
Wat volgt is een ruim overzicht van troeven en knelpunten voor wat betreft de structurele inbedding van het
aanbod vrijwillige terugkeer bij CAW‟s.
1. Troeven
EXPERTISE
CAW‟s die REAB-partner zijn, zijn gespecialiseerd in de materie
De aanwezigheid van een „terugkeerspecialist‟ in het team zorgt voor het opbouwen, bewaren en
doorgeven van de expertise binnen het CAW
SPREIDING, NETWERK EN TOEGANKELIJKHEID
De grote regionale spreiding van CAW‟s en hun deelwerkingen/vestigingsplaatsen zorgt voor een
grote bekendheid en toegankelijkheid
CAW‟s beschikken over een zeer laagdrempelig hulpverleningsaanbod en methodieken
(deelwerkingen onthaal, inloophuis)
CAW‟s functioneren binnen een breed netwerk (formeel en informeel) van andere diensten en
voorzieningen, die ook met de doelgroep in contact komen (dispatching en toeleidingsmogelijkheden
– opvang en financiële ondersteuning)
NEUTRALITEIT – BEMIDDELENDE ROL
Een CAW is onafhankelijk en kan „neutraliteit‟ waarmaken
Beroep doen op de dienstverlening heeft een grote graad van vrijblijvendheid (veiligheid voor de
cliënt, geen voorwaarden qua statuut… )
CAW kan de rol van bemiddelaar opnemen: tussen cliënten en de overheid…
KWALITEITSVOLLE BEGELEIDING
Er is aandacht voor het kwaliteitsvol omgaan met mensen, zelfs wanneer de rol van de hulpverlener
eerder beperkt blijft tot het „ambtelijke‟ aspect (zoals bij het invullen van een REAB-dossier).
Er is binnen een CAW ruimte en tijd voor het bespreekbaar maken van gevoelens en ambivalenties
die bij het thema „terugkeer‟ komen kijken (psychosociale aspecten van begeleiding).
Er wordt in de begeleiding veel belang gehecht aan de vertrouwensband met de cliënt
Er is in sommige CAW‟s een expertise in interculturele communicatie, kennis van de culturele
gevoeligheden in de omgang met cliënten van niet-Belgische origine.
22

VRIJWILLIGHEID EN EMANCIPATORISCH WERKEN
Doelgroepen voor terugkeer (asielzoekers en mensen zonder wettig verblijf) hebben vaak een lange
periode van afhankelijkheid achter de rug. Ze hadden (hebben) geen vat op hun leven en de
toekomst. Vaak leidt dat tot een houding van berusting, zelfs apathie. CAW‟s proberen, vanuit hun
visie op emancipatorisch werken, mensen zo weinig mogelijk in een afhankelijke positie te brengen,
en aandacht te hebben voor competenties en zelfredzaamheid. Werken aan zelfwaardegevoel kan
kandidaat-terugkeerders ondersteunen om een weloverwogen beslissing te nemen.
Ingebed in de brede werking van het CAW is vrijwillige terugkeer een aanbod en geen verplichting
Cliënten hebben tijd nodig voor het nemen van een beslissing, er is de mogelijkheid om af en toe
opnieuw te polsen en een beslissing opnieuw te overwegen
Ook wanneer kandidaat-terugkeerders uiteindelijk beslissen om niet te vertrekken, kunnen ze weer
in het CAW terecht.
VRIJWILLIGE TERUGKEER BINNEN EEN LANG BEGELEIDINGSTRAJECT
Wanneer vrijwillige terugkeer deel uitmaakt van het brede hulpverleningsaanbod, kan het in een
heel vroeg stadium ter sprake komen.
Vrijwillige terugkeer kan de afronding zijn van een jarenlang begeleidingstraject.
Vrijwillige terugkeer vervolledigt het hulpverleningsaanbod en is een meerwaarde.
Vrijwillige terugkeer is evenwaardig aan het overige aanbod. Het vormt geen bedreiging wanneer het
aangeboden wordt als één van de mogelijkheden binnen de oriëntatie.
2. Knelpunten
TIJDSINVESTERING
Het begeleiden van terugkeerdossiers is vaak tijdrovend: wanneer mensen geen geldige
reisdocumenten hebben, bij „ingewikkelde‟ dossiers (met kinderen, gescheiden ouders…)
Sommige REAB-partners verwijzen naar periodes waarin er heel veel aanvragen waren. Hoewel
hiervoor op regionaal niveau soms oplossingen gezocht worden (o.a. spreidingsafspraken in
Antwerpen, 2005), verwachten CAW‟s in de toekomst veel meer mensen zonder wettig verblijf met
hulpvragen.
FINANCIEEL
De financiële compensatie voor het begeleidingswerk door de REAB-partner wordt algemeen als onvoldoende
beschouwd. Een vergoeding van 50 euro/terugkeerder dekt de reële werkingskosten niet. Bovendien maken
CAW‟s soms onkosten die, wanneer de aanvrager uiteindelijk niet terugkeert, niet vergoed worden. Het gaat
hier over vervoersonkosten, kosten voor het verkrijgen van reisdocumenten…
WIJZIGINGEN IN HET AANBOD EN INFORMATIE
De invoering van het reïntegratiefonds en het fonds voor kwetsbare groepen (augustus 2006) ging (in eerste
instantie) gepaard met de introductie van een aantal nieuwe formulieren. Na een pilootperiode van enkele
maanden werd de procedure voor het reïntegratiefonds bijgestuurd en werd een grotere begeleidingsrol
toebedeeld aan de service providers. Op het moment van de bevraging waren de REAB-partners van deze
wijzigingen nog niet op de hoogte.
Een algemene vaststelling is dat de meeste REAB-partners op het moment van de bevraging niet goed
geïnformeerd waren over de wijzigingen in het aanbod en de procedure. Er werd volgens hen te weinig
ondersteunende vorming en informatie voorzien.
ONDERSTEUNING VAN DE HULPVERLENER
De ervaring en expertise met betrekking tot het begeleiden van vrijwillige terugkeer zijn vaak zeer nauw
verbonden met de persoon van de hulpverlener. Een „bekend gezicht‟ wekt vertrouwen, en continuïteit (in
het personeelsbestand) is belangrijk voor het begeleiden van een dergelijke specifieke procedure. Nieuwe
personeelsleden die terugkeerbegeleiding in hun takenpakket krijgen hebben nood aan ondersteuning (van
hun teamleden of voorgangers) en vorming over het thema.
ONDERSTEUNING VAN HET REAB-NETWERK
Over het algemeen zijn REAB-partners tevreden over de praktische ondersteuning die ze van IOM krijgen.
IOM slaagt erin om de procedurele aspecten van de terugkeer correct en degelijk te realiseren. De
bemiddeling bij ambassades voor het verkrijgen van reisdocumenten wordt gewaardeerd.
Er zijn wel een aantal knelpunten:
- de IOM-website was lange tijd niet goed toegankelijk en helder
23

- de nieuwe REAB-website is nog steeds moeilijk te vinden
- (bepaalde) IOM-medewerkers zijn moeilijk telefonisch bereikbaar
- met moet telefoneren om een bepaald dossier „op de agenda‟ te krijgen
- voor REAB-medewerkers met minder dossiers lijkt IOM te veraf (indien men geen dagelijks/wekelijks
contact heeft)
- wie de REAB-vergadering niet meemaakt is niet op de hoogte
- REAB-vergaderingen bieden weinig ruimte voor interactie, het uitwisselen van ervaringen en het
stellen van vragen
- de financiële knelpunten worden geregeld ter sprake gebracht, maar kunnen niet opgelost worden
24

Aanbevelingen
CAW‟s worden steeds meer geconfronteerd met hulpvragen vanwege asielzoekers en mensen zonder wettig
verblijf. Momenteel is er vaak nog koudwatervrees om op deze hulpvragen in te gaan. CAW‟s die zich wel al
naar de doelgroepen profileren, stellen dat het hulpverleningsaanbod „bedroevend beperkt‟ is.
Kwetsbare groepen als asielzoekers en mensen zonder wettig verblijf voelen tegenover een CAW blijkbaar
minder terughoudendheid en wantrouwen, dan tegenover andere (overheidsgebonden) diensten.
Laagdrempelige eerstelijnsdiensten kunnen dan ook een belangrijke rol spelen in de oriëntatie van deze
groepen. Deze rol ligt tevens volledig in de lijn van de decretale opdracht van de CAW‟s 10 . Begeleiding van
vrijwillige terugkeer is een onderdeel van de oriëntatieopdracht.
Het hulpverleningsaanbod m.b.t. vrijwillige terugkeer kunnen we situeren op twee niveaus. Een
kwaliteitsvolle begeleiding van terugkeer heeft twee aspecten:
- de psychosociale begeleiding binnen het kader van oriëntatie naar een duurzaam
toekomstperspectief, waarvan vrijwillige terugkeer de uitkomst kan zijn
- de praktische afhandeling van de concrete terugkeerreis
Beide begeleidingsniveaus kunnen door verschillende organisaties opgenomen worden.
CAW‟s zijn bij voorkeur geschikt voor het opnemen van de psychosociale begeleiding binnen het kader van
oriëntatie. Maar ze kunnen bovendien ook IOM/REAB-partner zijn, waardoor ze ook de praktische
afhandeling van de terugkeerreis kunnen begeleiden.
De praktische afhandeling van de concrete terugkeerreis: de IOM/REAB-partners
Er bestaat een „netwerk‟ van eerstelijnsdiensten die de praktische terugkeerbegeleiding aanbieden. Zij zijn
de partners van IOM voor wat betreft de uitvoering van het REAB-programma, en sinds kort bij uitbreiding
het aanbod van het reïntegratiefonds (samen met een service provider). We stellen vast dat het aanbod
vrijwillige terugkeer op dit moment door de partners op zeer diverse wijze ingevuld en uitgevoerd wordt.
In functie van de kwaliteitsvolle uitvoering van het aanbod vrijwillige terugkeer pleiten we voor een
inhoudelijke versterking van het IOM/REAB-netwerk. Een aantal krachtlijnen hierbij zijn:
1. Het aanbod vrijwillige terugkeer moet terechtkomen bij de doelgroepen voor dit aanbod
2. Cliënten moeten bij elke partner terecht kunnen voor een kwaliteitsvolle en gelijklopende
begeleiding van de terugkeer. De werking van de verschillende IOM/REAB-partners moet dus
voldoen aan een aantal criteria:
a. Alle partners beschikken over dezelfde informatie.
b. Alle partners bieden hetzelfde aanbod aan.
c. Alle partners sensibiliseren en informeren organisaties en instanties binnen hun netwerk die
ook met de doelgroepen in contact komen. Er is een zeer groot veld van personen en
organisaties die met de doelgroepen voor vrijwillige terugkeer in contact komen, en die nu
niet op de hoogte zijn van het aanbod. IOM/REAB-partners hebben hierin een grotere rol te
vervullen.
3. Voor het vervullen van bovenstaande criteria moet er voldoende geïnvesteerd worden in de
ondersteuning van de IOM/REAB-partners. Ondersteuning gaat over:
a. Het creëren van goede voorwaarden op operationeel en financieel vlak
i. Oplossen van de financiële knelpunten
ii. Oplossen van de knelpunten m.b.t. opvang voor het vertrek
10 Decreet van 19 december 1997 betreffende het Algemeen welzijnswerk (B.S. 17.II.1998), hoofdstuk II, afdeling 1, artikel 3: ‘Het algemeen
welzijnswerk wil bijdragen tot een menswaardig bestaan van alle personen door erop toe te zien dat ze hun individuele rechten, met inbegrip van de
sociale rechten, kunnen uitoefenen.’; en afdeling 4, artikel 10: ‘Elk centrum voor algemeen welzijnswerk moet in zijn preventief, hulpverlenend en
probleemsignalerend optreden bijzondere aandacht besteden aan personen en bevolkingsgroepen die een verhoogd risico lopen op verminderde
welzijnskansen.’
25

. Het verzorgen van een toegankelijk en up-to date informatie-aanbod, op één vindplaats
gecentraliseerd, of via één centraal kanaal ontsluitbaar
i. Bureaublad
ii. Internet
iii. Nieuwsbrief
c. Het organiseren van een aangepast vormingsaanbod
i. Beter aanwenden van het potentieel van de REAB-bijeenkomsten: naast het
doorgeven van informatie ook ruimte maken voor inhoudelijke uitwisseling en
interactie
d. Kansen creëren voor meer uitwisseling tussen IOM/REAB-partners via het opzetten van
interactieve kanalen voor onderlinge uitwisseling van informatie en expertise
i. Ambassade-database voor hulpverleners: verzamelen en uitwisselen van informatie
over procedures, prijzen, benodigde documenten en eventueel persoonlijke noten
over het contact en de manier waarop de procedure verlopen is…
ii. Intranet of e-mailgroep voor hulpverleners: detecteren van vragen en
ondersteuningsnoden, onderlinge ondersteuning
e. Het inhoudelijk betrekken van de IOM/REAB-partners bij de uitwerking van het aanbod.
IOM/REAB-partners moeten prioritair ingelicht worden over wijzigingen in het aanbod of de
procedure betreffende vrijwillige terugkeer. Bijvoorbeeld: het aftoetsen van
gebruiksvriendelijkheid voor de invoering van nieuwe formulieren…
Bovenstaande ideeën moeten getoetst worden bij de IOM/REAB-partners, en in overleg met hen
uitgewerkt worden.
De psychosociale begeleiding binnen het kader van oriëntatie
Vrijwillige terugkeer wordt ter sprake gebracht binnen het bredere kader van oriëntatie. De eerstelijnshulpverlener
moet de hulpvraag van een cliënt helder krijgen en met hem alle mogelijke
toekomstmogelijkheden verkennen. Terugkeer wordt dan voorgesteld als één mogelijkheid naast anderen,
zoals regularisatie aanvragen, een nieuwe asielprocedure starten of leven in de illegaliteit. Vanuit een
emancipatorisch werken moet de cliënt begeleid en ondersteund worden in het maken van een eigen,
overwogen beslissing. Binnen een breder netwerk van eerstelijnsdiensten, kunnen ook CAW‟s een rol
vervullen in het uitvoeren van dit oriëntatieaanbod.
Onder oriëntatie verstaan we:
op korte termijn: cliënten informeren en begeleiden in het realiseren van hun basisrechten op het
vlak van onderwijs, dringende medische hulp, huisvesting, werk, juridische ondersteuning…
op lange termijn: cliënten informeren en begeleiden in het uitkijken naar een duurzaam
toekomstperspectief
– in België: verwerven van een verblijfsstatuut via de procedure gezinshereniging,
regularisatie…
– buiten België: via vrijwillige terugkeer naar hun land van herkomst of een derde land
Eerstelijnsdiensten die dit oriëntatieaanbod opnemen moeten hierbij ondersteund worden met
- instrumenten en methodieken (basisrechten)
- een aangepast trainingsaanbod (psychosociale begeleiding)
*********************************
26